جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نشانه‌های مشترک تاریخمندی در متن قرآن و روایات مانند پاسخ به پرسش مخاطب یا بازتاب شرایط فرهنگی اجتماعی مخاطب؛ همچنین تفاوت‌هایی مانند تعارض اخبار که اختصاص به روایات دارد؛ مقایسه امکانی و مصداقی تاثیر شرایط تاریخی بر نزول آیات و صدور احادیث را ضروری می‌سازد. همچنان که مشاهده اختلافاتی که در آراء اندیشمندان اسلامی وجود دارد، ضرورت مقایسه این تاثیر را بر فهم قرآن و روایات مشخص می‌سازد. به این منظور، در پژوهش پیش‌رو نشانه-های تاریخمندی در قرآن و روایات به صورت تحلیلی مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج مشخص ساخت با وجود اشتراکاتی که در این نشانه ها وجود دارد؛ شیوه بیانی خاص قرآن؛ تمایز قابل توجهی میان قرآن و روایات از جهت تاریخمندی متن ایجاد نموده است. تمایزی که با مفهوم ناظر به شرایط تاریخی بودن به جای متاثر از شرایط تاریخی یا تاریخمند بودن؛ تبیین روشن تری خواهد یافت. در نتیجه متن قرآن تنها ناظر به شرایط تاریخی است. در حالی که متن بسیاری از روایات، به دلیل ملاحظات تاریخی لحاظ شده توسط ائمه (ع) با شدت یا ضعف متاثر از شرایط تاریخی یا تاریخمند است. همچنین تاریخمندی فهم، در روایات در مقایسه با قرآن به دلیل عوارضی نظیر نقل به معنا بروز بیشتری داشته‌است.

دربارة چیستی تفسیر و تحلیل ماهیت آن، دیدگاه‌های مختلفی ارائه شده‌است. مفسران سنت‌گرای اسلامی، غایت تفسیر را بیان مفاد استعمالی آیات و کشف مراد الهی می دانند؛ در مقابل رویکردهای جدید هرمنوتیکی و زبان شناختی، یافته‌های مفسر یا دلالت‌های پیدا و پنهان متن را به عنوان غایت تفسیر نام می-برند. در این پژوهش به منظور بررسی ماهیت و چیستی تفسیر، در مطالعه‌ای تطبیقی‌، برخی مؤلفه‌های فعلیت‌بخشی به متن در نگاه اکو، تبیین و با رویکرد مفسران اجتهادگرای سنتی مقایسه شده‌است. بر اساس نتایج پژوهش، در نظریه نشانه‌شناسی اکو، میان قصد مؤلف و قصد مفسر، امکان سومی به نام قصد متن وجود دارد. براساس این نظریه، طی یک فرایند، عملی را که مؤلف آغاز کرده، خواننده تکمیل می‌کند و در این میان، مفهوم متن شکل می‌گیرد. در واقع نظریه اکو، مفهوم تفسیر را از "کشف مراد" به "فعلیت‌بخشی به مراد" سوق می‌دهد. اکو، برخلاف رویکرد مفسران سنت‌گرای اسلامی، فعلیت‌بخشی تفسیری را همان فهم متن می‌داند که قصد مؤلف در فرایند آن به عنوان معیار درستی و نادرستی فهم نقش دارد. براین اساس، توان پنهان متن در تفسیرِ نامحدود و داشتن معانی بسیار، باعث پذیرش هر نوع کنش تفسیری نیست و متن خود سبب ایجاد محدودیت در قبول تفسیرهای ممکن است.

هر روش، از مبانی، آغاز و بر اساس قواعد و قوانینی کاربردی که از خطا در اصل تفسیر و روش تفسیر جلوگیری کرده و به بهره‌گیری از منابع پرداخته تا تفسیری قانونمند و روشمند ارائه ‌دهد. در ساختار روش تفسیر، قواعد به دو قسم عام و خاص تقسیم می‌شوند. قواعد عام، خطای در اصل تفسیر را کاهش داده ولی در مصونیت روش و گرایش تفسیری از خطا نقش ندارند و قواعد خاص، قوانینی‌اند که به حرکت درست مفسر در مرز روش و گرایش تفسیری‌اش از خطا مصونیت می‌بخشند. در این مقاله، پس از بررسی جایگاه قواعد در ساختار نظامند روش تفسیر، با پژوهشی در تفسیرهای آیت الله خامنه‌ای، برخی از اقسام قواعد عام که تقسیم جامع و مانعی از آنها ارائه نگردیده، معرفی شده‌اند. این قواعد نشان می‌دهند که تفسیر آیت الله خامنه‌ای علیرغم روزآمدی، قانونمند نیز هست. این قواعد عبارتند از: لغتِ قرآن محوری، قرینه محوری، منبع محوری و اصول محوری.

اختلاف دیدگاه‌های تفسیری معلول عوامل متعددی است که بررسی فرآیند تفسیر می‌تواند نحوه اثرگذاری این عوامل را آشکار کند. هدف تحقیق حاضر، بازخوانی فرآیند تفسیر آیه میقات «فلما تجلی ربه» در همخوانی با یکی از این عوامل مهم یعنی گرایش‌های تفسیری است. روش پژوهش، تحلیلی و مبتنی بر توصیف و تبیین است: توصیف اقوال مختلف و فرآورده‌های تفسیری، سپس تبیین تنوع دیدگاه‌ها از طریق تحلیل نحوه تعامل مفسر با اقوال اولیه در پرتو گرایش‌ها. یافته‌های تحقیق نشان داد فرآورده‌های تفسیری در آیه 143 اعراف شامل دو گونه تفسیر است درمعنای مجازی ودر معنای حقیقی. تفاسیر در پرتو گرایش کلامی با اولویت ندادن به طرح اقوال مخالف، تجلی را ظهور معنا می کنند و از ظهور خدا بر کوه در جهت رؤیت استفاده می کنند در حالی که گرایش کلامی تنها در یک تفسیر بر فرآیند این آیه اثرگذار بوده است. گرایش‌های دیگر ‌ محصولات متفاوتی را در فرآیند خود پدید آورده‌اند. برخی تجلی را مجازی (دلیلی بروجود خداوند) ‌و بعضی نیز معنای حقیقی یعنی رؤیت خداوند دانسته‌اند. نتیجه نهایی تحلیل فرآیند تفسیر نشان داد تا چه حدّ این فرآیند برای هر متن تفسیری منحصر به فرد است و چقدر ضرورت دارد بررسی‌های خردنگرتر و جزئی‌تر در فرآیند تفسیر صورت پذیرد.

واژگان «جبال» و «رواسی» از جمله واژگان پرکاربرد قرآنی است که در عموم تفاسیر و ترجمه‌های قرآن به زبان فارسی، به یک معنا یعنی «کوه‌ها» تعبیر شده است. جبال 41 بار و راسیات 14 بار در قرآن به کار رفته است. این پژوهش با روش معناشناسی و تفسیر لغوی قرآن به قرآن، و نگاه تحلیلی و دقیق به متن قرآن، به تبیین تطبیقی معنای «جبال» و «رواسی» و استخراج مؤلفه‌های معنایی آن از قرآن کریم پرداخته است. بررسی‌‌های قرآنی، بر محور تفسیر قرآن به قرآن و روش معناشناسی این‌گونه نشان می‌دهد که بین «رواسی و جبال» تفاوت ماهوی آشکاری وجود دارد. «رواسی» به معنای«ریشه کوه‌ها و صفحات زیر زمینی» است، که حرکت ناپذیر بوده و حتی در تحولات و فروپاشی قیامت از زوال و سستی در امان است. خداوند از «رواسی» فقط در هنگام مراحل خلقت صحبت کرده و کارکرد آن نیز حفظ زمین از زوال و نابودی است، برخلاف «جبال» که بیشترین بکارگیری آن درباره قیامت و فروپاشی‌های آن و نیز در اشاره به موارد ظاهری آن چون نماد «قدرت، عظمت و تسخیر و نیز سخن گفتن از سیر و حرکت آن» به کار رفته است. در روایات و یافته‌های نوین علم زمین شناسی نیز، مؤیدات قابل توجهی در این باره وجود دارد. کشف مؤلفه‌های معنایی و تطبیقی واژگان به‌ظاهر هم معنا، سبب تجلّی معارف ناب قرآنی و کشف نکات بدیع تفسیری خواهد شد.

انسان گرچه با کمک عقل و راهنمایان دین می‌تواند به قرب الهی برسد، اما قابلیت تنزل به مرتبة حیوانیت و پایین‌تر از آن را نیز دارد. «هوای نفس» و «شیطان» مهم‌ترین عوامل این تنزل هستند. پرسشی که در اینجا مطرح می‌شود این است که آیا هوای نفس و شیطان یک حقیقت‌اند یا دو واقعیت مستقل؟ تحقیق حاضر با روش «تحلیل آیات قرآن کریم» نشان می‌دهد که هوای نفس و شیطان دو واقعیت جداگانه بوده، دارای اشتراکات و افتراقاتی هستند. مهم‌ترین اشتراک آنها در مواردی مانند هدف، دشمنی با انسان، حرکت گام‌به‌گام، حرص و ولع نسبت به معاصی و جلوگیری از کارهای خیر است. در مقابل، تفاوت اساسی آنها در نوع وجود و درونی و بیرونی بودن است. همچنین از نظر علیت و تأثیرگذاری، هوای نفس به‌مثابة فاعل قریب و مباشرِ افعال انسان، علت حقیقی شمرده می‌شود، درحالی‌‌که تأثیر شیطان در حد علت اعدادی است. بر این اساس، هرگاه انسان شیطان را در حال طواف کعبة دل که حرم امن الهی است، ببیند، می‌تواند با یاد خدا هوای نفس را مهار کند تا شیطان نیز از او دور شود.

وحی قرآنی به دلیل جایگاه والای آن در بنیان اسلام همواره مورد توجه خاص مستشرقان بوده است و در این خصوص تلاش‌های زیادی با انگیزه‌های مختلف از سوی آنان شکل گرفته است. در این بین می‌توان به خاورشناس آمریکایی‌تبار، آلفورد تی ولچ Alford T. Welch اشاره کرد. دیدگاه و نگرش او نسبت به قرآن غیراعتقادی بوده است و از این رو دارای پیش‌فرضی خاص در هنگام مواجهه با قرآن است. از سوی دیگر عدم شناخت و اطلاع کافی او منجر به ابراز نظریات سطحی درباره قران شده است، زیرا وی ضمن اینکه قرآن را به عنوان یک پدیده مورد بررسی قرار داده و تنها به سیر تحولات تاریخی و یا بررسی ادبیات کلامی آن پرداخته است. مهمترین مبانی مطالعات قرآنی او بدین شرح است؛ عدم وجود منبع الهی و آسمانی برای قرآن؛ تطوّر متن و مفاهیم در قرآن؛ تحریف قرآن؛ نسخ‌پذیری آیات قرآن؛ اقتباس قرآن از کتب آسمانی مسیحیان و یهودیان؛ تأثیر پذیری از فرهنگ زمانه و اسطوره‌انگاری گزاره‌های تاریخی قرآن. این مبانی چارچوبی را شکل می‌دهد تا عدم الهی بودن منبع و مصدر قرآن را اثبات کند. نوشتار حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی مبانی مطالعات قرآنی ولچ را مورد نقد و بررسی قرار داده است. با تتبعی که در منابع صورت گرفت مشخص شد که موضوع فوق تاکنون مورد ارزیابی قرار نگرفته است.

در تفسیر باید در کنار مفهوم سازی؛ تصویر سازی هنری قرآن نیز اصل قرار گیرد زیرا هر تصویری در قرآن برای خود اصالت داشته، و به موقعیت خاصی اشاره می کند و ما نمی توانیم تصویرهای دیگر را به جای آنها به کار ببریم. مع الوصف برخی مفسران در توضیح آیات؛ ضمن تغییراتی در معنا تصویر سازی خودشان را جایگزین آیات نموده که این عمل موجب تغییر در عبارتهای قرآنی شده است. یکی از موارد تغییر؛ تغییر در اوصاف است. آنان معانی دیگری برای اوصاف بیان شده در قرآن در نظر گرفته اند که این امر؛ ضمن تغییر در عبارتهای قرآنی؛ موجب عدم درک مفهوم سازی و نکات نهفته در قرآن گردیده است. به طور مثال: برخی مفسرین "ماتیّ" را در تفسیرشان به معنای "آتی" و اسم فاعل دانسته اند. یا در آیه "مقام امین" «امین» را وصف مقام نگرفته؛ بلکه آن را وصف برای صاحب مقام دانسته‌اند. این پژوهش در صدد است تا بیان نماید با تصویر سازی هنری قرآن هیچ نیازی به تغییر اوصاف در تفسیر نیست؛ زیرا تغییر اوصاف؛ ضمن تاثیر در مفهوم سازی قرآنی موجب تغییر در معنا نیز می شود و از آنجائی که هر آیه بر موقعیت خاصی اشاره دارد باید از تعبیر خاصی که آن موقعیت را نشان می دهد بهره جست.

در قرآن کریم، یکی از آفرینش‌های هنری در بیان مصادیق عبارات مبهم، استفاده از کنایه از موصوف است. این نوع کنایه به معنای بیان صفاتی غیرصریح درباره فرد یا شیء است که با قرینه‌ای مشخص به یک موصوف خاص یا عمومی اشاره دارد. در این پژوهش، رویکرد کنایه از موصوف در تفسیرهای تبیان، کشاف و المیزان بررسی شده است. برخی نتایج، بیانگر این واقعیت است که در سه تفسیر یاد شده، کنایه از موصوف در واژگان و عبارت‏های «الرَّفَثُ‏» سخن زشتى که تنها در بستر زناشویى به زبان مى‏آید، کنایه از عمل زناشویی، عبارت «أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ» لمس لذت‏بخش با یکدیگر، کنایه از حالت جنابت، واژه «الغائط» مکان پست، کنایه از مدفوع وقضاء حاجت‏، واژه «صَعیدا» سطح زمین، کنایه از خاک پاک، عبارت «ینَشَّؤُا فِی الْحِلْیةِ» نیازمند به زینت و آرایش که خود را زینت دهد و نقص خود را پنهان نماید، کنایه از زن نازپرورده و ترکیب «فَوْقَ الْأَعْناق‏»، ضربت زدن قسمت بالای گردن، کنایه از سر و کله، واژه وصفی «النازِعَات»، کِشندگان، کنایه از فرشتگانى که ارواح بشر را قبض نمایند، واژه «الرَّاجِفَة»، جنباننده زمین و کوه‏ها، کنایه از قیامت، و ترکیب «ذاتِ الرَّجْع‏» باز گرداننده و ارجاع دهنده، کنایه از ستارگان در حال گردش و یا باران، وترکیب وصفی «ذاتِ الواحٍ و دُسُر» دارای تخته‏هاى بزرگ با میخ‏ها ساخته شده، کنایه از کشتی بزرگ و محکم، علی رغم ذکر مصادیق متعدد و مشابه، اما در معنایی گسترده‏تر از ذکر ملزوم و اراده لازم و با عبارت‏های کنایه، کُنِی، أرادَ، و مُراد به کار رفته است.

قرن‌های پنجم و ششم را می‌توان عصر طلایی ترجمه و تفسیر قرآن کریم در ایران به حساب آورد. زیرا مهم‌ترین پژوهش‌های قرآنی در این دوره انجام یافته است. تفسیرالتفاسیر معروف به تفسیرسورآبادی نوشته ابوبکر عتیق نیشابوری در حدود سال 470 تالیف شده است. درتفسیر سورآبادی با توجه به زمان نگارش (قرن پنجم) و حال و هوای نویسندگان این دوره ،اصل نگارش بر مبنای سادگی و روانی است، که ویژگی سبک خراسانی است .اما در عرصه بلاغت نویسنده با استفاده از قوانین تقدیم و تأخیر سعی کرده که معانی ثانویه‌ای نیز بر معنای عبارات بیفزاید. بنابراین پژوهش حاضر به منظور آشکار کردن ارزش‌های بلاغی تفسیر سوآبادی این فرض را ثابت می‌کند که زیبایی تفسیر سورآبادی، افزون بر وجود روش‌های مختلف زیبایی‌شناسی و آرایه‌های مرتبط با سبک و سادگی کلام، مرهون ترفندهای ادبی برخواسته از جنبه‌های بلاغی است. در نثر سورآبادی تقدیم برخی عناصر امری عارضی است و از تقدیم عناصر دیگر ناشی می‌شود. برخی آرایش‌های واژگانی هم به بافت بیرونی اثر برمی‌گردد و ارزش بلاغی زیادی دارد. روش تحقیق در این پژوهش به صورت توصیفی-تحلیلی و با تاکید بر مطالعه‌ی تقدیم و تاخیر عناصر جمله و معانی اول و دوم جملات صورت ‌گرفته ‌است.