جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابزارانگاری در علم به دیدگاهی اشاره دارد که نظریه های علمی را چیزی جز ابزاری برای پیش بینی نمی داند. برخی رد پای این دیدگاه را در آثار افلاطون و ارسطو جست وجو کرده اند؛ اما غالباً پیشگامان این نظریه را کشیشانی می دانند که برای دفاع از آموزه های دینی، به اندیشه فرضیه انگاری گزاره های علمی روی آوردند. جرج بارکلی و پی یر دوهم را می توان از مدافعان این دیدگاه به شمار آورد. بیشتر ابزارانگاران جدید تنها در واژه های نظری (ترم های تئوریک) این رویکرد را برمی گزینند و قانون های علمی را ابزاری نمی دانند. ابزارانگاری با بسیاری دیگر از مکاتب علمی فلسفی (مانند پوزیتیویسم، قراردادگرایی، پراگماتیسم و مکتب تحلیل زبانی) پیوند نزدیکی دارد و میان آنها دادوستد هایی برقرار است. برخی با تمسک به این نظریه، تعارض ظاهری میان علم و دین را به این گونه بر طرف می کنند که گزاره های علمی (برخلاف آموزه های دینی) اساساً از واقعیتی حکایت نمی کنند.

کسانی چون مرحوم استاد شهید مطهری، مرحوم دکتر شریعتی و خصوصا شهید محمد باقر صدر از جمله افرادی هستند که هنوز در جامعه فکری ما افکار و دیدگاههای ایشان کمتر فرصت طرح و نقد یافته است. از این رو استخراج نگرشهای متنوع آنها، خصوصا دیدگاهها کلامی و دین شناسانه آن بزرگان و نقد و ارزیابی آنها یکی از اجزاء ضروری پرداختن به مباحث کلامی و دین شناسی در روزگار ما است. امید می بریم این نقیصه، به مرور ایّام، توسط سعی و تلاش فکری اندیشمندان این دیار، جبران شود. نوشتار حاضر نیز به نوبه خویش مدخلی در جهت شناسایی و طرح دیدگاه مرحوم شهید مطهری دربارۀ یکی از موضوعات مهم کلام جدید علم و دین است. نقد و ارزیابی این آراء. خود مقاله مستقل و مستوفایی می طلبد که در فرصت دیگری باید به آن پرداخت.

نویسنده بر آن است که علم و دین بیش از آنکه با یکدیگر در تضاد و تعارض باشند، با یکدیگر متشابهند. از این رو می کوشد، اختلافات ظاهری را بگونه ای تفسیر کند که بنوبۀ خود موجب شباهت علم و دین یاشد. از جمله تشابهاتی که برای علم و دین معرفی می کند این است که: هر دو می خواهند به درک جهان و انسان نائل شوند، هر دو به اموری معتقدند و هر دو برای یافتن حقیقت به نوعی از روش شهود و الهام بهره می برند.

آنچه پس از این خواهد آمد، گزیده ها یا فرازهایی از دیدگاههای استاد در باب "علم و دین" است. این مطلب تماما برگرفته از کتابی دربارۀ علم و دین است، که استاد در حال اتمام آن هستند و بزودی آمادۀ طبع می گردد. با سپاس فراوان از محضر ایشان که امکان استفادۀ از این اثر را برای قبسات فراهم ساختند.

نویسنده مقاله پیش از آنکه به بحث دربارۀ خداوند بپردازد نگاهی اجمالی به رابطه علم و دین از نظر فیزیکدانان معاصر غربی دارد و در این رابطه سه دیدگاه: 1- عدم تعارض میان علم و دین 2- اصالت علم یعنی فهم دین بر اساس علم فیزیک 3- همزیستی مسالمت آمیز علم و دین را بیان می کند. پس از آن وارد بحث اعتقاد به خدا در میان فیزیکدانان غربی می شود.

برخی از کسانی که قدرت یا فرصت تعمق در اضلال و زوایای تکنولوژی جدید را نداشته اند، به سادگی گمان کرده اند که تکنولوژی جدید و نظام تکنیکی که تکنولوژیی جدید یکی از ارکان آن است، در بطن خود معضلی ندارد، و لذا هم می توان متدین بود و هم می توان از تکنولوژی جدید کمال استفاده را کرد. مقاله حاضر در جهت ابطال این ساده اندیشی، می کوشد اولا دیدگاه مخاطبین خود را به سوی جوانب وجودی –معرفتی- اجتماعی و اخلاقی تکنولوژی جدید معطوف کرده و عدم امکان جمع فعلی آن را با دین و انسانیت بازگو کند و ثانیا راه حلی دینی برای چگونگی جمع دین و تکنیک عرضه نماید. این مقاله از دوقسمت تشکیل شده است که قسمت نخست آن را در این شماره ملاحظه می فرمایید.

انقلاب اسلامی ایران برخوردار از دو ویژگی «آگاهی» و «دین باوری» نقطه عطفی در تحولات فكری و اندیشه ای مردم ایران و نویدبخش تحول اساسی در عرصه فرهنگ سازی، تولیدات علمی و توسعه دانش و فناوری می باشد. میزان تاثیر فرهنگ برتوسعه آنگونه است كه نظریه پردازان بر این باورند، توسعه تا وقتی با هویت اجتماعی ـ فرهنگ سازگار نیفتد تولدی نخواهد یافت. توسعه مطلوب توسعه ای درون زا است كه با اتكاء به فرهنگ خودی، توانایی هدایت، انسجام بخشی و نظارت را در زمینه های اجتماعی ـ فرهنگی امكان پذیر می نماید. منازعات فرهنگی ریشه های عمیقی دارند كه سراسر مباحث توسعه علمی را تحت الشعاع قرار می دهند . از این حیث پیوستگی دین با مولفه های فرهنگی و توسعه علمی محول واقع نگری و تلاش برای درك صحیح تر توسعه علم می باشد. دغدغه تولید و توسعه علم در ایران اسلامی كه چند سالی است انس محفل عالمان و اندیشمندان شده است، نشانه توجه آگاهانه به نفش بنیادی دین در فرهنگ سازی و نحوه نگرشی است كه جامعه دینی برای ساماندهی زندگی دنیوی خود (توسعه) بیان می دارد و انقلاب اسلامی ایران به عنوان نمود عینی این تحول سیاسی اجتماعی ضرورت طرح این سوال را فراهم نموده است كه: دین چگونه در نظام اجتماعی به ایفای نقش می پردازد و نقش دین به طور خاص در فرهنگ سازی توسعه علمی چگونه است؟ در این مقاله سعی شده است چگونگی ایفای نقش دین و به عبارت روشن تر زمینه های تاثیرگذاری دین در فرهنگ سازی برای توسعه علمی را مورد بررسی قرار دهد در پاسخ به طرح سوال فوق فرضیه مقاله بر این باور طراحی شده است كه: دین می تواند با همگامی (پاسخگویی به موقع و اقناع كننده) به مقتضیات زمان و مكان از طریق احیاء خود و اصلاح سنت دینی با رجعت به ریشه ها به هماهنگی عناصر فرهنگی، علم پذیری و دین ورزی توامان در قالب نیروهای مكمل مدد رساند و توسعه علمی را در چارچوب فرهنگ سازی پویا و پایدار عینیت بخشد به طوری كه دین از درون نظام اجتماعی ـ فرهنگی، تولید علم و توسعه علمی را به نحوی هدایت و جهت می دهد كه با نقشه ادراكی و الگوی تفكر در آن جامعه سنخیت داشته باشد.