جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ماهیت «حرکت»، مؤلفه¬ها، لوازم و گونه¬های آن همواره با رویکردهای فلسفی، کلامی، عرفانی و تجربی مورد عنایت اندیشمندان بوده¬است. دایره عشق در «حرکت حبی» ابن عربی، انقلابی در مبانی جهان¬شناسی نظری است. پرسش مقاله حاضر که به روش توصیفی تحلیلی نگاشته¬شده، کنکاش از جلوه¬های حرکت حبی در متن قرآن کریم است که غالباً استطرادی و اشاری تبیین¬شده¬است. دستاورد مقاله حرکت حبی را در هندسه معرفتی آیات قرآن به چهار شکل رصد می¬نماید: اول حرکت حبی در حق تعالی در مقام واحدیت و ظهور و اظهار، علی¬رغم ثبات در مقام احدیت؛ دوم حرکت حبی در انسان کامل بالفعل و حقیقت محمدیه (ص)؛ سوم در کثرات مختار و مکلف و در قالب صراط مستقیم سلوکی و چهارم در موجودات غیرمختار و غیرمکلّف و در شکل صراط مستقیم وجودی. بدین ترتیب همه قرآن کریم به¬عنوان مظهر کتاب تدوین و جلوه اسمای الهی، همچنین آیات خاص با اشاره ویژه به اقسام چهارگانه فوق و لایه¬های حرکت و تحول در آن، جلوه¬های حرکت حبی محسوب¬می¬شوند. کلیدواژه‌ها: نماد دایره، حرکت حبی، قرآن کریم.

به¬حقیقت می¬توان¬گفت تمثیل؛ شیوه¬ای بلاغی است که نه¬تنها در ادب فارسی، بلکه در ادبیات سایر ملل نیز از جایگاه ویژه¬ای برخوردار است. درمثنوی خرد نامه اسکندری جامی، با بسامد بالایی از داستان¬های تمثیلی روبرو هستیم. از مهم¬ترین موضوعاتی که همواره مورد توجه شاعران عارف بوده¬است و بیشتر به¬گونۀ تمثیلی و نمادین در متون ادبی به آن اشاره¬شده¬است ؛ لزوم حضور معنوی پیر در سیر و سلوک است. یکی از مهم¬ترین طُرقی که قرن¬ها تجربه بردوش دارد، بهره¬مندی از رهنمون¬های پیرِ راه طی¬کرده و سلوک به¬ثمررسانده، است. «پیر فرزانه» یا «پیر خردمند» از برجسته-ترین کهن¬الگوهاست که در قاموس تصوف، در سیمای «پیر طریقت» جلوه¬گر می¬شود. تأثیر، حضور و نقش¬آفرینی کهن¬الگوی پیر فرزانه، در قالب تمثیلی و نمادین در خردنامه اسکندری مهم و پررنگ است، لذا در پژوهش حاضر؛ کهن¬الگوی «پیر طریقت» در منظومۀ خردنامۀ اسکندری مورد مطالعه قرارگرفته¬است. پژوهش پیش رو به شیوه توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه¬ای انجام-شده¬است. محدودۀ مورد مطالعه مثنوی خردنامه اسکندری جامی؛ شامل 2315 بیت است. تحلیل صوری و محتوایی این تمثیل¬ها، توصیف¬های دقیق و رسا، نمادها و رمزگشایی آن¬ها و تحلیل محتوایی تمثیل¬ها، با پرداختن به کیفیت مطلوب رساندن پیام، دیدگاه عرفانی جامی و توجه و نگرش او به «کهن¬الگوی پیر» را تبیین¬می¬کند کلیدواژه¬ها: جامی،خردنامه اسکندری، تمثیل، کهن¬الگو، پیر فرزانه.

فنا از احوال و مقامات عرفانی است که در هر دو سنت بازتاب داشته¬است و عرفا به تبیین و تحلیل آن پرداخته¬اند؛ اما برداشت صوفیه از مسئله فنا یکسان نیست و با توجه به دیدگاه¬های متفاوتی که هر دو رویکرد نسبت به مباحث عرفانی دارند، فنا نیز با تفاوت¬هایی در هر دو سنت پرداخته¬شده¬است. بر این اساس، نگارندگان در این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی به بررسی دیدگاه شاه نعمت¬الله¬ولی از عارفان سده هشتم و نهم هجری نسبت به فنا پرداخته¬اند. طبق یافته-های پژوهش، نعمت¬الله¬ولی مانند عرفای نخستین فنا را پاک¬شدن از اوصاف نکوهیده و تخلق به اوصاف ستوده می¬داند، اما طبق عرفان ابن¬عربی خدا و انسان را دو موجود متمایز ازهم نمی¬داند. وی معتقد است برای درک و معرفت الهی شناخت نفس لازم است و عارف واقعی کسی است به شناخت درست نفس رسیده¬باشد و با فنا در حق به بقا در ذات خداوند به مقام انسان¬کامل و ولی نائل¬شود. در این مرتبه است که وی فنا را نفی¬می¬کند و بقا را بسی برتر از فنا می¬شمارد. کلیدواژه‌ها: فنا و بقا، ولی و انسان¬کامل، شاه نعمت¬الله¬ولی، ابن¬عربی.

اندیشمندان مسلمان هر کدام به نوعی تلاش نمودند انسان ها را به مسیر حقیقی در زیستن رهنمون سازند. برخی از راه استدلال و برخی از راه نقل و برخی دیگر از راه علوم عرفانی و اشراقی در این مورد آثاری نگارش نموده اند. این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی اندیشه های محی الدین ابن عربی و شیخ شهاب الدین سهروردی درباره دام دنیا و راه رهایی از آن می پردازد. ابن عربی در مهم ترین آثارش به تهذیب نفس به عنوان بهترین مسیر خروج از دام دنیا توجه نموده و انسان ها را به این راه دعوت نمود. شیخ اشراق در برخی آثارش تلاش نمود انسان ها را نسبت به بحرانی به نام غریبی انسان در جهان خاکی هشیار نموده و هشدار دهد. جهان مادی دارای محدودیت های فراوانی است که شرطی شدن در لذائذ آن باعث می شود انسان از هدف اصلی در زیستن باز ماند. وی با طراحی تمثیلات اشراقی تلاش نمود غربت انسان در جهان خاکی را به نیکی ترسیم کند. در نتیجه، هر دو اندیشمند با روش های گاهی متفاوت به دام های دنیا اشاره نموده و انسان ها را به هشیاری و برون رفت از آن دعوت نمودند. کلیدواژه‌ها: ابن عربی، شیخ اشراق، حجاب های دنیا، سلوک عرفانی، اشراق.

قربان ولیئی از شاعران عرفانی‌سرای معاصر است که سروده‌هایش ساختاری یکسان دارند و به شکلی منسجم «واقعه»های عرفانی شاعر را گزارش¬می‌کنند. در این نوشته، با بررسی ساختار غزل‌های ولیئی هم انسجام فرمی شعر او بازنمایی¬شده و هم مراحل واقعه، تک¬به¬تک گزارش¬شده¬است. مراحل واقعه در شعر ولیئی چنین توصیف¬شده‌اند: سکوت، ادراک حضور خداوند، زلزله در روح، تخریب «من»، اتحاد با خدا و جهان، انتقال اسرار و ناگفتنی‌ها و در نهایت گزارش پایان واقعه. همچنین در پاره‌ای از شعرها از خلق جدید و خلق لحظه¬به-لحظه سخن گفته¬است و در پایان شعر، شاعر به خلق جدید می‌رسد یا از آن آگاهی پیدامی‌کند. برای تبیین بهتر جهان معنوی ولیئی از سویی از مأثورات دینی که شاعر بدان‌ها معتقد است کمک گرفته¬شده و از سویی مبانی عرفان اسلامی مرورشده¬است. همچنین در تبیین طرح ذهنی شاعر و ساختار بیرونی شعر، از مفاهیم نقد ادبی وام گرفته¬شده¬است. کلیدواژه‌ها: قربان ولیئی، شعر عرفانی، واقعۀ عرفانی، فناء فی الله، خلق آن به آن.

غم و شادی یا قبض و بسط، از جمله حالت¬هایی است که در طول مسیر عرفان به¬تناسب تجربه‌هاي متفاوت عرفانی بر سالک عارض¬می¬شود. غم در دیدگاه عطار یک مرحله یا مقام عرفانی نیست؛ بلکه حالتی است که ممکن است در تمام مراحل سلوك همراه سالک باشد. شادی نیز حالت درونی عمیقی است که مانند غم، وارده¬ای از حضرت حق بر قلب سالک است که بر اثر امید به وصل معشوق و رسیدن به سرمنزل حقیقت، در وجود عارف، ایجادمی¬شود تا در جریان سلوك، انگیزة تحمّل بلاها شود. بنابراین، غم و شادي دو موضوع عرفانی هستند که مقابل هم قرارمی¬گیرند. مقاله حاضر، درصدد واکاوی رابطة غم و شادی در غزلیات عطار نیشابوری است. نتایج حاکی از این است كه نزد عطار، غم و شادی با توجه به مراحل گوناگون سلوک، گاه رابطۀ لازم و ملزومی و گاه رابطۀ چرخشی دارند. در دیدگاه عطار، غم و شادی نه مقابل هم که در کنار هم قراردارند. داده¬های پژوهش به شیوۀ کتابخانه¬ای گردآمده و با روش تحلیلی و توصیفی پردازش¬شده¬است. کلید واژه‌ها: غم، شادی، غزلیّات عطّار

سلوک عرفانی، سیری انفسی در قلب عالم صغیر برای نیل به حقیقت است. درمکاتب عرفانی، این سیر در قالب مراحل و مقاماتی تبیین¬می‌شود. توصیف منازل سلوک و مکاشفات خلوت از طریق انوار الوان در فرقه کبرویه دارای اهمیت خاص می‌باشد. بر اساس گزارش نجم رازی، سالک در مراتب مختلف نفس انوار را مختلف‌اللون دیده، پس از گذر از نفس اماره، طی نفس لوّامه در وادی نفس ملهمه افتاده، در آن وادی انوار سبعه را مشاهد¬ه¬می‌نماید. برترین جایگاه پیوند میان عرفان و هنر، معماری قدسی بوده؛ انگاره‌ها و پنداشت¬های آن با زبانی نمادین و رمزپردازانه تداعی‌کننده حکمت در کالبد، فرم و تزیینات بنا می‌باشد. بقعه شیخ صفی از مراکز مهم عرفان و تصوف بوده که ‌اندیشه‌ها و مفاهیم عرفانی در شکل‌گیری پلان و آمودهای معماری بنا تأثیرگذاشته¬است. مقاله حاضر با اساس قراردادن آراء و نظریات نجم رازی سعی در ایجاد رابطه معقول و منطقی منازل سلوک عرفان اسلامی با معماری قدسی دوره صفوی دارد. پژوهش با روش تحلیلی- توصیفی با مطالعات میدانی سعی در تبیین و بازشناسی مورفولوژیک و معناگرایانه مراتب هفتگانه سلوک رنگ در کالبد معماری بقعه دارد. نتایج پژوهش مؤید آن است کالبد معماری بقعه قابل¬انطباق با مراتب سلوک رنگ نجم رازی بوده و نظام رنگ‌ها در تزیینات بنا، تطبیق عملکرد هر بخش با مفهوم کتیبه‌های نگار¬ش¬یافته، سلوک رنگ را متجلی¬ساخته¬است، کالبد بنا نیز از یک بنای مادی فراتر رفته و مکانیّتی مثالین از انوار سبعه رنگی مطابق مراتب سلوک نجم رازی می¬نماید. کلیدواژه‌ها: معماری قدسی، مراتب سلوک، سلوک رنگ، فرقه کبرویه، نجم رازی، بقعه شیخ صفی.

عشق از مسائل بنیادین عرفان است، چنان‌که بدون درنظرگرفتن آن عرفان و حکمت متعالیه قابل‌فهم نیست. در ادبیات عرفانی نیز عشق از جایگاه بالایی برخوردار بوده و هست؛ ازاین‌رو بخش زیادی از ادبیات عرفانی به این موضوع اختصاص دارد. در ادبیات عرفانی به¬خصوص در کلام شیخ علاءالدوله که مورد بحث این تحقیق هست، عشق را می‌توان از جنبة عشق حقیقی مورد بررسی قرارداد. جریان عرفان عاشقانه در بعد نظری و عملی دارای ویژگی‌هایی است و در اشعار علاءالدوله می‌توا¬ن¬دریافت که چگونه توانسته است جریان عرفان عاشقانه را در اشعار خود به¬کارببرد. در این پژوهش نگارنده بر آن است تا ضمن تحقیق در آثار شیخ علاءالدوله به شیوه توصیفی و تحلیلی و روش کتابخانه¬ای، به شیوه‌ای روشمند به بررسی و واکاوی عشق از منظر دیدگاه عرفانی شیخ علاءالدوله بیابانکی بپردازد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که علاءالدوله با به‌کارگیری اصطلاحات عرفانی به‌عنوان یکی از مضامین شعری توانسته‌است اندیشه‌های عرفانی خود را به نمایش بگذارد و همچنین در حوزه خداشناسی، جهان¬شناسی، انسان شناسی، معرفت‌شناسی و مبانی اخلاقی دست به اصطلاحاتی زده¬است و وارد حوزه کشف و شهود و تجربیات شخصی شده¬است. کلیدواژه‌ها‌: عرفان عاشقانه، عشق، دیوان علاءالدوله، متون عرفانی.

دیوان سنایی سرشار از انواع تقابل‌هایی است که حاصل بیان مفاهیم عرفانی متضادی چون عقل و نفس، جان و تن، ملک و ملکوت و ... است. آنچه به سنایی در نمایش این تقابل‌ها و به‌ویژه نیمۀ روحانی¬شان یاری¬می‌رساند، نماد است. سنایی با ترکیب تقابل و نماد، ساختارهایی از تقابل‌های نمادین می‌آفریند و از آن¬ها در جهت بیان آن دسته از تقابل‌های عرفانی استفاده¬می‌کند که در نظر او برجسته‌تر هستند. این مقاله در پی تبیین رابطه نماد با تقابل‌های اصلی و ساختاری در دیوان سنایی است. در این جستار تلاش¬می‌شود انواع تقابل‌های عمده و محوری در دیوان سنایی روشن¬شود؛ تقابل‌هایی که می‌توان آن‌ها را کلان‌تقابل نامید و سایر تقابل‌ها به‌گونه‌ای با این تقابل‌های مرکزی مرتبط¬می‌شوند. افزون¬بر این در مقاله حاضر نقش نماد در بیان این تقابل‌ها و سازکار تبیین و تفسیر نظام‌های تقابلی توسط نماد در دیوان سنایی روشن¬می‌شود. نتایج این تحقیق نشان¬می‌دهد نمادها در دیوان سنایی ساختاری منسجم و منظم دارند و غالباً بر محور یک تقابل اصلی شکل¬می‌گیرند و بنیادی‌ترین تقابل‌ها در ذهن سنایی تقابل اصل و فرع و گفتمان زهد و رندی است که هرکدام زیرمجموعه‌هایی دارند و به شکلی ساختارمند به یکدیگر پیوندخورده‌اند و درهم تنیده‌اند. کلیدواژه‌ها: سنایی، تقابل، نماد، ساختارگرایی.