جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ماهیت پدیده‌شناختی، مابازای اُبژکتیو یک مفهوم است که شهود می‌شود. پدیده‌شناسی علم این ابژه‌ها و دربارۀ آن‌هاست؛ اما آیا تمامی مفاهیم می‌توانند واجد ماهیت باشند؟ اهمیت این پرسش در این است که هر مفهومی که نتواند ماهیت داشته باشد، از حوزۀ پدیده‌شناسی حذف می‌شود. معنای پدیده‌شناختی چنین مفاهیمی مسئله‌ای چالش‌برانگیز است. کنارگذاشتن یک موضوع از پدیده‌شناسی نتیجۀ اعتقاد به امتناع دست‌یابی به ذهنیتی متقن دربارۀ آن است؛ زیرا نمی‌توان شهودی واضح و متمایز از آن داشت؛ درنتیجه، چنین مفهومی فی‌نفسه مبهم، مغشوش یا درنیافتنی است و هر مفهوم‌پردازی یا موضعی دربارۀ آن درنهایت، مصادرۀ اوبژۀ مذکور و موضعی دل‌بخواهی خواهد بود. دل‌بخواهی‌بودن در اینجا می‌تواند به‌معنای ابتنا بر موضعی متافیزیکی و البته غیرمتقن، اطلاقی جمعی (فرهنگی) یا ذوقی شخصی یا هنرمندانه باشد. در همان حال، شناسایی مقولاتی خارج از دامنۀ پدیده‌شناسی با انتظار ما از آن به‌عنوان جامع تمام علوم ناهم‌خوان است؛ اما شهود ماهیت در برخی مقولات مسئله‌ساز و مناقشه‌برانگیز است. چنین امکانی برای مفاهیم نظری، انواع طبیعی، مفاهیم فرهنگی و کلیات متعالی هرکدام به‌نحوی زیر سؤال رفته‌ است. در این متن ابتدا این مسائل به‌تفصیل بیان می‌شود و سپس به آنها پاسخ‌ داده می‌شود. تمام این نقدها در پایبندی به تعلیق پدیده‌شناختی، ناواقعی‌بودن ساحت استعلایی و سولیپسیستی‌بودن پژوهش پدیده‌شناختی دچار قصور شده‌اند. قصور آنها ناشی از اتکا به علوم در پژوهش پدیده‌شناختی است. درنهایت، طبق ملاحظات مطرح‌شده، شهود ماهیت معنایی جز تشخیص تعلق یا عدم تعلق یک ابژۀ منفرد به مفهوم کلی متناظر ماهیت مدنظر ندارد؛ درنتیجه، امتناع شهود ماهیت برای یک مقوله به‌معنای امتناعِ داشتن موضعی دربارۀ تعلق هیچ ابژه‌ای تحت مقولۀ مذکور است؛ درحالی‌که تمام اشکالات فوق به چنین تشخیصی اذعان دارند.

در مواجهه با مسئله شرّ، رویکردهای مختلفی به لحاظ نظری و عملی از سوی افراد و گروههای مختلف خارج از حوزه متفکران اسلامی اتخاذ شده است. بسیاری از این رویکردها دچار خلأ یا نقص در لحاظ عدالت به عنوان نقطه ثقل منظومه عالم هستی برای توجیه شرور و دفع یا رفع برخی از آنها هستند. مسئله اساسی این نوشتار آن است که «با بازخوانی میراث متفکران اسلامی چه آموزه‌ای را می‌توان در مواجهه با مسئله شرور یافت که محور وحدت و جامعیت دیدگاههای آنان باشد؟»؛ همچنین اینکه «محور مشترک مذکور شامل چه ابعاد و سطوحی است و باعث چه امتیازاتی از دیدگاه‌های رقیب می‌شود» مسائل دیگری است که در این نوشتار دنبال می‌گردد. حاصل پژوهش نگارنده، معرفی عدالت به عنوان محور پاسخهای متفکران اسلامی و تبیین سطوح مختلف آن در مجموع قلمرو کلام و فلسفه اسلامی است. به‌لحاظ نظری نظام عادلانه تکوینی، تشریعی و جزایی صادر از واجب‌تعالی ناشی از تصویر علمی عادلانه او و مطابق با آن است و در تشخیص خیر و شر حقیقی هم عدالت بینشی انسان حائز اهمیت است. در مواجهه عملی با شرور و رقم زدن نظام عادلانه اجتماعی هم عدالت اخلاقی و رفتاری انسان عاملی است که نقش محوری دارد.

مسئلة اصلی این پژوهش، شناسایی و بازخوانی رویکردهای مطالعه و مواجهه با ادیان در ایران معاصر است تا ضمن مطالعة توصیفی آنها، به تحلیل مختصات و ویژگی‌های آنها به‌منظور خودآگاهی بیشتر در زمینة مطالعات ادیانی پرداخته شود. یافته‌های این پژوهش نشان می‌‌دهد که سه رویکرد سنتی، روشنفکری و تحقیقات دین‌شناسی تطبیقی، دارای سه مدل فرقة ناجیه، قهوه‌خانة سورات و تطبیقی هستند که در مؤلفه‌هایی نظیر توجه به دیگریِ دینی، اصل گفت‌وگو و وحدت میان ادیان اشتراک دارند، اما در خاستگاه، ضرورت‌های فرهنگی و سبک گفت‌وگو از یکدیگر متمایزند. مدل فرقة ناجیه با سیاست غالب تمایز و مدل قهوه‌خانة سورات با سیاست غالب تشابه، از مدل تطبیقی که بر هم‌گرایی موازی تشابه و تمایز تأکید دارد، متمایزند. شرایط تکثر فرهنگی ـ دینی جهان معاصر، به‌ضمیمة حقیقت‌جویی انسان در میان گزینه‌های متنوع دینی، ضرورت تحقیقات دین‌شناسی تطبیقی به‌شکل روشمند را بیش‌ازپیش برجسته کرده است. این تحقیقات، اگرچه از تحقیقات نوین ماکس مولر در جهان نوین پررنگ شده‌اند، تبار خود را تا کارهای ابوریحان بیرونی و شهرستانی در فرهنگ اسلامی نشان می‌دهد.

یکی از آموزه‌های مشترک آیین جَیْنه با دیگر ادیان هندی، باور به رنج‌بار (دوکْهه) بودن زندگی دنیوی و قاعدة عمل و عکس‌العمل (کَرْمَه) و همچنین گردونة زاد و مرگ‌های پیاپی (سَمْساره) است؛ ولی آیین جَیْنه برخلاف بیشتر ادیان هندی، انسان را در این گردونة رنج‌بار، تنها و محروم از یاور و مددکاری آسمانی می‌داند که بتواند با استمداد از او به مقام رهایی نائل آید. این انسان برای رسیدن به مقام رهایی (مُکشه)، کاملاً تنهاست و باید به توانایی‌های خود متکی باشد. براساس آموزه‌های این آیین، فرد سالک تنها با کمک دو اصل «ریاضت‌های سخت جسمانی» (تَپَس) و «رعایت اصل عدم خشونت» (اهیمْسا) می‌تواند اثرات کَرْمَه‌ بر روح (جی‌وَه) خود را نابود کند و کمالات ذاتی روح را که از ازل در آن نهفته بوده است، آشکار سازد. اکنون چگونگی این سلوک به‌شیوة توصیف و تحلیل در راستای دانش‌افزایی دین‌پژوهان در این عرصه ارائه خواهد شد و به‌اجمال براساس سلوک عرفانی مطرح در آیین جَینه می‌توان گفت که سالک در تلاش است تا روح خود را با طی چهارده مرحلة رشد معنوی از تأثیرات منفی آثار کردار گذشته رهایی بخشد و به جایگاه رهایی نهایی (کِولین) دست ‌یابد.

مسئلۀ اساسی این پژوهش تحلیل و نقد دیدگاه موریس شلیک دربابِ «نسبت ارادۀ آزاد و تعیّن‌گروی» و هدف از آن نشان‌دادن ناکارآمدی راهکار وی دربابِ مسئلۀ مذکور به‌روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی است. ازنظر شلیک، پیدایش مسئلۀ نسبت ارادۀ آزاد و تعیّن‌گروی از سنخ شبه‌مسئله‌های فلسفی و ناشی از خلط مفاهیم است. با رجوع به کاربرد واژگان در عُرف مشترک و تفکیک مفاهیم «قانون هنجاری» از «قانون توصیفی»، «علّیت» (تعیّن‌گروی) از «اجبار» و «عدم علّیت» (ناتعیّن‌گروی) از «آزادی» این شبه‌مسئله خودبه‌خود رفع می‌شود. ازنظر شلیک، «اجبار» از سنخ مفاهیم هنجاری است؛ درحالی‌که تعیّن‌گروی و اصل ضرورت علّی از سنخ مفاهیم توصیفی است؛ ازاین‌رو، هیچ نسبتی میان «اجبار» و «تعیّن‌گروی» برقرار نیست. این پژوهش با ارائۀ سه مثال ابتکاری نشان می‌دهد: الف) اجبار و آزادی در عرف مشترک دست‌کم دو معنا دارد و شلیک دچار مغالطۀ تحویلی‌نگری شده‌ است؛ ب) اصالت در طرح مسئلۀ ارادۀ آزاد، با معنای دوم این واژگان است؛ ج) تعریف شلیک از آزادی مانع اغیار نیست و شامل حیوانات نیز می‌شود. با این سه نقد آشکار می‌شود دیدگاه سازگارگروانۀ شلیک دفاع‌پذیر نیست.

حضرت دانیال(ع) جوانی یهودی که در ایام حملة نبوکدنصر به اورشلیم دستگیر و به بابل تبعید شد، با وجود مشکلات عدیده‌ای که در ایام اسارت با آنها مواجه بود، توانست به جایگاهی ویژه در دربار پادشاهان دست یابد. گرچه در یهودیت و مسیحیت دربارة پیامبر بودن آن حضرت اختلاف است، لیکن روایات اسلامی نبوت آن حضرت را تأیید می‌کنند. بررسی ابعاد مختلف زندگی آن حضرت، اعم از بعد اعتقادی، اخلاقی، رفتاری، فقهی، سیاسی و اجتماعی در قالب بررسی متون، و بالاخص کتب منتسب به دانیال نبی، و با اتخاذ روش توصیفی ـ تحلیلی، از مهم‌ترین مباحث این نوشتار است. مهم‌ترین نتیجه‌ای که از بررسی ابعاد مختلف زندگی آن حضرت حاصل می‌شود، این است که حضرت دانیال(ع) در ادیان ابراهیمی از پیامبرانی معرفی شده که دارای ویژگی‌های برجسته‌ای است. بیشترِ مباحث مربوط به حضرت دانیال(ع) در متون معتبر ادیان ابراهیمی با یکدیگر مشابهت دارند و این نکته در هم‌گرایی هرچه بیشتر ادیان ابراهیمی اثرگذار است.

مسأله اساسی این تحقیق، شناسایی راه‌های مقابله با اسلام‌هراسی است. در این راستا، و با روش توصیفی- تحلیلی نشان داده شد که یک دسته از آثار تدوین ‌شده در زمینه‌ اسلام‌هراسی به دنبال اثبات این نکته هستند که پروژه‌ اسلام‌هراسی توهمی بیش نبوده و توسط رسانه‌ها و مطبوعات غربی و دولت‌های غربی که به دنبال ساختن دشمن فرضی بعد از دوران جنگ سرد بوده‌اند، کلید خورده است. در طرف دیگر، گروهی از اندیشمندان غربی و اسلامی قرار دارند که معتقدند ریشه‌های اسلام‌هراسی را باید در مبانی و قالب‌های فکری مسلمانان و بحران‌های جهان اسلام جستجو نمود که منجربه رفتار خشونت‌آمیز مسلمانان در سطح جهان و در نتیجه، موجب گسترش هراس از اسلام گردیده است. در همین راستا، عده‌ای از متفکران غربی، ریشه‌های اسلام‌هراسی در غرب را به مبانی و قالب‌های فکری مسلمانان ارجاع می‌دهند و پیوسته به شهروندان غربی هشدار می‌دهند که خطر اسلام‌گرایی از فاشیسم و کمونیسم بیشتر است. در دسته‌ آخر این نظریات، دیدگاهی منفی توسط متفکران و روشنفکران مختلف درباره منشأ، ماهیت، علل و پیامدهای جنبش‌های اسلام‌گرایی در سطح جهان مطرح شده است. بنابراین، باید گفت که با توجه به ابعاد مسأله اسلام‌هراسی لازم است با ایجاد یک زبان مشترک میان مسلمانان و غرب و پالایش مفاهیم در این حوزه و تقویت گروه‌های میانه‌رو، راهی به سوی برون‌رفت از این وضعیت پیدا کرد.