جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفکر صدرالمتألهین ظرفیت لازم برای ورود به ساحت‌های گوناگون، به‌ویژه فلسفة اخلاق را داراست. نظریة اخلاقی از محوری‌ترین مباحث فلسفة اخلاق است که از مبانی تفکر وی نشئت می‌گیرد. از مهم‌ترین بنیان‌ها در این ساحت، بنیان‌های هستی‌شناختی و انسان‌شناختی نظریة اخلاقی است. نویسنده به روش کتابخانه‌ای، تحلیلی و استنباطی به اهم هر دو بنیان اشاره کرده است. اصالت وجود، مساوقت وجود با خیر، علم، کمال و سعادت، حرکت جوهری و استکمال نفس، تشکیک وجود، تقسیم وجود به رابط و مستقل و امکان فقری وجودات ربطی، سریان عشق در همة موجودات، حمل حقیقت و رقیقت و برخی دیگر از مبانی هستی‌‌شناختی، وجود فقری، حب ذات، کرامت، فطرت الهی، کمال‌طلبی، شوق به لقای حضرت حق و فنای فی‌الله، مسئولیت اخلاقی، انتخاب آگاهانه، جسمانیة‌‌الحدوث و روحانیة‌‌البقاء بودن نفس انسانی، اصالت روح و خلود آن، نیازمندی انسان به وحی برای دستیابی به کمال حقیقی و بعضی دیگر از جمله مبانی انسان‌شناختی نظریة اخلاقی صدرالمتألهین است که نویسنده به تبیین و استنباط آنها و سپس به ارتباط میان آن بنیان‌ها و نظریة اخلاقی وی پرداخته است.

اخلاق و تعالی آن یکی از اموری است که همواره مورد توجه جوامع بشری بوده و در منابع دینی نیز اهمیت آن به‌وضوح عیان است. بحث فطرت به عنوان یکی از منابع شناخت ساحت‌های علوم انسانی از جمله مباحثی است که از زمان یونان باستان تا کنون در کتب فلاسفه و اندیشمندان حوزه‌های مختلف علوم انسانی مطرح شده است. از این‌رو بررسی رابطه شناخت فطری با مباحث اخلاقی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. علامه طباطبایی ره یکی از شخصیت‌های برجسته معاصر در عرصه علوم دینی است لذا بررسی دیدگاه ایشان در این زمینه اهمیت خاص خود را دارد. هدف این تحقیق بررسی تاثیر ادراک و شناخت فطری در اخلاق با روش توصیفی تحلیلی است. نتیجه تحقیق این‌که انسان فطرتا نسبت به مباحث اخلاقی شناخت دارد و همراهی این نوع از شناخت در کنار عقل سلیم و منبع وحی می‌توان زمینه تعالی اخلاقی را در انسان فراهم سازد. همچنین شناخت فطری در اقسام مختلف اخلاق هم‌چون فردی، بندگی و اجتماعی تاثیرات خاص خود را دارد. همچنین این نوع از شناخت باتوجه به مبانی اخلاقی لوازمی همچون واقع‌گرایی، حسن و قبح ذاتی، اطلاق اخلاق را در پی دارد.

مسئلة مقاله حاضر این است که آیا امام خمینی(ره) به‌عنوان یک حاکم اسلامی همیشه قائل به اخلاق اسلامی بود یا نظریة اخلاقی ایشان بعد از انقلاب و برقراری حکومت اسلامی به مقتضای زمان دچار چرخش شد و ایشان بعد از قائل بودن به «اخلاق فضیلت» و «اخلاق دینی»، به «وظیفه‌گرایی» و «اخلاق نیمه‌دینی» و در نهایت، به «نتیجه‌گرایی» و «اخلاق سکولار» متمایل گشت؟ این نوشتار با استفاده از روش «تاریخی و تحلیلی» به این نتیجه رسیده‌ که اولاً مدافعان نظریة «چرخش‌های سه‌گانه نظریة اخلاق سیاسی امام خمینی(ره)» دچار خبط تاریخی بزرگی شده‌اند؛ ثانیاً جملات شاهد گرفته شده از سخنان امام راحل(ره) لزوماً به معنای گرایش ایشان به فضیلت‌گرایی، وظیفه‌گرایی و نتیجه‌گرایی نیست؛ ثالثاً هیچ‌کدام از نظریه‌های سه‌گانه مزبور تهافتی با اخلاق دینی ندارد، بلکه ممکن است از یک‌سو، هریک از نظریه‌های اخلاق هنجاری را بپذیریم و از سوی دیگر هم قائل به اخلاق دینی یا اخلاق عرفی‌گرا (سکولار) باشیم.

نشانه‌های مشترک تاریخمندی در متن قرآن و روایات مانند پاسخ به پرسش مخاطب یا بازتاب شرایط فرهنگی اجتماعی مخاطب؛ همچنین تفاوت‌هایی مانند تعارض اخبار که اختصاص به روایات دارد؛ مقایسه امکانی و مصداقی تاثیر شرایط تاریخی بر نزول آیات و صدور احادیث را ضروری می‌سازد. همچنان که مشاهده اختلافاتی که در آراء اندیشمندان اسلامی وجود دارد، ضرورت مقایسه این تاثیر را بر فهم قرآن و روایات مشخص می‌سازد. به این منظور، در پژوهش پیش‌رو نشانه-های تاریخمندی در قرآن و روایات به صورت تحلیلی مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج مشخص ساخت با وجود اشتراکاتی که در این نشانه ها وجود دارد؛ شیوه بیانی خاص قرآن؛ تمایز قابل توجهی میان قرآن و روایات از جهت تاریخمندی متن ایجاد نموده است. تمایزی که با مفهوم ناظر به شرایط تاریخی بودن به جای متاثر از شرایط تاریخی یا تاریخمند بودن؛ تبیین روشن تری خواهد یافت. در نتیجه متن قرآن تنها ناظر به شرایط تاریخی است. در حالی که متن بسیاری از روایات، به دلیل ملاحظات تاریخی لحاظ شده توسط ائمه (ع) با شدت یا ضعف متاثر از شرایط تاریخی یا تاریخمند است. همچنین تاریخمندی فهم، در روایات در مقایسه با قرآن به دلیل عوارضی نظیر نقل به معنا بروز بیشتری داشته‌است.

دربارة چیستی تفسیر و تحلیل ماهیت آن، دیدگاه‌های مختلفی ارائه شده‌است. مفسران سنت‌گرای اسلامی، غایت تفسیر را بیان مفاد استعمالی آیات و کشف مراد الهی می دانند؛ در مقابل رویکردهای جدید هرمنوتیکی و زبان شناختی، یافته‌های مفسر یا دلالت‌های پیدا و پنهان متن را به عنوان غایت تفسیر نام می-برند. در این پژوهش به منظور بررسی ماهیت و چیستی تفسیر، در مطالعه‌ای تطبیقی‌، برخی مؤلفه‌های فعلیت‌بخشی به متن در نگاه اکو، تبیین و با رویکرد مفسران اجتهادگرای سنتی مقایسه شده‌است. بر اساس نتایج پژوهش، در نظریه نشانه‌شناسی اکو، میان قصد مؤلف و قصد مفسر، امکان سومی به نام قصد متن وجود دارد. براساس این نظریه، طی یک فرایند، عملی را که مؤلف آغاز کرده، خواننده تکمیل می‌کند و در این میان، مفهوم متن شکل می‌گیرد. در واقع نظریه اکو، مفهوم تفسیر را از "کشف مراد" به "فعلیت‌بخشی به مراد" سوق می‌دهد. اکو، برخلاف رویکرد مفسران سنت‌گرای اسلامی، فعلیت‌بخشی تفسیری را همان فهم متن می‌داند که قصد مؤلف در فرایند آن به عنوان معیار درستی و نادرستی فهم نقش دارد. براین اساس، توان پنهان متن در تفسیرِ نامحدود و داشتن معانی بسیار، باعث پذیرش هر نوع کنش تفسیری نیست و متن خود سبب ایجاد محدودیت در قبول تفسیرهای ممکن است.

هر روش، از مبانی، آغاز و بر اساس قواعد و قوانینی کاربردی که از خطا در اصل تفسیر و روش تفسیر جلوگیری کرده و به بهره‌گیری از منابع پرداخته تا تفسیری قانونمند و روشمند ارائه ‌دهد. در ساختار روش تفسیر، قواعد به دو قسم عام و خاص تقسیم می‌شوند. قواعد عام، خطای در اصل تفسیر را کاهش داده ولی در مصونیت روش و گرایش تفسیری از خطا نقش ندارند و قواعد خاص، قوانینی‌اند که به حرکت درست مفسر در مرز روش و گرایش تفسیری‌اش از خطا مصونیت می‌بخشند. در این مقاله، پس از بررسی جایگاه قواعد در ساختار نظامند روش تفسیر، با پژوهشی در تفسیرهای آیت الله خامنه‌ای، برخی از اقسام قواعد عام که تقسیم جامع و مانعی از آنها ارائه نگردیده، معرفی شده‌اند. این قواعد نشان می‌دهند که تفسیر آیت الله خامنه‌ای علیرغم روزآمدی، قانونمند نیز هست. این قواعد عبارتند از: لغتِ قرآن محوری، قرینه محوری، منبع محوری و اصول محوری.

اختلاف دیدگاه‌های تفسیری معلول عوامل متعددی است که بررسی فرآیند تفسیر می‌تواند نحوه اثرگذاری این عوامل را آشکار کند. هدف تحقیق حاضر، بازخوانی فرآیند تفسیر آیه میقات «فلما تجلی ربه» در همخوانی با یکی از این عوامل مهم یعنی گرایش‌های تفسیری است. روش پژوهش، تحلیلی و مبتنی بر توصیف و تبیین است: توصیف اقوال مختلف و فرآورده‌های تفسیری، سپس تبیین تنوع دیدگاه‌ها از طریق تحلیل نحوه تعامل مفسر با اقوال اولیه در پرتو گرایش‌ها. یافته‌های تحقیق نشان داد فرآورده‌های تفسیری در آیه 143 اعراف شامل دو گونه تفسیر است درمعنای مجازی ودر معنای حقیقی. تفاسیر در پرتو گرایش کلامی با اولویت ندادن به طرح اقوال مخالف، تجلی را ظهور معنا می کنند و از ظهور خدا بر کوه در جهت رؤیت استفاده می کنند در حالی که گرایش کلامی تنها در یک تفسیر بر فرآیند این آیه اثرگذار بوده است. گرایش‌های دیگر ‌ محصولات متفاوتی را در فرآیند خود پدید آورده‌اند. برخی تجلی را مجازی (دلیلی بروجود خداوند) ‌و بعضی نیز معنای حقیقی یعنی رؤیت خداوند دانسته‌اند. نتیجه نهایی تحلیل فرآیند تفسیر نشان داد تا چه حدّ این فرآیند برای هر متن تفسیری منحصر به فرد است و چقدر ضرورت دارد بررسی‌های خردنگرتر و جزئی‌تر در فرآیند تفسیر صورت پذیرد.

واژگان «جبال» و «رواسی» از جمله واژگان پرکاربرد قرآنی است که در عموم تفاسیر و ترجمه‌های قرآن به زبان فارسی، به یک معنا یعنی «کوه‌ها» تعبیر شده است. جبال 41 بار و راسیات 14 بار در قرآن به کار رفته است. این پژوهش با روش معناشناسی و تفسیر لغوی قرآن به قرآن، و نگاه تحلیلی و دقیق به متن قرآن، به تبیین تطبیقی معنای «جبال» و «رواسی» و استخراج مؤلفه‌های معنایی آن از قرآن کریم پرداخته است. بررسی‌‌های قرآنی، بر محور تفسیر قرآن به قرآن و روش معناشناسی این‌گونه نشان می‌دهد که بین «رواسی و جبال» تفاوت ماهوی آشکاری وجود دارد. «رواسی» به معنای«ریشه کوه‌ها و صفحات زیر زمینی» است، که حرکت ناپذیر بوده و حتی در تحولات و فروپاشی قیامت از زوال و سستی در امان است. خداوند از «رواسی» فقط در هنگام مراحل خلقت صحبت کرده و کارکرد آن نیز حفظ زمین از زوال و نابودی است، برخلاف «جبال» که بیشترین بکارگیری آن درباره قیامت و فروپاشی‌های آن و نیز در اشاره به موارد ظاهری آن چون نماد «قدرت، عظمت و تسخیر و نیز سخن گفتن از سیر و حرکت آن» به کار رفته است. در روایات و یافته‌های نوین علم زمین شناسی نیز، مؤیدات قابل توجهی در این باره وجود دارد. کشف مؤلفه‌های معنایی و تطبیقی واژگان به‌ظاهر هم معنا، سبب تجلّی معارف ناب قرآنی و کشف نکات بدیع تفسیری خواهد شد.

وحی قرآنی به دلیل جایگاه والای آن در بنیان اسلام همواره مورد توجه خاص مستشرقان بوده است و در این خصوص تلاش‌های زیادی با انگیزه‌های مختلف از سوی آنان شکل گرفته است. در این بین می‌توان به خاورشناس آمریکایی‌تبار، آلفورد تی ولچ Alford T. Welch اشاره کرد. دیدگاه و نگرش او نسبت به قرآن غیراعتقادی بوده است و از این رو دارای پیش‌فرضی خاص در هنگام مواجهه با قرآن است. از سوی دیگر عدم شناخت و اطلاع کافی او منجر به ابراز نظریات سطحی درباره قران شده است، زیرا وی ضمن اینکه قرآن را به عنوان یک پدیده مورد بررسی قرار داده و تنها به سیر تحولات تاریخی و یا بررسی ادبیات کلامی آن پرداخته است. مهمترین مبانی مطالعات قرآنی او بدین شرح است؛ عدم وجود منبع الهی و آسمانی برای قرآن؛ تطوّر متن و مفاهیم در قرآن؛ تحریف قرآن؛ نسخ‌پذیری آیات قرآن؛ اقتباس قرآن از کتب آسمانی مسیحیان و یهودیان؛ تأثیر پذیری از فرهنگ زمانه و اسطوره‌انگاری گزاره‌های تاریخی قرآن. این مبانی چارچوبی را شکل می‌دهد تا عدم الهی بودن منبع و مصدر قرآن را اثبات کند. نوشتار حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی مبانی مطالعات قرآنی ولچ را مورد نقد و بررسی قرار داده است. با تتبعی که در منابع صورت گرفت مشخص شد که موضوع فوق تاکنون مورد ارزیابی قرار نگرفته است.

در تفسیر باید در کنار مفهوم سازی؛ تصویر سازی هنری قرآن نیز اصل قرار گیرد زیرا هر تصویری در قرآن برای خود اصالت داشته، و به موقعیت خاصی اشاره می کند و ما نمی توانیم تصویرهای دیگر را به جای آنها به کار ببریم. مع الوصف برخی مفسران در توضیح آیات؛ ضمن تغییراتی در معنا تصویر سازی خودشان را جایگزین آیات نموده که این عمل موجب تغییر در عبارتهای قرآنی شده است. یکی از موارد تغییر؛ تغییر در اوصاف است. آنان معانی دیگری برای اوصاف بیان شده در قرآن در نظر گرفته اند که این امر؛ ضمن تغییر در عبارتهای قرآنی؛ موجب عدم درک مفهوم سازی و نکات نهفته در قرآن گردیده است. به طور مثال: برخی مفسرین "ماتیّ" را در تفسیرشان به معنای "آتی" و اسم فاعل دانسته اند. یا در آیه "مقام امین" «امین» را وصف مقام نگرفته؛ بلکه آن را وصف برای صاحب مقام دانسته‌اند. این پژوهش در صدد است تا بیان نماید با تصویر سازی هنری قرآن هیچ نیازی به تغییر اوصاف در تفسیر نیست؛ زیرا تغییر اوصاف؛ ضمن تاثیر در مفهوم سازی قرآنی موجب تغییر در معنا نیز می شود و از آنجائی که هر آیه بر موقعیت خاصی اشاره دارد باید از تعبیر خاصی که آن موقعیت را نشان می دهد بهره جست.