جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عناصر زبرزنجیری شامل آن دسته از نشانه‌هایی است که فراتر از الفاظ ‌می‌تواند در معنای مراد گوینده از میان چند معنا یا تشخیص و کشف معنای صحیح، مؤثر باشد. همان‎گونه که از معنا می‎توان عناصر زبرزنجیری را دریافت، خود معنا نیز با به‌کارگیری این عناصر بهتر القا می‎شود. گرچه قرآن به صورت متن در اختیار ما قرار گرفته، ازآن‌رو که کلامی قصدگراست، معانی آن یقیناً می‎تواند در بازیابی عناصر زبرزنجیری آیات مؤثر باشد؛ متقابلاً درک و بهره‎گیری از این عناصر می‎تواند در تعیین معنای مراد مؤثر باشد. این پژوهش کتابخانه‎ای به‌روش توصیفی‌تحلیلی با تکیه بر مختصات سه عنصر زبرزنجیری؛ شامل تکیه و آهنگ و درنگ، نسبت به تطبیق آن‌ها با نمونه‎هایی از آیات قرآن کریم در سطح جمله پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که می‌توان باتوجه‌به محل تکیه در سطح جملات، آهنگ کلام و محل وقف و سکت، معنای صحیح را از دو معنای محتمل به دست آورد و باتوجه‌به معنای آیه دریافت که محل تکیه در سطح جملات کجاست، آهنگ کلام به چه صورت و محل وقف و سکت در کدام موضع است. اهمیت این جستار ازاین‌روست که تاکنون در هیچ نظر تفسیری یا پژوهشی، عناصر زبرزنجیری برای تشخیص معنای آیه بررسی یا پیشنهاد نشده است.

این نوشتار به‌روش توصیفی‌تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که انواع معرفت، معرفت شهودی و اقسام کشف از دیدگاه نجم رازی باتوجه‌به تفسیر عرفانی التأویلات النجمیة چیست؟ حاصل آنکه، نجم رازی همچون سایر عرفای اسلامی به مباحث معرفتی پرداخته است که البته در این تفسیر به‌صورت کاملاً پراکنده بیان شده است. وی اساس معرفت را الهی و نتیجهٔ حرکت حبّی در اصل آفرینش می‌داند و مقصود خلقت را اساساً کسب معرفت توسط آدمی می‌نامد. او باتوجه‌به تقسیم دوگانهٔ ظاهر و باطن در همهٔ هستی، معرفت را نیز ظاهری و باطنی و دارای ابزارهای حسی پنج‌گانهٔ ظاهری و باطنی عنوان می‌کند. معرفت شهودی را از سایر معرفت‌های دیگری که نام می‌برد (معرفت عقلی و نظری) باارزش‌تر می‌داند و گرچه معرفت عقلی را می‌پذیرد؛ اما آن را به‌تنهایی و به‌دور از نور وحی، راهزن و کفربالمأل می‌خواند و فلسفه و فیلسوفان را تخطئه می‌کند. او کشف را به مراتبی از این دست تقسیم می‌کند: کشف نظری، کشف قلبی، کشف سرّی، کشف روحی، کشف خفی، کشف صفاتی و کشف ذاتی. این تقسیم به یکی از تقسیم‌بندی‌های ابن‌عربی از مراتب کشف، شباهت فراوانی دارد.

تصرف و تعویض و تصحیح سندی، ازجمله روش‌های مقبول در راستای ترمیم اسناد ضعیف روایات به شمار می‌روند. از مهم‌ترین زمینه‌های اجرای روش مذکور، تصحیح اسناد ضعیف «مشیخة التهذیبین» با اسناد معتبر «الفهرست» است که بسیاری از رجال‌پژوهان با بهره‌گیری از آن بر شمار اسناد و طرق معتبر «المشیخه» افزوده‌اند؛ هرچند در نحوۀ به‌کارگیری این قاعده و فرایند آن تفاوت‌هایی به چشم می‌خورد. آنچه در تصحیح اسناد ضعیف «المشیخه» مبنای اکثر رجال‌پژوهان قرار گرفته، واگذاری برخی طرق به الفهرست ازسوی شیخ طوسی است. آصف محسنی، از رجال‌پژوهان معاصری است که تصحیح سندی را با ارائۀ شواهدی از خود الفهرست دشوار دانسته و از اِعمال چنین روشی در تصحیح اسناد فاصله می‌گیرد. مهم‌ترین دلیل وی، استفادۀ فراوان شیخ طوسی از عبارت «اخبرنا» در الفهرست است که به نظر وی، مفادی فراتر از آگاهی از «اسامی» کتاب‌ها و اصل‌ها به‌دنبال نداشته و بر دیگر روش‌های تحمل (روایت و کتاب) چون سماع، قرائت و... دلالتی ندارد. آصف محسنی برخی از دلایل استبعادی را نیز در رد تصحیح مذکور مطرح کرده است که نسبت به دیگر دلایل وی از پشتوانۀ محکم نظری برخوردار نیست.

مفهوم‌شناسی اصطلاحات دینی، ازجمله مسائل مهم پژوهشی است که دستیابی به نتایج دقیق تحقیق در گروِ درستی و اعتبار آن‌هاست. یکی از واژگان پرتکرار به‌کاررفته در احادیث شیعه، اصطلاح «سیره» است. این اصطلاح از جهات متعددی نظیر ماهیت، گستره، ساختار، کارکرد و ترادف، دارای ابهام و پوشیدگی است. نوشتار حاضر می‌کوشد تا با بهره‌گیری از مدل «شباهت خانوادگی» و تطبیق آن بر کاربرد واژهٔ سیره در متون روایی شیعه، برخی از ویژگی‌‌هایی را که سبب نمایاندن ابعاد مختلف مفهوم سیره می‌‌شود، معرفی کند. حاصل آنکه، چهار ویژگی در تمایز مفهومی سیره از دیگر واژگان مشابه و نیز شناخت مصادیق و نمونه‌های عینی آن به دست می‌آید که عبارت‌اند از: فعل‌بودن، اجتماعی‌بودن، روشمندی و استمرار، اصلی‌ترین اوصاف سیره در احادیث.

ازجمله موارد اختلاف در میان مفسران فریقین، مفهوم «کلمة باقیة» در آیۀ «وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیةً فی‏ عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ یرْجِعُونَ» است. نوشتار حاضر به‌روش توصیفی‌تحلیلی و با هدف کشف معنای کلمة باقیة، آرای این مفسران را احصا، دسته‌بندی و تحلیل کرده است. حاصل آنکه، مفسران با استدلال‌های گوناگون، سه معنای «اسلام» و «توحید» و «امامت» را در تفسیر کلمة باقیة ذکر کرده‌اند و براساس استدلال‌ها و شواهد قرآنی، روایی و ادبی، تفاسیر «اسلام» و «توحید» ناتمام بوده است. در مقابل، تفسیر کلمة باقیة به «امامت» با اِعمال اصلاحات لازم در استدلال‌های موجود، به‌عنوان تفسیر ارجح شناخته شد. آیات هم‌سیاق با آیهٔ مورد بحث، به‌روشنی گواهی می‌دهند که منظور از کلمة باقیة ، امامت است، چنان‌که روایات متعدد واردشده در تفسیر آیه نیز به‌صراحت مراد از «کلمة باقیة» را مشخص می‌کنند.

مسلمانان هنگام حفر خندق (سال پنجم هجری قمری) با صخره‌ای سخت روبه‌رو شدند که هیچ‌کس یارای شکستنش را نداشت و خود پیامبر(ص) آن را شکست. این ماجرا در کتب تاریخی به روایت «صخرهٔ خندق» اشتهار یافته است. براساس برخی از نقل‌های این روایت، رسول خدا(ص) هنگام ضربه‌زدن به صخرهٔ خندق به مسلمانان وعده داد که بر سرزمین‌های فارس، روم و یمن چیره خواهید شد. جستار حاضر می‌کوشد تا به این پرسش اصلی پاسخ دهد که دلایل اعتبار یا عدم‌اعتبار گزارش «مژدهٔ پیامبر(ص) به فتح سرزمین‌ها هنگام حفر خندق» چیست؟ بدین منظور، اسناد روایات را به‌روش نقد رجالی، بررسی و محتوای روایات را تحلیل تاریخی نموده و به این نتیجه دست یافته است که مضمون روایت صخرهٔ خندق به دو بخش تقسیم می‎شود. اصل ماجرای پدیدآمدن صخرهٔ خندق و شکسته‌شدن آن توسط پیامبر(ص) سند معتبر دارد، اما علاوه‌بر اشکالات متنی، اسناد تمامی نقل‌هایی که مژدهٔ فتح سرزمین‌ها را به پیامبر(ص) نسبت می‌دهند، نامعتبر است.

از مهم‌ترین مبانی انسان‌شناختیِ روان‌شناسی مثبت‌نگر، پذیرش نگاه مثبت به انسان است. در پی تبیین چیستی چنین نگاهی به انسان می‌توان آن را مشتمل بر دو مؤلفه دانست: یکی پذیرش منش و ویژگی‌های مثبت صفت‌گونه در انسان و دیگری اصالت توأمان توانمندی‌ها و ضعف‌ها در انسان. از نگاه قرآن کریم، طبق برداشت بسیاری از مفسران، شاکله به‌معنای منش است و پذیرش تحولات قلب، تأکید بر ظهور ویژگی‌های اخلاقی در ظرف آخرت و تکرار زیاد عباراتی مانند «بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ» نشان از پذیرش ویژگی‌های صفت‌گونه است. ازسوی‌دیگر، قرآن کریم نیز نه‌تنها ویژگی‌های مثبت صفت‌گونه را می‌پذیرد؛ بلکه مفسران بر این باورند که قرآن کریم گرایش‌های دوگانه‌ای را درون انسان می‌پذیرد که با هم تقابل ندارند و مفسران برای جمع میان آن‌ها از تعابیر مختلفی بهره برده‌اند. در مجموع به نظر می‌رسد که نگاه مثبت به انسان در روان‌شناسی مثبت با قرآن کریم همسویی فراوانی دارد.

بررسی تک‌نگارانۀ آیات متشابه و مبهم قرآن و بازکاویِ گونه‌شناسانۀ نگره‌های تفسیریِ مربوط به آن، ازجمله پژوهش‌های مهم و بایستۀ عرصهٔ تفسیر قرآن محسوب می‌شود که ثمرۀ آن در روشن‌ساختن مفاهیم و مدالیل آیات انکارناپذیر است. براین‌اساس، جستارِ حاضر با توصیف و تحلیل داده‌ها به بررسی آیهٔ 17 سورهٔ مبارکهٔ انفال -آیهٔ الرمی- پرداخته و نگره‌های بارز تفسیری مربوط به آن را ذیل پنج‌گونه عنوان کرده است که عبارت‌اند از: 1. نفی مطلق تأثیر، علیت و فاعلیت از مخلوق؛ 2. استقلال‌انگاری در تأثیر فعل؛ 3. نقش‌آفرینی امدادهای غیبی در تحقق پیروزی مسلمانان؛ 4. دلالت بر توحید وجودی؛ 5. جمع میان وحدت و کثرت؛ 6. دیدگاه فلسفی. از میان نگره‌های مزبور، نگرهٔ نخست را نمی‌توان نگره‌ای صائب تلقی کرد، گرچه سایر موارد هرکدام به‌نوبهٔ خود وجهی برای مقبولیت دارد اما از منظر نگارنده، شواهدِ دلالت آیه بر تأثیر امدادهای غیبی در پیروزی مسلمانان در غزوهٔ بدر فزون‌تر و مقبول‌تر است.

"از جمله راه‌های مناسب درک و فهم بهتر ادیان، بررسی تأثیروتأثر ادیان نسبت به یکدیگر است. در این میان به نظر می‌رسد که دین مسیحیت در طول حیات دینی خود دستخوش تأثیرپذیری از برخی ادیان و آیین‌های دینی بوده است. از جمله آیین‌های تأثیرگذار بر دین مسیحیت آیین میترائی است. این مقاله با روش تبیینی - تحلیلی به بررسی چگونگی تأثیر آموزه ها، مناسک و نمادهای میترائی بر مسیحیت پرداخته و نشان داده است که دین مسیحیت از آیین میترا تأثیر پذیرفته است. یافته‌ها و دستاوردهای این پژوهش نشان می‌دهد که گویی مسیحیت بعد از تلاقی با آئین میترا و باتوجه‌به قدرت و نفوذ این آئین، در برخی آموزه‌ها نظیر رابطه خالقیت و مخلوقیت، تثلیث و الوهیت و مسأله رستاخیز، همچنین در برخی مناسک نظیر غسل تعمید، تعطیلی روز یکشنبه، افروختن شمع در کلیساها، نواختن ناقوس، صلیب، همینطور در برخی نمادها مانند ظرف آب متبرک در کلیسا، حوضچه درون مهرابه و ماهی در آن، رنگ قرمز بر شنل حضرت مریم (س) و عیسی (ع)، رنگ طلایی و استفاده از طلا و فلزات طلایی در معماری مسیحی، از آیین میترا تأثیر پذیرفته است و با ایجاد دخل و تصرف در برخی آموزه‌ها، مناسک و نمادها، آنها را وارد مسیحیت کرده است."

انسان آرمانی مهم‌ترین آموزه انسان‌شناسانه­ای است که محور آرا و اندیشه‌های ادیان و مکاتب مختلف قرار گرفته است. در اسلام عارف بزرگ قرن ششم قمری، جلال‌الدین محمد بلخی معروف به مولوی، انسان آرمانی را دارای ویژگی‌هایی می‌داند که در دوره‌های بعد در میان بسیاری از جریان‌های معنوی امتداد یافت. مولوی انسان آرمانی را کیمیای کمیابی می‌داند که واسطه حق و خلق و مظهر تام حق، دارای قلب وسیع، سخاوت‌مند، عاقبت‌اندیش، برخوردار از ظرفیت پذیرش اسرار نهان، عشق به حق، سایه یزدان، محرم اسرار و فارغ از تعلقات دنیوی است. این در حالی است که آرانا کاستانیِدا معروف به کاستاندا به عنوان یکی از عناصر گفتمان‌ساز معنویت در جهان، با نگرش‌های آمیزه‌ای از ادیان مختلف، انسان آرمانی را برخوردار از ویژگی‌هایی چون عقل‌ستیزی، جنگجویی و استفاده از مواد روان‌گردان و بی­اهمیت‌دانستن همه چیز می­داند که نتیجه آن انسانی بدون تعبد از فرامین خدا و رسولان الهی است؛ انسان آرمانی کاستاندا انسانی طبیعت‌گرا و دارای مشخصه­های سرخ‌پوستی است که خودکامگی، اتحاد با روح جهان، پوچ‌انگاری و... از مهم‌ترین شاخصه‌های اوست؛ اما انسان آرمانی مولوی انسانی است که صبغه ملکوتی دارد، واسطه فیض است، عقل را مهم می‌شمرد، حق‌مدار است و به حق‌تعالی عشق می‌ورزد.