جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حقانیت امیرمومنان و شیوه‌ی رفتاری ایشان پس از پیامبر با خلفائی که حق خلافت را غصب کرده بودند این شبهه را پدید می آورد که چرا علی × در پی احقاق حق خود برنیامد. و چگونه به خلافت خلفاء تن در داد و حتی با آنان همکاری کرد. در پژوهش حاضر با گردآوری سخنان امیرمومنان و بررسی موقعیت تاریخی عصر پس از پیامبر|، موانعی شناسایی شده است که وجود آن‌ها مانع احقاق حق علی × شد و امیرمومنان بهترین روش را در رویارویی با خلفاء برگزید به گونه‌ای که همان مردم پس از25 سال با اصرار خلافت را به علی × بازگرداندند. موانع سیاسی استخراج شده که پیش روی امیرمومنان قرار گرفته‌اند عبارتند از:کینه جویی عرب، اعتقاد به جمع ناپذیری نبوت و خلافت در یک خاندان، دشمنی قریش، قبیله گرایی، حزب گرایی، سرعت عمل گردانندگان سقیفه و موانع فرهنگی: فرهنگ شیخوخیت، فرهنگ جاهلی، احساس خود باختگی و موانع اجتماعی: شبهه افکنی سردمداران سقیفه، ناپایداری مردم، اختلاف و فروپاشی مسلمانان، روحیه‌ی متزلزل دینی، نداشتن پایگاه اجتماعی همگی مانع از احقاق حق سریع شدند. در این مدت امیرمومنان به اصول ویژه‌ای مانند: اصل وحدت، اصل صبر و استقامت، اصل عدم انظلام و اصل اعتدال پای بند بود و برای رسیدن به حقانیت خویش از روش‌های گفتاری مانند: معرفی شخصیت حقوقی خویش، استدلال و احتجاج، دعوت خصوصی از مردم، اعتراضات علنی، رویارویی ویژه با توطئه سقیفه بهره‌مند شد و در رفتار نیز به این روش‌ها: همکاری با خلفاء، مشاوره دادن به خلفاء، و انتقاد از خلفاء دست یازید.و سرانجام دستاورد علی× از این رویارویی پذیرش حقانیت از سوی همه‌ی مردم با اصرار بود.

زندگی ائمه به یک بعد خلاصه نمی‌شود بلکه دارای ابعاد گوناگون است که یکی از آنها شأن رهبری سیاسی جامعه می‌باشد، ائمه علاوه بر شأن رهبری دینی شأن رهبری سیاسی را نیز دارا می‌باشند. با این وصف، باعتقاد ما که حق حاکمیت از آن ائمه می‌باشند و آنها باید اداره‌ جامعه را به عهده می‌گرفتند، اما در عمل چنین نشدو امامان معصوم یکی پس از دیگری از این حق محروم شدند. بنی‌امیه یکی از طایفه‌های مطرح در زمان علی و امام مجتبی و امام حسین نقش عمده‌ای در محروم کردن ائمه از این حق داشت، بطوریکه بعد از مدتی خلافت را از آن خود کردند و در رأس آن جای گرفتند. این قضیه تا حدودی ریشه تاریخی داشت، گرچه ممکن است تمام‌العله نباشد اما علت عمده به حساب می‌آید. علی و امام حسن و حسین از خاندان بنی‌هاشم . معاویه بن‌ابی‌سفیان و یزیدبن‌معاویه از خاندان بنی‌امیه می‌باشد و این دو خاندان از سالهای دور باهم نزاع و کشمکش داشتند، این نزاع با بعثت پیامبر اسلام به اوج خود رسید و بنی‌امیه تا آخرین مرحله به مبارزه‌ خود ادامه دادند. گرچه آنها در اثر شرایطی که در فتح مکه پیش آمد ظاهرا اسلام آوردند ولی در واقع مسلمان نشدند با این همه، بنی‌امیه مورد حمایت خلفا قرار گرفتند.و یکی پس از دیگری به قدرت رسیدند، به نحوی که شام به عنوان مقر اصلی و دائمی آنها درآمد، لذا وقتی علی خواست معاویه را عزل کند او از این خواسته سرباز زد، با اینکه معاویه از طرف علی معزول بود اما او هرگز شام را تسلیم نکرد، سرانجام علی به شهادت رسید.این‌بار که معاویه خود را در موقعیت برتری می‌دید، امام حسن را به عنوان خلیفه مسلمین مورد تهدید قرار داد، امام با اینکه در موحله نخست می‌خواست با معاویه بجنگد اما در اثر سستی یاران خود مجبور شد که با معاویه صلح کند. موضع امام حسین در برابر معاویه همان موضع برادرش امام حسن بود اما بعد از معاویه با یزید که خواهان بیعت بود بیعت نکرد و بر اساس وظیفه، با شکوه‌ترین انقلاب را در تاریخ بشریت رقم زد. با اینکه حق حاکمیت از آن ائمه بود و خود را ذی‌حق می‌دانستند، خلفا را هرگز به رسمیت نشناختند و براساس وظیفه، طبق مصالح اسلام و مسلمانان با انان برخورد کردند. در این رساله به بررسی مواضع ائمه در برابر حاکمان اموی (سفیانیان)پرداخته شده است.

در رویکرد به مناسبات میان اشخاص در تاریخ اسلام چنین دریافت می شود که جنبه ای از آن، مخالفت ورزی با امیرالمومنین (ع) در ابتدای حکومت نوپای آن حضرت بوده است.و این مخالفت با حکومت وی که ریشه در گذشته دارد، در زمان حکومت امام به گونه های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بروز یافت. در زمان پیامبر اسلام (ص) بر خلوت گزیدن پیامبر گرامی اسلام (ص) و نیز برگشوده ماندن در خانه ای علی بر مسجد پیامبر (ص) رشک ورزی در قالب اعتراض بر رسول گرامی اسلام نمایان شد. پس از رحلت غم بار پیامبر گرامی اسلام عده در ثقیفه تجمع کردند و به مخالفت با امام (ع) برخاسته و جایگاهی را که برازنده او بود، تصرف کردند. و امام 25 سال خانه نشین شد. پس از گذشت سالها، هنگامی که جامعه ای مسلمین از الگوی جامعی که رسول گرامی اسلام (ص) برای آنان بنا نهاده بود، فاصله گرفته بود، با این همه، مردم به امام (ع) رو آوردند و برای سپردن رهبری، به ایشان پای فشاری کردند. اما این برهه ای از زمان پایان مخالت ها با امام (ع) نبود، بلکه مخالفت ها با او ابعاد گسترده تر و شدت بیشتری یافت حسدورزان و دنیاطلبان که تاب تحمل عدالت نداشتند، کور دلان و متحجران که درک پیروی از سیاست های حکیمانه امام (ع) برای شان دشوار بود، به مخالفت با امام (ع) برخاستند و مشکلات و موانع فراوانی در برابر او به وجود آوردند. که آشکارترین شکل آن جنگهای بود که به بهانه های واهی علیه دستگاه خلافت آن حضرت به وجود آوردند. مخالفان امام (ع) در این جنگها علیه آن حضرت و حکومتش از شیوه های گوناگون چون شایعه پراکنی و توطئه چینی و...استفاده کردند. اما برخورد امام (ع) با مخالفان واکنش طبیعی در برابر رفتار نامناسب آنان نبود بلکه عملکرد وی در برابر مخالفان همیشه تابع مصالح اسلام و حفظ اصول آن بود و همواره مصالح شخصی خود را فدای مصالح اسلامی می کرد. امام (ع) در برابر اهانت و رفتارهای آنان تا آنجا که اصول اسلام مورد تهدید قرار نمی گرفت شکیبایی می ورزید و جز به هنگام رویارویی براندازانه برخورد جدی نمی کرد که آن هم بعد از اتمام حجت بود.

در این نوشته در نظر داریم ضمن نمایاندن حساسیتهای شیخ مفید در طرح مباحث تاریخی، با الهام از آموزه های ایشان، تصویر روشنی از قالب تفکر و اندیشه های وی در گزینش، بررسی و نتیجه گیری موضوعات تاریخی ترسیم نماییم و نیز تلاشمان بر این بوده است تا بتوانیم تمامی موضوعات تاریخی مطرح شده در آثار شیخ مفید را، اگر چه به شکلی کوتاه، باز شناسیم که این کار را در قالب یک جدول سامان داده ایم. مهمترین اصول اندیشه ایشان، بویژه در تاریخ امامان علیهم السلام، بر پایه منصوص بودن امامت امامان علیهم السلام، حقانیت امامان علیهم السلام، عدم شایستگی کسانی که خلافت حضرت علی علیه السلام را غصب نمودند، اثبات امامت در نسل امام حسین علیه السلام و عصمت پیامبر صلی الله علیه و اله و امامان علیهم السلام استوار است که ما در این نوشته به شکل گسترده تری به بررسی آنها پرداخته ایم.

یکی از حوادث صدر اسلام جنگ صفین است که اهمیت ویژه ای در روشن شدن ساختن موضوعات تاریخی دارد. دراین پایان نامه به بررسیاین جنگوپیامدهای آن بر حکومت علی (ع) می پردازیم.بعد ازشورش مردم مناطق مختلف علیه عثمان و قتل او که منجر بهبیعت مردم با علی (ع) گردید مدت زمان زیادی نگذشت که افرادی همچون طلحه وزبیر که انتظارحاکمیت بر مناطق مختلف را داشتند ودر دستگاه علی (ع) جایی برای آنها نبود شروع به شکستن بیعت خود نمودند واز کوفه خارج شدند، که با همراه کردن عایشه زن پیامبر (ام المومنین) خون خواهیعثمان را بهانه قرار دادند و پس از تدارک نیرو وامکانات ورفتن به سمت بصره که طرفداران آنها درآنجا بود جنگ جمل را به راه انداختند که نتیجه آن شکست آنها وکشته شدنشان بود.بعد از جنگ جمل علی (ع) حکام جدیدی را برای مناطق مختلف انتخاب نموده وحکام قبلی را برکنار نمود از جمله در نامه ای که به وسیله جریر بن عبدالله بجلی برای معاویه فرستاد او را به بیعت فرا خواند. معاویه بیست سالدرزمان خلفای قبلی عمر وعثمان حاکم شام بودو بیعت معاویه با علی(ع) یعنی عزل او، معاویه درصدد مقابله برآمد ومسئله بیعت با علی (ع) را به عقب انداخت ، او خونخواهی عثمان ونیز جنگ جمل را بهانه قرار داد ومردم شام رابر علیه علی (ع) متحد نمود .و اختلاف جدیدی را پایه ریزی کرد. که منجر به جنگ صفین شد وعلی (ع) چاره ای جز جنگ با معاویه نداشت واز این رو نیروهای خود را برای مقابله با معاویه بسیج نمود .جنگ اولیه در سال 36 هجری رخ داد ولی جنگ اصلی در سال 37 هجری در منطقه ای به نام صفین کنار رود فرات در نزدیکی رقه رخ داد.جنگ مدت چهار ماه به طول انجامید وتعداد زیادی از دو طرف کشته شد که تعداد کشته های دوطرف را تا هفتاد هزار نفر گفته اند. در نهایت جنگ داشت به پیروزی سپاه حضرت علی (ع) به اتمام می رسید که باحیله عمروعاص و وجود گروهی بی بصیرت در سپاه حضرت علی(ع)،جریان جنگ وارونه شد .جریان قرآن بر سر نیزه کردن سپاه معاویه وضعف وسستی در سپاه بی بصیرت علی (ع) که موجب ایجاد اختلاف وتفرقه درسپاه علی (ع) شد و وحدت از میان رفت وسپاه علی (ع) در هم ریخت.وسپاهیان حضرت درمقابل حضرت قرارگرفته و او را تهدید به کشتن نمودند. بعد از توقف جنگ قرار شد که از هر طرف حکمی انتخاب شود که بر اساس قرآن بین دوطرف داوری نمایند که با فشار همان گروه ساده اندیش حکم با نظر آنانانتخاب شد. و پیشنهاد حضرت علی (ع)که مالک اشتر یا عبدالله بن عباس بود رد شد وفردی ساده لوح به نام ابو موسی اشعری که یک قاری قرآنوبا حضرت علی (ع)مخالف بود به عنوان نماینده سپاه امام انتخاب شد ونتیجه حکمیت چیزی جز شکست حکم تعیین شده توسط سپاه علی (ع) نبود. نتیجه هر چند مورد پذیرش حضرت علی (ع)قرار نگرفت اما موقعیت سیاسی حضرت را تضعیف نمود که خود به وجود آمدن تفکرات، آراء وفرفه های گوناگون را باعث شد از جمله خوارج ونیز این حکمیت موقعیت سیاسی معاویه راتثبیت نمودوموقعیت حضرت علی(ع) را تضعیف نمود.کلمات کلیدی: علی (ع)، معاویه، عثمان،صفین، عراق، شام، عمروعاص، حکمیت

پس از آنکه قریش احساس کرد که روز به روز از قدرت نفوذ او کاسته می‌شود و دیگر جایی برای سلطه بر مسلملنان نمی‌یابد بر فشار‌های خود نسبت به مسلمانان در مکه افزودند به طوری که گفته شد است دیگر سخت‌گیری‌ها به اوج خود رسید و مسلمانان چاره‌ای جز مهاجرت و رها کردن خانه و کاشانه خود ندیدند. هجرتی که به مدینه در سال سیزدهم بعثت و پس از پیمان عقبه دوم رخ داد و نقطه عطف تاریخ اسلامی و مبدا تاریخ مسلمانان گردید و آنان که این راه پر مشقت را به دیده جان پذیرفتند مهاجرین نام گرفتند و در جهت موفقیت پیامبر اسلام فداکاری زیادی نمودند هجرت اینان از موضوعات مهمی است که در آیات الهی بر آن تاکید شده و در موارد بسیار از آن به عنوان ضرورتی اجتناب‌ناپذیر یاد شده است.

جنگ بدر یکی از مهم ترین و سرنوشت ساز ترین جنگ های صدر اسلام از اهمیت ویژه ای در تاریخ اسلام برخوردار است که اهمیت آن را در پرداختن قرآن به ذکر تفصیلی آن در سوره ی انفال می توان دریافت. به همین دلیل صحابه ای که در این جنگ در رکاب رسول خدا (ص) حاضر شدند به بدریون موسوم شده و نسبت به سایر صحابه از جایگاه ویژه ای بهره مند شدند. جایگاه ویژه ی بدریون سبب شد که حضور و جانبداری آنان از یک گروه سیاسی، وزنه ی سنگینی در جهت گیری به شمار آید.دوران حکومت امام علی (ع) نیز از این قاعده مستثنی نبود. با بررسی نوع تعامل بدریونی که در دوران امام علی (ع) در قید حیات بودند، چهار نوع عملکرد شناسایی شد که شامل افرادی در گروه های رفتاری موافق با 57/8%، مخالف با 2/2%، اهل قعودی که با امام علی (ع) بیعت کرده ولی در جنگ با آن حضرت، همراهی نکردند با 4/4% و گروه چهارم، افرادی که منابع گزارشی از عملکرد و نقش آنان در زمان امام علی (ع) نداده اند با 35/6% تقسیم می شوند. در بررسی تمام رفتار و عملکرد صحابه ی بدری حاضر در خلافت امام (ع)، گروه رفتاری موافق درصد بیشتری را نسبت به سایر گروه های رفتاری تشکیل می دادند. هم چنین در میان موافقان بدری امام (ع)، درصد بیشتری در جنگ های آن حضرت ایفای نقش کرده اند تا سایر مناصب سیاسی، فرهنگی و اجتماعی. حضور برخی از آنان در جنگ های امام علی (ع) با وجود کِبَر سن، تاثیر گذاری آنان را در جهت گیری های سایر مسلمانان نشان می دهد. هم چنین از نتایج تحقیق بر می آید که انصار بدری بیش از مهاجران بدری در خدمت و رکاب امام علی (ع) بوده اند.

از جمله موضوعات قابل پژوهش ودر خور اهمیت در تاریخ اسلام ، مقابله ومواجهه فکری ،کلامی وروانی مخالفین با اسلام است . واژه جنگ نرم یا عملیات روانی و ذهنی، پیشینه قبل از اسلام ،در سرزمین عربستان دارد . وبهره گیری از این نوع عملیات معطوف به دشمنان یا مخالفان نیست بلکه بعنوان یک روش وسبک برای تحمیل اراده واندیشه خود بر دیگران نیز مورد استفاده قرار گرفته است . این شیوه به مرور ایام ابعاد وسیعتری پیدا کرد و امروزه ،در فضای فیزیکی وسایبری در اقصی نقاط دنیا بکار می رود .و اثر بخشی آن از جنگ سخت نیز بیشتر شده است .با ظهور اسلام در عربستان بهره گیری یهودیان و دشمنان اسلام از این روش برای منقاد نمودن مردم ومتو قف کردن رسالت رسول الله (ص) به اطناب استفاده شده است . همسویی ذهنی یهودیان با مشرکان ، وتاثیر پذیری امویان از افکار یهودیان، برای مقابله با ائمه (ع) وشیعیان، نمونه بارز این مقابله است .در این پژوهش قصد براین است که جنگ نرم یهودیان با اسلام از آغاز تا پایان عصر امویان مورد بررسی قرار گیرد و مولفه های این جنگ شناسایی وتحلیل شود .یافته های تحقیق نشان می دهد که دشمنان اسلام بویژه یهودیان علی رغم تلاش بایسته ومستمر برای تغییر اذهان و افکار مردم وایجاد انحراف در مبانی اسلام وسنت رسول الله (ص) نتوانستند به اهداف خود برسند . اما توان بهره گیری از جنگ نرم نیز در بین یهودیان علیه مخالفین خود پیامبر (ص) بالاست و توانست اختلافات عمیق فکری در بین مسلمانان خصوصا ً پس از رحلت نبی مکرم اسلام صلی الله علیه وآله بوجود آورد .

این پژوهش به بررسی چگونگی رفتار اصحاب شاخص حاضر در غزوات با محوریت اطاعت پذیری آنان از رسول خدا (ص) پرداخته است. کثرت جنگ های دوران اقامت پیامبر اکرم (ص) در مدینه و گزارش های تاریخی مربوط به آن، زمینه ی مناسبی جهت بررسی میزان همراهی و دسته بندی اصحاب فراهم ساخته است.این تحقیق با رویکرد توصیفی و دسته بندی اطلاعات و با قصد بسامد سنجی و یافتن زمینه ای جهت همبستگی میان سه متغیر پایگاه قبیله ای، سن و وضعیت اقتصادی و میزان همراهی اصحاب در غزوات، انجام گرفته است. براین اساس با بهره گیری از بن مایه های سنخ شناختی قرآن و الهام از برخی الگوهای سنخ شناسی جدید، به بررسی فراوانی اصحاب در یکی از پنج سنخ همراه کامل، همراه حداکثری، نیمه همراه، همراه حداقلی و غیرهمراه پرداخته شده است.با توجه به نتایج به دست آمده، بالاترین میزان فراوانی اصحاب با 49.2 درصد، مربوط به سنخ همراهان حداکثری است. سنخ همراه کامل 27.4 درصد ؛ نیمه همراه 9.7 درصد؛ همراه حداقلی، 8 درصد و غیرهمراه، 5.7 درصد از مجموع صحابه ی مورد بررسی در این پژوهش را تشکیل داده اند.فراوانی قحطانیان در دو گونه ی همراه کامل و همراه حداکثری 65.5 درصد و عدنانیان 34.5 درصد است. در سنخ اول، ‌بالاترین میزان فراوانی با 47 درصد، مربوط به جوانان است. پس از آن میان سالان با 29.4 درصد در مرتبه ی دوم و سپس سال مندان با 11.8در مرتبه ی سوم قرار گرفته اند. همچنین رابطه ی معناداری میان میزان همراهی و وضعیت اقتصادی اصحاب حاضر در غزوات وجود دارد؛ حدود 53 درصد از همراهان کامل، دارای وضعیت متوسط اقتصادی هستند و حدود 85.7 درصد از غیرهمراهان از وضعیت بالای اقتصادی برخوردارند.

رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)درجامعه ای به رسالت مبعوث شدکه باورها وارزشهای مخالف عقل و فطرت وبرگرفته ازجهل برآن حاکم بود. قریش با استفاده ازاین باورها وارزشها مرجعیت جامعه رااز آن خودکرده بود. قریش با معیار قراردادن دو ارزش حسب و نسب وثروت نظام اجتماعی دور از عدالتی را اداره می کرد. رسول خد(صلی الله علیه وآله وسلم)اماموریت یافتند تا باورها وارزش های جاهلی را اصلاح کند ونوع اسلامی آن را جایگزین نماید.این امر باایستادگی قریش که درحال ازدست دادن قدرت ومرجعیت خود بود مواجه شد. سرانجام اقدامات رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)با بهره گیری ازدو ابزارقرآن وسیرت نیکو موثر افتاد وقریش تسلیم شدواسلام را درظاهرپذیرفت. این تسلیم قریش نوید بخش فروپاشی نظام باورها وارزشهای جاهلی بود.لیکن پس ازرحلت رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)برخی باورها وارزشهای جاهلی رنگ اسلامی گرفته واحیا شدند. به دنبال آن گروه قریش که ازاین پس جناح قدرت طلب آن بنی امیه بود،فعالیت خودرابرای رسیدن به مرجعیت آغاز کردوطولی نکشید که قدرت را ازآن خود نمود.سوال اصلی این پژوهش این است که چرا برخی باورها وارزشهای جاهلی پس ازمدتی درجامعه مطرح شده وزمینه احیای مرجعیت قریش رافراهم آوردند؟در پاسخ به این سوال چارچوب مفهومی جامعه شناسانه مورد نظر قرار گرفت .بر این اساس داده های تاریخی سه دوره تاریخی(پیش از اسلام،عصر رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)سه دهه پس ازرحلت ایشان مورد واکاوی قرارگرفت.نتیجه به دست آمده این بود که قرار گرفتن حکومت دردست افرادی ناشایست مغرض،وجود رسوبات باورها وارزشهای جاهلی درجامعه،عناصر تحول نپذیرفته فرصت طلب همراه با اشتغال مسلمانان به فتوح زمینه بازگشت برخی ازباورها وارزشهای جاهلی فراهم کرد و به قرار گرفتن قدرت دردست گروه مرجع پیش از اسلام انجامید.