جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقالة حاضر با روش تحليل عقلي و رويکرد درون‌ديني به تبيين ديدگاه علامه مصباح يزدي در معرفت و بصيرت اهل ولايت و حزب‌الله و تأثير آن در اسلامي‌سازي علوم انساني پرداخته است. آخرين مرحلة سير انسانى در انديشة علامه مصباح يزدي از سنخ علم حضورى است. اهل ولايت و حزب‌الله تعلق و ربط بودن خود به خداي سبحان را با علم حضوري مى‌بينند و مى‌يابند. اين تحقيق نشان مي‌دهد که از منظر علامه مصباح يزدي، علم حضورى که در اثر تمرکز و حضور قلب در عبادت و اطاعت خداوند و برداشته شدن حجاب‌ها بين اهل ولايت و خداوند تجلي مي‌يابد، مطلوب ذاتى و کمال اصيل است و علوم انساني درصورتى اسلامي و ارزشمند مي‌شوند که وسيله‌اى براى رسيدن به کمال اصيل باشند؛ چنان‌که اگر در جهت ضد کمال نهايى، از آنها بهره‌بردارى شود، مقدمة نقص و سقوط نهايى خواهند بود.

علوم انساني نرم‌افزار هر تمدن است. علوم انساني موجود متناسب با بافت فرهنگي و ايدئولوژي جهان غرب است. علي‌رغم نياز منطقي تمدن نوين اسلامي به اسلامي‌سازي علوم انساني، برخي همچنان در امکان علوم انساني اسلامي تشکيک مي‌کنند. بدين‌سان، لازم است چالش‌هاي نظري اسلامي‌سازي علوم انساني را شناسايي، تحليل و ارزيابي کرد. پژوهش حاضر با محوريت ديدگاه‌هاي فيلسوف برجستة جهان اسلام، علامه مصباح ‌يزدي درصدد است با روش توصيفي ـ تحليلي و با رويکرد انتقادي به بررسي چالش‌هاي معرفت‌شناختي «امکان علوم انساني اسلامي» بپردازد. براساس نتايج به‌دست‌آمده، انحصارگرايي معرفتي در علم مدرن، ناواقع‌گرايي زبان دين، پارادوکسيکال بودن علم اسلامي، تفکيک علم از تکنولوژي از مهم‌ترين چالش‌هاي معرفت‌شناختي امکان «علوم انساني اسلامي» است. آيت‌الله مصباح يزدي با تبيين مباني لازم جهت اسلامي‌سازي علوم انساني، ازجمله مباني معرفت‌شناختي، نه‌تنها به همة چالش‌هاي يادشده پاسخ داده‌اند؛ بلکه با تأکید بر ضرورت علم ديني، راه را براي ارائة نمونه‌هاي عيني علوم انساني اسلامي نيز نشان داده‌اند.

در مباحث گذشته به برخي مباحث مقدماتي دربارة ارزش‌هاي اخلاقي اشاره شد. ضمن آن مباحث، با استفاده از کتاب و سنت، ويژگي‌هايي که مناسب با موضوع علم اخلاق بود، مطرح شد. نکتة درخور توجه این است که تعريف ما از ارزش اخلاقي، به ‌معناي ناديده گرفتن تعريف ساير دانشمندان، اعم از مسلمان يا غيرمسلمان، از علم اخلاق نيست. طبعاً علوم، متناسب با موضوع و مباحث مطرح در آنها، با يکديگر تفاوت‌هايي دارند. دانشمندان براي اينکه مجهولات‌ به معلومات تبديل شوند، آنها را دسته‌بندي مي‌کنند و مجموعه مسائل مرتبط با يكديگر را يک «علم» مي‌نامند. سپس با توجه به گسترده بودن مسائل برخي از علوم، حيثيتي را به موضوع آنها مي‌افزايند و براساس آن حيثيت، علم را به چند باب تقسيم مي‌کنند. اينها قراردادهايي است که از گذشته در علوم مختلف و در بين دانشمندان يوناني وجود داشته و همچنان وجود دارد.

براي آشنايان با فلسفۀ اسلامي شکي نيست که آيت‌الله مصباح يزدي از چهره‌هاي شاخص فلسفۀ اسلامي در عصر حاضر هستند. آثار متعدد و شاگردان بسيار او در اين رشته گواه اين مدعاست. آنچه نياز به بحث و تبيين دارد اين است که نشان داده شود آيت‌الله مصباح يزدي چه جايگاهي در فلسفۀ اسلامي دارد و چه سهم و نقشي در اين حوزه ايفا کرده است. رويکرد او به فلسفه چيست، تفکر فلسفي او چه ويژگي‌هايي دارد، دستاوردهاي او در اين زمينه چيست و چه درس‌هايي مي‌‌توانيم از سيرۀ فلسفي او بياموزيم؟ در نوشتار حاضر كه به روش تحليلي ـ توصيفي به اختصار و فهرست‌وار انواع فعاليت‌هاي فلسفي او، ويژگي‌هاي تفکر فلسفي او و دستاوردهايش بررسي مي‌‌شود.

یکی از مهم‌ترین مباحث در حوزه‌ روش‌شناسی، بحث استراتژی‌های پژوهش است که پرداختن به آن در فلسفه اسلامی بدون سابقه است. می‌توان استراتژی‌های پژوهشی در فلسفه اسلامی را بر دو بخش بسیط و ترکیبی تقسیم نمود. استراتژی‌های پژوهشی بسیط عبارتند از استراتژی قیاسی، استراتژی تحلیلی، استراتژی استقرائی، استراتژی تفسیری و استراتژی شهودی. تحقیق حاضر پس از ارائه تعریف از استراتژی‌های ترکیبی، با استفاده از استراتژی تفسیری و روش تبیینی – تحلیلی درپی پاسخ به این مسئله است که استراتژی‌های پژوهشی ترکیبی استاد مصباح در حکمت اسلامی چگونه است. نتیجه اینکه، وی در حکمت اسلامی از استراتژی‌های ترکیبیِ تحلیلی-قیاسی؛ تحلیلی-قیاسی-تفسیری نوع دوم؛ تحلیلی-قیاسی-تفسیری نوع دوم-شهودی؛ تحلیلی-تفسیری نوع اول و دوم؛ تحلیلی-تفسیری نوع دوم؛ تحلیلی-تفسیری نوع دوم-استقرائی؛ و قیاسی-تفسیری نوع دوم استفاده نموده است.

یکی از اساسی‌ترین محور در تولید علوم انسانی، روش‌شناسی آن است. بیشتر مسائل روش‌شناختی، به صورت مستقیم، ریشه در دانش‌های بالادستی نظیر معرفت‌شناسی دارد؛ بنا بر این، روش‌شناسی علوم انسانی، بیشتر از معرفت‌شناسی، تغذیه می‌کند. گرانیگاه معرفت‌شناسی علوم انسانی عبارت است از: ماهیت‌شناسی گزاره‌های علوم انسانی، منبع‌شناسی علوم انسانی و مسأله اعتبارسنجی آن. پاسخ این مسائل، وابسته به نوع پارادایم فکری، متفاوت است و هر کدام نیز نتایج روش‌شناختی خاصی دارند. روش‌شناسی علوم انسانی رایج، ریشه در رویکردها و گرایش‌های فکری به ویژه معرفت‌شناسی در غرب است؛ اما بر اساس دستگاه فکری اسلام، نتایج رو‌ش‌شناختی دیگری حاصل خواهد شد. مقاله حاضر می‌کوشد با روش تحلیل عقلی-فلسفی، ابتدا به صورت اجمالی، به نتایج روش‌شناختی علوم انسانی رایج بر شالوده معرفت‌شناسی در پارادایم‌های غالب، اشاره نماید و در ادامه، یافته‌های روش‌شناختی علوم انسانی اسلامی بر پایه معرفت‌شناسی اسلامی در منظومه فکری علامه مصباح یزدی، تبیین کند. تبیین سازکار تأثیر معرفت‌شناسی در روش‌شناسی علوم انسانی اسلامی، از یافته‌های این مقاله است.

بحث از مفاهيم کلي و عملکرد ذهن در فرايند ادراک عقلي و چگونگي شکل‌گيري آنها از مباحث مهم معرفت‌شناسي است. فلاسفه اسلامي به رغم گرايش‌هاي مختلف در تبيين مکانيسم تعقل، همواره بر ارزش ادراك عقلي، تأكيد ورزیده‌اند. در اين ميان صدرا در تبيين فرايند ادراک کلي، تعبيرات مختلفي دارد که پژوهشگران حکمت صدرايي، اختلاف تعابير صدرا را از طريق تمايز چگونگي ادراک کلي در مراحل مختلف تحول و تکامل نفس توجيه کرده‌اند. استاد مصباح يزدي به ‌عنوان فيلسوفی نوصدرايي تبيين جديدي ارائه مي‌دهد که مي‌تواند نگاهي نو به مسئله فرايند ادراک کلي و شيوه‌اي جديد براي حل ناسازگاري تعابير صدرا باشد. در پژوهش حاضر به روش توصيفي-تحليلي روشن شد که مصباح يزدي بر تفاوت کارکرد ذهن در هر کدام از ساحت‌هاي ادراک کلي تأکيد می‌ورزد؛ به‌ طوري که ذهن در ادراک معقولات اولي منفعل و در ادراک معقولات ثانيه فلسفي و منطقي فعال است و ضرورتي براي اثبات عقول منفصل و شهود آنها در ادراک کلي نيست.

علوم انساني نرم‌افزار هر تمدن است. علوم انساني موجود متناسب با بافت فرهنگي و ايدئولوژي جهان غرب است. علي‌رغم نياز منطقي تمدن نوين اسلامي به اسلامي‌سازي علوم انساني، برخي همچنان در امکان علوم انساني اسلامي تشکيک مي‌کنند. بدين‌روي، لازم است چالش‌هاي نظري اسلامي‌سازي علوم انساني شناسايي، تحليل و ارزيابي شود. پژوهش حاضر با محوريت ديدگاه‌هاي فيلسوف برجسته جهان اسلام، علامه مصباح ‌يزدي، با روش توصيفي ـ تحليلي و با رويکرد انتقادي به بررسي چالش‌هاي روش‌شناختي «امکان علوم انساني اسلامي» پرداخته است. براساس نتايج به‌دست‌آمده، تمايز روش علمي از روش فهم متون ديني و تفکيک مقام «گردآوري» از مقام «داوري» از مهم‌ترين چالش‌هاي دين‌شناختي امکان «علوم انساني اسلامي» است. آيت‌الله مصباح يزدي با تبيين مباني لازم براي اسلامي‌سازي علوم انساني، ازجمله مباني روش‌شناختي، هم به اين چالش‌هاي يادشده پاسخ گفته و هم با تأکيد بر ضرورت علم ديني، راه را براي ارائه نمونه‌هاي عيني علوم انساني اسلامي نيز نشان داده‌ است.

ازجمله تأثيرگذارترين مسائل در راه دستيابي به علوم انساني اسلامي، نحوه مواجهه با علوم غربي است. حل اين مسئله تأثير مستقيمي بر ميزان بهره‌مندي از اين علوم خواهد گذاشت. در اين‌باره نظريات متفاوتي مطرح است؛ از روشنفکران سکولار گرفته که علم و فناوري غربي را تنها راه پيشرفت تلقي مي‌کنند، تا برخي پژوهشگران ديني که قائل‌اند در علم و تمدن غربي هيچ برگ زريني يافت نمي‌شود که قابل استفاده باشد. هدف اين پژوهش آن است که نحوه مواجهه با علوم غربي را در ديدگاه علامه مصباح يزدي واکاوي کرده، براساس آن ميزان بهره‌مندي از اين علوم را بررسي نمايد. روش پژوهش «توصيفي» و از نوع «تحليل اسنادي» است. از منظر آيت‌‌الله مصباح يزدي، در مواجهه با علوم غربي آسيب‌هايي وجود داشته که بايد از آنها برحذر بود. نحوه مواجهه صحيح، «غرب‌پژوهي» است و بايد در اين زمينه نقد و گزينش کرد. اما به عللي ميزان بهره‌مندي از اين علوم در بيشتر ساحت‌ها حداقلي است، به‌ويژه مباني و پيش‌فرض‌ها، روش‌شناسي عقلي و نقلي و جنبه هنجاري علوم انساني. اما بهره‌مندي از علوم پايه، علوم تجربي و روش‌شناسي تجربي مي‌تواند حداکثري باشد. در انديشه آيت‌الله مصباح يزدي، علوم غربي في‌الجمله قابل استفاده است، ولي ميزان بهره‌مندي از آنها در ساحت‌هاي گوناگون، يکسان نيست.

تأثيرگذاري و جامعيت فکري آيت‌الله مصباح يزدي در زمينه‌هاي گوناگون علوم عقلي، سياسي، تفسير، کلام و مانند آن موجب گرديده است کتاب‌ها، مقالات و پايان‌نامه‌هاي فراواني درباره شخصيت، آثار، آراء و انديشه‌هاي ايشان تأليف گردد. بدين‌روي، لازم است ثأثير انعکاس آثار ايشان در حوزه‌هاي گوناگون معرفي شود. اين پژوهش با استفاده از روش «علم‌سنجي»، پايان‌نامه‌هاي مرتبط با شخصيت، آراء و انديشه‌هاي علامه مصباح يزدي در رساله‌هاي دانشگاهي و حوزوي را بررسي مي‌کند. طي سال‌هاي 1376 تا پايان 1399 تعداد 283 پايان‌نامه در مراکز دانشگاهي و حوزوي در اين زمينه دفاع شده که از ميان آنها 167 عنوان حوزوي و 116 عنوان دانشگاهي بوده است. بيشترين پايان‌نامه‌ها نيز در سال‌هاي 1395 و 1391 تأليف گرديده است. در ميان مقاطع تحصيلي نيز مقطع کارشناسي ارشد (سطح سه) با 252 پايان‌نامه بيشترين تعداد را داشته ‌است. تحليل موضوعي پايان‌نامه‌هاي مرتبط نيز بيانگر آن است که اين پايان‌نامه‌ها در 16 حوزه موضوعي نگارش يافته‌ که از ميان آنها حوزه‌هاي علوم سياسي با 61 عنوان و فلسفه با 54 عنوان بيشترين تعداد را داشته ‌است. 208 استاد راهنما و 203 استاد مشاور وظيفه راهنمايي و راهبري اين پايان‌نامه‌ها را برعهده داشته‌اند که از ميان آنها حسن معلمي با 12 عنوان راهنمايي و اکبر ميرسپاه با 9 عنوان مشاوره بيشترين آمار را به خود اختصاص داده‌اند. از ميان 67 دانشگاه و مرکز آموزشي و پژوهشي، «مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني» و «مجتمع آموزش عالي امام خميني» بيشترين تعداد پايان‌نامه مرتبط را داشته‌اند.