جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله به واکاوی طریقت نقشبندیه در دوره تیموریان می¬پردازد. دوران تیموری، عصر بسط و توسعه تصوف و ازدیاد خانقاه¬ها است. تیمور و جانشینانش در دینداری و رعایت جانب علما پایبند بودند. دراین دوره اوضاع دیانت مطلوب و کار معابد و مساجد با رونق بود و سلطه متولیان امور مذهبی در اشکال مختلف زندگی مردم بیش از گذشته به چشم می¬خورد. تصوف در این دوره بر اثر عوامل گوناگون، رشد مضاعفی داشت. وضعیت صوفیان و خواجگان و شیوخ طریقت¬های مختلف هم بر یک منوال نبود. یکی از این طریقت¬ها که در دربار تیموریان نفوذ فراوان یافت فرقه نقشبندیه بود، اهمیت این فرقه در آن بود که در همه جا، با همه کس و در همه حال اعمالشان قابل-انجام بود و درواقع شعار اصلی آن¬ها همین گفتمان بود، در تعلیمات نقشبندیان، قرائتی از زهد و تصوف تدوین¬گردید که بیشترین توجه را به فعالیت¬های اقتصادی، و بیشترین فاصله را با عزلت و گوشه¬نشینی و ترک دنیا داشت. وجه تمایز طریقت نقشبندیه از سایر طریقت¬ها تأکید خواجگان این سلسله بر آموزه¬های سازگار و مبتنی بر فعالیت¬های اقتصادی اجتماعی بود. بنا بر این تصوف دراین عصر پا به مرحله جدیدی گذاشت، باور و علاقه تیمور و جانشینانش به بزرگان این فرقه اهمیت دو چندان جایگاه شیوخ این طریقت در دربار تیموریان را موجب¬شد. سوال تحقیق بر این امر استوار است که چه عامل و یا عواملی در گسترش نفوذ طریقت نقشبندیه در ماوراء النهر و خراسان دخیل بودند؟ فرضیه مورد بحث بیانگر این است که با درایت، هوشمندی، تعامل و تأکید بر مسائل معیشتی، توسط خواجگان طریقت نقشبندیه، تصوف در این دوره برای نخستین بار پا به عرصه جدیدی گذاشت. این مسئله تا پایان حکومت تیموریان همچنان تداوم داشت به گونه¬ای که می¬توان-گفت فروپاشی حکومت تیمیوریان مساوی شد با پایان اقتدار سلسله نقشبندیه. این مقاله با روش توصیفی و تحلیل داده¬ها به تبیین سوال تحقیق و همچنین فرضیه مورد بحث می¬پردازد. کلید واژه¬ها: عصر تیموریان، طریقت نقشبندیه، سیر تاریخی، دین و مذهب.

قرار دادن خلیفه از سوی خدا بر روی زمین(بقره:30)،به دلیل اهمیت خاصی که در مباحث کلامی و اثبات مسئله امامت و ولایت دارد، از جمله موضوعات مورد مناقشه بین مفسران فریقین است. پرداختن به خلافت الهی حضرت آدم(ع) و انبیاء بعد از ایشان، جانشینی آدم(ع) از دیگران، جانشینی خدا بر زمین برای اجرای اوامر الهی، خلافت نوع انسان و تحقق فعلی آن در انسان کامل و لزوم نصب خلیفه، موضوعاتی هستند که مفسران به آنها پرداخته‌اند. این پژوهش، با روش اسنادی، به بررسی روند تکاملی تفسیر این آیه در طول قرن‌ها، با توجّه به عوامل مؤثّر پرداخته ‌است. حاصل این تلاش علمی، دستیابی به برداشت‌هایی مُشعر بر مسئله ضرورت وجود امام معصوم تا آخرالزمان از سوی مفسران فریقین است. در این دیدگاه، انسان کامل، خلیفه خدا است که نصب او به‌عنوان واسطه فیض الهی، اجتناب‌ناپذیر است، اما پیش‌فرض‌های کلامی مفسران اهل ‌سنت، مانع از پذیرش حقیقت و موجب تطبیق مقام خلیفه بر حاکم الهی جامعه اسلامی شده است، حتی اگر معصوم هم نباشد.

از مباحث مهم در عرفان مسئله سير و سلوك و رفع حجاب¬ها در سلوك سالك است. حجاب-هاي ظلماني و نوراني بسياري وجوددارد كه سالك با تهذيب نفس و عبادت و رياضت¬هاي شرعي مي‌تواند آن¬ها را رفع¬كرده و به مقام¬هاي بالاتر همچون توحيد افعالي و توحيد صفاتي و توحيد ذاتي دست¬پيداكند. ولي آنچه قابل¬بررسي است و كمتر بدان پرداخته شده مسئله حجابهاي ذات مقدس حق تعالي است كه در اين مقاله مورد تحقيق قرار گرفته و كاملاً جنبه نوآوري و ابداع دارد. منطقة «هو» و حضرت احديت در حجاب‌هایی مانند عزت و قدرت و کبریایی قرارگرفته¬است. پس از آن در حضرت واحديت كه عالم اسما و صفات الهي است چهار اسم ذاتي «الاول» و «الاخر» و «الظاهر» و «الباطن» حجاب‌های نخستین و اسماء سبعه حی، قادر، مرید، سمیع، بصیر، علیم و متکلم در مرحله بعد و بقیه اسماء، حجاب‌های دیگر حق تعالی می‌باشند و از لحاظ تجلي اولين تجلي حق تعالي تجلي اسم اعظم الله مي‌باشد كه به¬صورت حقيقت محمديه(ص) ظهوركرده¬است و ذوات مقدس اهل بيت(ع) حجاب¬هاي نوراني حق مي‌باشند. اما از لحاظ عوالم وجودي در قوس نزول به-ترتيب اعيان ثابته حجاب ذات و عالم ارواح حجاب صفات و عالم شهادت حجاب افعال الهي مي‌باشد. کلیدواژه‌ها: حق تعالی، ذات، حجاب، نورانی، اسماء.

هدف این پژوهش مطالعۀ توبه از نظرگاه تصوّف اسلامی به‌ عنوان یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین آموزه‌های عرفان و تصوّف است که در تمامی سلسله‌ها و طریقه‌های عرفانی، سلوک الی¬الله با آن آغازمی‌شود. در این پژوهش که به روش اسنادی صورت¬گرفته¬است، ابتدا مفهوم توبه در متون نثر عرفانی مطالعه¬شد و سپس گزاره‌های حاوی واژۀ توبه استخراج و تحلیل شدند. توبه گرچه در نظر مفسّران قرآن و علمای دینی از اهمّیّت ویژه‌ای برخوردار است، اما عارفان نیز توجه ویژه و خاصّی به آن داشته‌اند. از سوی دیگر با توجه به دو دسته صفات الهی (صفات جلال و جمال) می‌توان به دو نوع مشرب عرفانی قائل¬بود: تصوّف عابدانه که حاصل برخورد عارف با صفات جلالی حقّ است و عرفان عاشقانه که بیشتر با صفات جمال الهی سروکار دارد. هرکدام از این دو نگاه عرفانی تعاریف و تفاسیر مختلفی در باب توبه ارائه¬کرده‌اند. گریه، خوف از عذاب خداوند و فراموش‌¬نکردن گناه تا آخر عمر نمودهای توبه در تصوّف عابدانه است. نتایج نشان¬می‌دهد در این متون، با شقّ سومی از توبه مواجهیم که اگرچه نمودی از توبۀ عاشقانه به‌نظرمی‌رسد، آن را باید در مرتبه‌ای بالاتر از توبۀ زاهدانه و عاشقانه تصویرکرد. در این نگرش، با تعریف جدیدی از توبه مواجه هستیم که در سخنان بزرگانی چون رابعه عَدَویّه، ابوالحسن نوری و احمد بن رُوَیم بیان¬شده¬است که همان توبه از اثبات وجود خود در برابر وجود مطلق الهی است. تا این توبه صورت¬نگیرد، تمام انواع توبه نه ¬تنها بی‌اثر است بلکه خود می‌تواند حجاب معرفتی برای سالک شود. کلیدواژه‌ها: توبه، تصوف، عرفان عاشقانه، معرفت.

در این تحقیق با ابتنا بر آراء افلوطین و ابن‌سینا درباره عشق در انسان، تلازم عشق و معرفت در آراء ایشان بر اساس تفاوت¬ها و شباهت¬ها بررسی و تطبیق داده¬می‌شوند. در بحث تلازم عشق و معرفت تأثیر عشق برای شوق به معرفت برای نیل خیر و زیبایی، نائل¬شدن به ملکات اخلاقی و اتحاد با صورت¬های کلی و خداوند مدّنظر است. مهمترین مسئله تحقیق، آزمون این فرضیه بود که آیا ابن‌سینا در مبانی و نتایج تلازم عشق و معرفت در انسان تحت¬تأثیر مبانی فلسفی افلوطین ضمن این مباحث بوده¬است؟ این مقاله با اتکاء به روش تحلیلی-توصیفی در نهایت به این نتیجه می‌رسد که در نگرش معرفت¬شناسانه‌ای که از آراء افلوطین درباره عشق دریافت¬می‌شود، عشق برخلاف راه دانش، مسیر نائل¬شدن و اتحاد با احد است. عشق قادر است به چیزی که حد و اندازه ندارد و دارای هیچ صورتی نیست، نائل¬شود. اما این نگرش نزد ابن‌سینا امری وجودی است زیرا کمال نفوس بشری همان تشبه به ذات خیر مطلق و صدور افعال متعادل و متوازن از قبیل فضایل بشری و تحریک نفوس ملکی نسبت به جواهر علوی است که به سبب تشبه به خیر مطلق هستند و غایت این تشبه تقربی است که به¬واسطه فیضان کمال و فضیلت از خیر مطلق است. ابن‌سینا در پرتو اثرپذیری از سرمایه‌‌های غنی دینی، از افلوطین هم اثرپذیرفته و جریان تفکر اسلامی را به سوی اشراق و عرفان سوق¬داده¬است. کلیدواژه‌ها: عشق، معرفت، انسان، ابن‌سینا، افلوطین، اتحاد.

غایت‌مندی افعال الهی از جمله مباحث مهم دینی در میان اندیشمندان است. اعتقاد به علم، حکمت، قدرت و عدالت خداوند، غایت‌مندی افعال خداوند را اقتضا دارد. پژوهش حاضر با محوریت دیدگاه رنه دکارت پیرامون پاسخ به شبهه تشخیص غایت‌مندی افعال الهی و با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است. در یافته‌های پژوهش ضمن تبیین دیدگاه دکارت در دو حوزه‌؛ اصل غایتمندی افعال الهی و امکان شناخت غایات افعال الهی، ضمن تایید حوزه‌ اول دیدگاه وی، در حوزه‌ دوم و بر اساس قرائن برون دینی(عقل) و مبانی درون دینی (قرآن و روایات)، شبهه مطرح شده مورد نقد و بررسی قرار گرفته شده است. نتیجه‌ پژوهش بیانگر آن است که دکارت به رغم اعتقاد به غایت‌مندی افعال الهی، دسترسی و شناخت علت غائی در افعال الهی را به دلیل محدودیت‌های انسان امری ناممکن می‌داند، حال آنکه در نقد و تقابل با این مطلب و بر اساس شواهد خارجی و آموزه‌های دینی قرآنی، افعال الهی نه تنها از غایتمندی برخوردار بوده، بلکه شناخت آنها نیز امکانپذیر بوده و در موارد گوناگونی بدان‌ اذعان شده است.

سوره بقره بنا بر ادله تاریخ نگاری، نخستین سوره ای است که پس از هجرت در مدینه نازل شده که تنوع و گستردگی موضوعات در این سوره، سبب شد که نزول دو ساله ای به فاصله سال های اول تا دوم هجرت را برای آن در نظر داشته باشیم. در بحبوحه ی عصر نزول این سوره، جامعه ای که رسول خدا (ص) در آن ظهور کرد، جامعه ی یک پارچه نبود، بلکه بر عکس از قبایل، گروه ها و جماعات متفرق و پراکنده ای شکل گرفته بود که فقدان دولت مرکزی و نبود دین واحد سبب شده بود که هیچ گونه وجه هویتی مشترک نداشته باشد و لذا بخش مهمی از حیات سیاسی – اجتماعی آن ها در و جنگ با یکدیگر سپری شد. اما با تلاش رسول خدا (ص) این جامعه متفرق و پراکنده به جامعه ای یک دست با هویت اسلامی تبدیل شد. بنابراین سوره بقره، فرآیند جامعه سازی دینی در مدینه را گام به گام به پیش برده و در این مسیر، بسترهای مناسبی برای آسیب پذیری جامعه نبوی وجود داشته است. از آنجا که این بسترها می توانست شرایط مساعدی در جهت تضعیف و فروپاشی انسجام داخلی جامعه نبوی و در نتیجه وقوع نقض عهد جمعی و پراکنده شدن مؤمنین از پیرامون پیامبر (ص) را از طریق تضعیف ارتباط و عهد و میثاق مؤمنان با خداوند ایجاد نماید، خداوند در سوره بقره ابتکار عمل را در دست گرفته و با طراحی یک مدل مهندسی، مسیر انسجام بخشی به جامعه نبوی را فراهم می نماید.

عنوان «اصلاح‌طلبی» (الاصلاح، الاصلاحیة، التجدید) پدیدۀ شناخته شده­ای در فضای فکری دینی و اجتماعی جوامع اسلامی معاصر بوده و تحقیقات گسترده­ای در این خصوص صورت گرفته است. پژوهش حاضر در همین راستا به بررسی رویکرد اصلاح­گرایانۀ علما و مفسران اصلاح­ طلب اباضی، فرقه­ای منشعب شده از پیکرۀ خوارج که تاکنون به حیات سیاسی و عقیدتی خود ادامه داده است، با تکیه بر آراء تفسیری «احمد بن حمد الخلیلی» در جواهر التفسیر انوار من بیان التنزیل می­پردازد. خلیلی در مقام مفسری اصلاح طلب، به دعوت به اصلاح­گری درتفسیر و بازگشت به قرآن، شهره است. او اصلاح طلبی دینی را به سبب تناسب آن با نسل­های مختلفِ امت اسلام، نیاز مبرم می­داند و تأکید می­کند، متغیرهای دین به شرط وجود ابزار اجتهاد در عرصۀ اصلاح­طلبی و تجدید قرار می­گیرد. او معتقد است، احکام ثابت دین نیازمند اصلاح نیست و در تفسیر خود به ارائۀ فهم و خوانش جدید قرآن متناسب با دوران معاصر و ارائۀ ابعاد جدید هدایتگری قرآن تمایل دارد. ازاین رو، در جواهر التفسیر با ارائۀ آراء اصلاح گرایانۀ خود با استفاده از داده­های علم روز و دعوت امت به تأمل در سنن الهی در عالم هستی و توجه به سایر مؤلفه­های مؤثر در فهم قرآن، به اصلاح زندگی واقعی امت اسلام اهتمام ورزیده است. در پژوهش حاضر با تمرکز بر بررسی تفکر اصلاح­طلبی دینی و سیاسی مفسران اباضیه و احمد خلیلی، از روش شناسی تحلیل آراء و گزاره­های تفسیری خلیلی درجواهرالتفسیر و روش­شناسی استقرایی برخی از آثار وی استفاده شده است.