جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اهتمام به پژوهش در حوزه مطالعات دین نه‌تنها روندی رو به کاهش را طی نکرده؛ بلکه شاهد رشد کمی و کیفی این تحقیقات به ویژه تحقیق پیرامون انواع، میزان و تغییرات دین‌داری در دهه‌های اخیر هستیم. در این میان یکی از اساسی‌ترین چالش‌ها در حوزه مطالعات دین‌داری، طراحی شاخص‌های متناسب با بسترهای فرهنگی، تاریخی و اجتماعی است. هرچند در ایران نیز در دو دهه اخیر کوشش‌های ثمربخشی در این زمینه صورت گرفته؛ اما همچنان شاخص‌های طراحی شده نتوانسته‌اند مقبولیت و کاربردی عمومی به دست آورند. از سوی دیگر دین و دین‌داری را می‌توان در سه بُعد معرفتی، گرایشی یا عاطفی و رفتاری دسته‌بندی و مطالعه کرد. در مطالعاتی که به ارائه شاخص پیرامون دین‌داری پرداخته‌اند، تلاش برای ارائه شاخص در همه ابعاد سه‌گانه، از دقت و توجه کافی به جزئیات در هر یک از این ابعاد کاسته است. بنابراین نیاز به پرداخت تفصیلی‌تر پیرامون هریک از این ابعاد در مباحث مربوط به دین‌داری احساس می‌شود. بدین جهت، هدف مقاله حاضر نیز ارائه شاخص‌هایی بومی با تأکید بر بُعد معرفتی دین‌داری است. در این پژوهش از طریق مطالعات نظری، 81 شاخص برای سنجش دین‌داری احصا شد و طی 20 مصاحبه، مورد ارزیابی و تطبیق قرار گرفت. سپس 23 شاخص مهم‌تر و پربسامدتر ذیل 6 محور تشخیص داده شد که می‌تواند به عنوان شاخصی برای سنجش دین‌داری معرفتی در جوامع آماری مختلف استفاده شود. این محورها عبارتند از: «نگرش به دین»، «انتظار از دین»، «مبانی معرفت‌شناختی»، «مبانی انسان‌شناختی»، «معنا و غایت زندگی»، «درک انسان از مبانی اخلاقی».

دانش اجتماعی که در دوره اسلامی شکل گرفته، در بخش مهمی از خود، تحت عنوان حکمت عملی شناخته شده است، آن نظامی از دانش که قانون‌ها، نظریات و مفاهیم ویژه‌ای برای شناخت اجتماعی فراهم ساخته است. شناخت این عناصر می‌تواند مسیر فهم زبان این دانش باشد. از جمله این نظریات، تفاسیر متعدد از اصلی است تحت عنوان «ترکیب» که با نظریه‌های مختلفی تفسیر شده است. ترکیب به‌عنوان اصلی متافیزیکی توانایی تفسیر اجزاء و عناصر مختلف طبیعیاتی و مابعدطبیعی را داراست. نمونه‌ای از این ترکیب‌ها در جهان انسان تحت عنوان جامعه شکل می‌گیرد. در این راستا با یک نگاه تحلیلی-تاریخی فرایند شکل‌گیری تفاسیر مختلف از نظریه ترکیب در خصوص واقعیت اجتماعی را بازخوانی کرده‌ایم و در نهایت دیدگاهی ابداعی در تبیین چیستیِ جامعه با استفاده از ترکیب اتحادی ماده و صورت در حکمت نظری و ترکیب انضمامی ماده و صورت در حکمت عملی ارائه شده است. در نتیجه ترکیب انضمامی آن، تفسیری از اصل ترکیب خواهد بود که تبیین هویت جامعه را عهده‌دار می‌شود. در یک توسعه نظری دیگر که با نظریه اعتباریات علامه طباطبایی در تبیین هویات اجتماعی پدید آمده، ترکیب انضمامی پیوند ویژه‌ای با اعتباریات برقرار می‌کند. در نهایت، آن نظام عامی که بتواند مفاهیم و نظریات علوم اجتماعی دوره اسلامی را بیان کند، حکمت عملی آن دوره خواهد بود.

سؤال از چیستی جامعه، پرسشی است که فلسفه علوم اجتماعی متکفل پاسخ به آن است. در طول تاریخ دانشمندان زیادی در پی جواب درخور به این پرسش بوده‌اند؛ اما توفیق و توافق چندانی نیافتند. متفکران مسلمان نیز درصدد برآمدند از راه انتزاع از حقیقت بیرونی و شناخت واژه‌های متناظر جامعه در قرآن کریم و شناسایی ویژگی‌های آن واژگان، به تبیین ماهیت جامعه بپردازند، اما این راه نیز چندان که باید مسئله را حل نکرده است. قرآن کریم مابه‌الاشتراکی که موجب پدیدآیی جامعه می‌شود را در واژه «ولایت» خلاصه نموده و نوعی رابطه عرضی را بین افراد، بر پایه ایمان یا کفر و کنش‌های مطابق با آن‌ها، ذکر می‌نماید که در این پژوهش از آن با عنوان ولایت جمعی یادشده است. نوشتار حاضر که با روش اسنادی و با رویکرد توصیفی تحلیلی و با روش تفسیر استنطاقی به رشته تحریر درآمده، در تبیین چیستی جامعه معتقد است که اولاً قرآن ماهیت جامعه را معنوی ذکر می‌کند و وابسته به جغرافیا، قبیله، نژاد و زبان نمی‌داند و ثانیاً ازنظر قرآن کریم جامعه به مجموعه‌ای از انسان‌ها اطلاق می‌شود که بر یکدیگر ولایت جمعی مبتنی بر بینش و کنش‌های منطبق بر ایمان یا کفر داشته باشند.

از زمانی که انسان‌ها در کنار یکدیگر جامعه را تشکیل دادند، ارتباطات شکل گرفت و در تاریخ ادامه یافت. مطالعات ارتباطات در طول تاریخ می‌تواند دستاوردهای زیادی را برای ارتباط‌پژوهان به همراه داشته باشد. یکی از دوره‌های تاریخی مهم در تاریخ ایران، زمان صفویه است. در دوران صفویه که حکومتی مرکزی و قدرت‌مند شکل گرفت شاهد تغییرات بنیادین و مهم در تمام ابعاد حیات جمعی انسانی و اجتماعی هستیم. یکی از این ابعاد، نظام ارتباطات است. نظام ارتباطی در زمان صفویه بیش از دوره‌های دیگر توسعه و نظم یافت. هدف از این تحقیق، بررسی عناصر و مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده و تقویت‌کننده نظام ارتباطات در زمان صفویه می‌باشد که با استفاده از روش توصیفی تحلیلی در حوزه مطالعات تاریخی ذیل سه مؤلفه اصلی فرستنده، مکان‌های ارتباطی، عناصر دوازده‌گانه شاطران، چاپارها، جهان‌گردان، عالمان و اندیشمندان، هنر، زبان، ارتباطات سیاسی، شهر و راه‌های ارتباطی، کاروان‌سراها، مساجد، زیارتگاه‌ها، قهوه‌خانه‌ها، صورت‌بندی و مورد کاوشی ارتباطی قرار گرفته است.

در مسأله «ذاتی و عرضی در دین»، معانیِ ذاتی و عرضی دچارِ خلط‌های فراوانی گشته است. در این نوشتار، با تفکیکِ معانی و معیارهای مختلف از ذاتی و عرضی، رویکردی تحلیلی برای بررسی این مسأله معرفی می‌گردد. معیارهای مذکور عبارتند از ۱. موجهاتی، ۲. مقوّمات معنایی، ۳. پیدایش جهانی، ۴. گستره تخاطبِ افرادی، ۵. گستره تخاطبِ ازمانی، ۶. مقصود بالذات، ۷. اهدافِ اصلی، ۸. بدیل‌ناپذیری، ۹. درون‌مایه معنایی، ۱۰. تحول‌ناپذیری و ثبات، ۱۱. اصالت، ۱۲. گوهر ادیان، ۱۳. اشتراکات شرائع حقه، ۱۴. سرحدات دین، ۱۵. لزوم التزام. پس از تفکیک‌های معناییِ بایسته، درستیِ تقسیمِ اجزای دین به ذاتی و عرضی بر اساسِ هر یک از این معیارها مورد بررسی قرار گرفته و صورت‌بندیِ جدیدی از مسأله ارائه شده است.

امام محمد غزّالی یکی از برجسته‌ترین متفکّران و تأثیرگذارترین عالمان دینی است که داعیۀ اصلاح و احیای دین داشته، جزو سرامدان جریان بازگشت به سلف صالح محسوب می‌شود. تعلیم دین، شیوۀ حکمرانی و سایر آداب، چون آداب ازدواج در آثار او موردتوجه قرار گرفته که در ضمن آن، آرا خود در مورد زنان را نیز ذکر می‌کند. تفکرات غزّالی در مورد زنان، با متن اسلام مغایرت دارد. بررسی دقیق‌تر آرا او در مورد زنان، دیدگاه فرهنگی جامعۀ اسلامی را نسبت به زنان آشکار می‌کند. در این تحقیق با روش توصیفی و با رویکرد انتقادی، دیدگاه امام محمد غزّالی در مسائل مربوط به زنان مورد بررسی قرار گرفته، سپس زمینه‌های تاریخی و اجتماعی تأثیرگذار بر تفکر او تحلیل شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که برخی دیدگاه‌های غزّالی در مورد زنان، از فرهنگ جاهلی و تحولات جامعۀ اسلامی پس از رحلت پیامبر (ص)، متأثر است. وجود سفارش‌هایی چون مشورت با زنان و برخلاف آن عمل کردن، آفریده شدن زنان از دندۀ کج، محبوس کردن زنان در خانه و محروم کردن آن‌ها از آموزش، قرار دادن زنان در ردیف بردگان و تأکید بر کارکرد فرزندآوری مباحث مورد تأکید در اندیشه‌های غزّالی است که با تغییرات فرهنگی جامعه اسلامی پس از رحلت پیامبر (ص)، ارتباط مستقیم دارد.

واژه «شهر» یکی از مهمترین واژه‌ها در نظام تقویمی قرآن است. واژه ها به عنوان عنصر اصلی کتاب قرآن جایگاه ویژه‌ای در آن دارند؛ لذا واکاوی معنای واژگان قرآنی از مهمترین روش‌های فهم و تفسیر صحیح آیات قرآن است. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی درصدد بررسی معنای واژه «شهر» در قرآن برآمده است؛ لذا پس از تبیین معنای لغوی و اصطلاحی، موارد کاربرد این واژه در قرآن عبارتند از: ظرف زمان برای انجام یا ترک کار خاص؛ ابزار اندازه‌گیری با هدف ارزش گذاری پدیده‌ای خاص؛ یکی از ارکان اصلی تقویم؛ بیان قانون تکوینی خداوند در تعداد ماه‌های سال. در موارد نام برده شده، برخی از مصادیق «شهر» در قرآن مشخص و به معنای ماه هلالی است و در مواردی که مصداق معینی ندارد، در ظاهر عرفی و لغوی به معنای ماه هلالی است که به جهت رعایت احتیاط و محاسبه آسان‌تر در عرف، به معنای ماه عددی (30روزه) نیز به کار رفته است. از آنجا که خداوند هدایت و رشد انسان‌ها را وابسته به زمان قرار داده است؛ در پایان برخی از آیات مورد بحث، از تقوا و لزوم توجه به حدود الهی مانند رعایت حدود برخی ماه‌ها و احکام آن، سخن گفته شده است.

انقلاب اسلامی ایران یکی از مهم‎ترین پدیده­های دهه­های پایانی قرن بیستم بود که با رویکرد و گفتمانی دینی، نگرش مادی‎گرایانه حاکم بر نظام بین‎الملل را به چالش کشید و یک گفتمان تمدنی جدیدی را در سطح جهان مطرح نمود که منشأ دستاوردها و تحولات گسترده‎ای در جامعه ایران، جغرافیای جهان اسلام و در گستره جامعه بین‎الملل گردید. این گفتمان تمدن‎ساز دارای شاخصه­هایی است که تبیین آنها ضرورت دارد. براین‎اساس، مقاله حاضر با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، به دنبال پاسخ‎گویی به این سؤال است که: گفتمان تمدن‎ساز انقلاب اسلامی دارای چه شاخصه‎هایی است و چه تأثیری در بازسازی تمدن اسلامی دارد؟ یافته‎های تحقیق نشان می‎دهد که گفتمان تمدن‎ساز انقلاب اسلامی با شاخصه‎هایی از جمله حاکمیت الهی و اسلام ناب محمدی، تأکید بر وحدت و هم‌گرایی اسلامی، استکبارستیزی، عدالت‌خواهی، مردم‎سالاری دینی، و عقل‎گرایی و عقل‎ورزی در مقابل قشری‎گری، تأثیر تعیین‎کننده‎ای در بازسازی تمدن اسلامی داشته و به‎عنوان پلی میان گذشته تاریخ اسلام و آینده تمدن اسلامی محسوب می‌شود که نقش عینی و اجتماعی دین را احیا کرد.

مناقشه بر سر دوگانۀ اصالت فرد یا اصالت جامعه، در ادبیات جامعه‌‌شناسی، تاریخی طولانی دارد. پذیرش هریک از دوطرف این دوگانه، در چگونگی نظریه‌‌پردازی‌‌های بعدی در خصوص قوانین حاکم بر جامعه و مراحل تکوین آن نقشی تعیین‌‌کننده دارد. با در نظرگرفتن پیشینه عمدتاً فلسفی این گفتگو، لزوم پرداختن به این موضوع از منظر نگرش اسلامی و به خصوص حکمت متعالیه، به‌عنوان کامل‌‌ترین نظام فلسفی اسلامی مشخص می‌‌شود. در این میان علامه طباطبایی& با طرح اصل استخدام، استاد مطهری با طرح حدوث جسمانی و بقای روحانی جامعه و استاد پارسانیا با ارائۀ استدلالی ابتکاری درخصوص وجود جامعه، افق حکمت متعالیه را از مسائل محض فلسفی به مسائل جامعه‌‌شناختی گسترش داده‌‌اند؛ اما اولاً، به این دیدگاه‌ها اشکالاتی وارد شده و ثانیاً، میان این دیدگاه‌‌ها در نظر اولیه نوعی ناسازگاری دیده می‌شود. در این مقاله ابتدا به اشکالات مطرح به این دیدگاه‌ها، پاسخ‌هایی ارائه شده و سپس تلاش می‌شود با گسترش دلالت‌های حکمت متعالیه در حوزۀ شناخت جامعه، جمع‌بندی میان هر سه نظر انجام شود. در ادامه به توسعۀ دلالت‌های حکمت متعالیه برای تحلیل بیشتر جامعه پرداخته شده و برخی از دلالت‌های آن در این حوزه ارائه می‌شود که عبارتند از: تبیین حرکت جوهری جامعه، تقسیم‌بندی جدیدی از انواع جوامع، اثبات وجود حقیقیِ همۀ انواع جامعه و وحدت حقیقی میان تمامی جوامع در عین تمایز آنها. درضمن در این مقاله متناسب با هر بخش، از روش‌های قیاسی - برهانی و دلالت‌پژوهی استفاده شده است.

در این مقاله با مطالعه‌ آثار فلسفی، ابتدا به توصیف استعاره‌های فیلسوفان برای «ذهن» و سپس به دسته‌بندی و بررسی انتقادی آنها، و درنهایت به استنتاج دلالت‌های آن در تعلیم و تربیت اقدام نمودیم. نتایج حاکی از آن است که –طبق این مطالعه- نُه استعاره‌ در باب ذهن به کار رفته که بر اساس آنها ذهن را به منفعل و فعّال تقسیم کردیم. از میان استعاره‌های مذکور، استعاره‌ زمینِ مستعد و استعاره‌ عینک، استعاره‌های فعّال‌نگر هستند که بر اساس آنها -برخلاف استعاره‌های دیگر- هر دانش‌آموز نوعی منحصربه‌فرد و موجودی است متفکّر، دارای آزادی انتخاب، فردیّت و تشخّص. این دیدگاه نگاهی سیّال به انسان دارد و اختیارگراست و به او نگاه ماشینی ندارد. دلالت‌های نگرش مذکور در عناصر برنامه‌درسی در جدولی ارائه شده است. چون هر معلّمی دارای یک فلسفه‌ شخصی است، نوع نگرش وی به ذهن دانش‌آموزان می‌تواند به روش‌ یاددهی و شیوه‌ برخورد وی با آنان جهت بدهد.