جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معنویت عاشورایی، آن‌گاه که در منظومه معرفتی و دستگاه معارفی _ رفتاری اباعبدالله الحسین(ع) معنا شده و مبنا یابد، دارای مراتب تشکیکی و ساحات (ابعاد عرضی) و سطوح (اعماق طولی) فراوانی خواهد بود. در سلوک معنوی متقوم بر آموزه‌های حسینی دانایی و دارایی پایه توانایی، علم صائب و اخلاق صادق مبنای عمل صالح، سلوک فردی و اجتماعی عامل جامعیت کنشی، با مبانی معرفتی _ توحیدی، عبودیتی _ حبی و با شروطی چون پیراستگی از رذایل و آراستگی به فضایل، قلب سلیم و پارسایی سلوکی تحقق یابنده‌اند. در هندسه معنویت عاشورایی غیر ازمبانی و شروط به کارکردهای آن نیز اشاره شده است. در نوشتار حاضر، به پرسش «معنویت عاشورایی در آموزه‌های حسینی دارای چه معنا، مبنا، شروط و کارکردهایی است» پاسخ داده شده است و فرضیه کمال و جامعیت معنویت در منظومه معرفتی امام حسین(ع) به عنوان مصباح هدایت و کشتی نجات تبیین می‌شود.

امام سجاد(ع) بعد از شهادت امام حسین(ع) در حساس‌ترین دوره مسئولیت سنگین امامت و رهبری جهان تشیع را برعهده گرفت و سعی نمود دستاوردهای عاشورا را از گزند تحریف و نابودی حفظ کند. امام سجاد(ع) در حفظ دستاوردها عاشورا و تبلیغ آن از روش‌ها مختلف بهره برد، ایشان در روش "حکمت" با راهکارهای برهان و استدلال، مخاطب­شناسی و رعایت مقتضیات حال توانست حقایق عاشورا را برملا کند. امام(ع) در شهر شام با بکارگیری دو روش "همراهی" و "مناظره" شامیان را از توطئه یزید آگاه نمود و فتنه خارجی نامیدن اهل بیت(ع) را خنثی نمود. امام(ع) در ایام اسارت با فرصت­شناسی خویش بوسیله روش "موعظه و خطابه" و "پرسش و پاسخ" نهایت استفاده را کرد که نتایج آن، وقوع قیام­های توابین و مختار و رسوایی یزیدیان می­باشد.

مناظرات و خطبه‌‌های امام سجاد(ع) پس از واقعه عاشورا و در دوران اسارت در کوفه و شام، از مهم‌ترین عوامل تداوم نهضت عاشورا وآگاه‌سازی مردم ازجایگاه راستین اهل بیت پیامبر(ص) می‌باشد. حضرت در این احتجاجات بارها به آیات قرآن که در دسترس تمام مخاطبان ایشان قرار داشته و بر خلاف روایات از گزند جعل و تحریف در امان مانده بود ،استناد می نمودند تا از این طریق، حقوق تضییع شده‌ی اهل بیت رسول خدا(ص) را به مردم یادآور شده و با عقاید باطلی که حاکمان اموی در میان مسلمانان رواج داده بودند، مبارزه نمایند. در این نوشتار، با روش توصیفی تحلیلی به بررسی آیات مورد استناد امام سجاد(ع)در خطبه ها و مناظرات در شهر شام،پرداخته ایم تاچرایی استنادهای قرآنی امام روشن شود.

اخلاق و تعالی آن یکی از اموری است که همواره مورد توجه جوامع بشری بوده و در منابع دینی نیز اهمیت آن به‌وضوح عیان است. بحث فطرت به عنوان یکی از منابع شناخت ساحت‌های علوم انسانی از جمله مباحثی است که از زمان یونان باستان تا کنون در کتب فلاسفه و اندیشمندان حوزه‌های مختلف علوم انسانی مطرح شده است. از این‌رو بررسی رابطه شناخت فطری با مباحث اخلاقی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. علامه طباطبایی ره یکی از شخصیت‌های برجسته معاصر در عرصه علوم دینی است لذا بررسی دیدگاه ایشان در این زمینه اهمیت خاص خود را دارد. هدف این تحقیق بررسی تاثیر ادراک و شناخت فطری در اخلاق با روش توصیفی تحلیلی است. نتیجه تحقیق این‌که انسان فطرتا نسبت به مباحث اخلاقی شناخت دارد و همراهی این نوع از شناخت در کنار عقل سلیم و منبع وحی می‌توان زمینه تعالی اخلاقی را در انسان فراهم سازد. همچنین شناخت فطری در اقسام مختلف اخلاق هم‌چون فردی، بندگی و اجتماعی تاثیرات خاص خود را دارد. همچنین این نوع از شناخت باتوجه به مبانی اخلاقی لوازمی همچون واقع‌گرایی، حسن و قبح ذاتی، اطلاق اخلاق را در پی دارد.

اخلاق مهم‌ترین بخش هر نظام فرهنگی و اجتماعی و عاملی بنیادین در هدایت و اعتلای جوامع اسلامی است. مسئلة اصلی این پژوهش بررسی نظام اخلاقی در منظومة فکری مقام معظم رهبری است. دستیابی به شاخصه‌ها و مؤلفه‌های اخلاق در منظومة فکری ایشان می‌تواند امری در تدوین سیاست‌های کلان و دستیابی به الگوی پیشرفت اسلامی راهگشا باشد. بدین‌روی ابتدا جایگاه اخلاق در فرهنگ و تمدن اسلامی و آثار آن به‌مثابة اهداف بررسی شده، سپس مؤلفة «تزکیه و تهذیب» به‌مثابة مهم‌ترین اصل و درنهایت، مبانی کاربردی اخلاق در سطوح فردی، اجتماعی و حکومتی تحلیل شده است. پژوهش با بررسی بیانات مقام معظم رهبری به روش «تحلیل محتوای کیفی» انجام شده و نشان داده که اخلاق در اندیشة ایشان فراتر از یک ارزش فردی، ضرورتی اجتماعی و الزام‌آور برای تحقق اهداف نظام اسلامی است. اخلاق به‌منزلة پایة عدالت اجتماعی در سطح ملی و عامل استمرار انقلاب اسلامی و بستر تحقق تمدن نوین اسلامی در سطح بین‌الملل معرفی شده، همچنین بر پیاده‌سازی اخلاق کاربردی در سبک زندگی فردی و تطبیق ارزش‌های اخلاقی در عرصه‌های اجتماعی، نظیر آموزش، سیاست و اقتصاد تأکید گردیده است.

اخلاق یک امر مهم و نیاز ضروری برای همة جوامع بشری بوده و تا کنون در حوزة اخلاق نظری و عملی دیدگاه‌های مختلفی از سوی هریک از اندیشمندان و اخلاق‌پژوهان شرقی و غربی ارائه شده است. اندیشمندان اسلامی نیز به این امر اهتمام ویژه داشته و رسالت اصلی دین را پرورش انسان‌ها در حوزة اخلاق می‌دانند. از جمله این اندیشمندان علامه محمدباقر مجلسی است. ایشان داعیه‌دار «طرح اخلاقی نقلی» با بهره‌گیری از آموزه‌های وحیانی است و در کتا‌ب‌ها و نگاشته‌های خویش به اخلاق عنایت بسیار داشته است. ازاین‌رو در جهت دستیابی به دیدگاه‌های اخلاقی ایشان، این پژوهش با رویکرد تحقیقی ـ تحلیلی و با مطالعه آثار وی در پی پاسخ به این سؤال است که نظریة اخلاقی علامه مجلسی چیست؟ و چه تأثیری در حوزة اخلاق کاربردی و عملی دارد؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که نظریة اخلاقی ایشان نظریه‌ای تلفیقی است که شامل هر سه نظریة اصلی مطرح در اخلاق هنجاری می‌شود و می‌توان آن را یک «کلان نظریه» دانست. این مطلب مهم‌ترین جنبة ابداعی و نوآورانه در نظریه ایشان است. اما مهم‌تر آنکه نظریة علامه مجلسی در تمام حوزه‌های اخلاق کاربردی و عملی، از جمله اخلاق فردی، اجتماعی، محیط ‌زیست و اخلاق خدایی اثرگذار است. در واقع نظریة ایشان برخلاف دیگر نظریات مطرح، به‌ویژه نظریات مطرح در جهان غرب که خالی از هر نوع اخلاق خداباور هستند، تمام ارتباطات اخلاقی انسانی (ارتباط با خود و با دیگری و مهم‌تر از همه با خدا) را پوشش می‌دهد.

تفکر صدرالمتألهین ظرفیت لازم برای ورود به ساحت‌های گوناگون، به‌ویژه فلسفة اخلاق را داراست. نظریة اخلاقی از محوری‌ترین مباحث فلسفة اخلاق است که از مبانی تفکر وی نشئت می‌گیرد. از مهم‌ترین بنیان‌ها در این ساحت، بنیان‌های هستی‌شناختی و انسان‌شناختی نظریة اخلاقی است. نویسنده به روش کتابخانه‌ای، تحلیلی و استنباطی به اهم هر دو بنیان اشاره کرده است. اصالت وجود، مساوقت وجود با خیر، علم، کمال و سعادت، حرکت جوهری و استکمال نفس، تشکیک وجود، تقسیم وجود به رابط و مستقل و امکان فقری وجودات ربطی، سریان عشق در همة موجودات، حمل حقیقت و رقیقت و برخی دیگر از مبانی هستی‌‌شناختی، وجود فقری، حب ذات، کرامت، فطرت الهی، کمال‌طلبی، شوق به لقای حضرت حق و فنای فی‌الله، مسئولیت اخلاقی، انتخاب آگاهانه، جسمانیة‌‌الحدوث و روحانیة‌‌البقاء بودن نفس انسانی، اصالت روح و خلود آن، نیازمندی انسان به وحی برای دستیابی به کمال حقیقی و بعضی دیگر از جمله مبانی انسان‌شناختی نظریة اخلاقی صدرالمتألهین است که نویسنده به تبیین و استنباط آنها و سپس به ارتباط میان آن بنیان‌ها و نظریة اخلاقی وی پرداخته است.

مسئلة مقاله حاضر این است که آیا امام خمینی(ره) به‌عنوان یک حاکم اسلامی همیشه قائل به اخلاق اسلامی بود یا نظریة اخلاقی ایشان بعد از انقلاب و برقراری حکومت اسلامی به مقتضای زمان دچار چرخش شد و ایشان بعد از قائل بودن به «اخلاق فضیلت» و «اخلاق دینی»، به «وظیفه‌گرایی» و «اخلاق نیمه‌دینی» و در نهایت، به «نتیجه‌گرایی» و «اخلاق سکولار» متمایل گشت؟ این نوشتار با استفاده از روش «تاریخی و تحلیلی» به این نتیجه رسیده‌ که اولاً مدافعان نظریة «چرخش‌های سه‌گانه نظریة اخلاق سیاسی امام خمینی(ره)» دچار خبط تاریخی بزرگی شده‌اند؛ ثانیاً جملات شاهد گرفته شده از سخنان امام راحل(ره) لزوماً به معنای گرایش ایشان به فضیلت‌گرایی، وظیفه‌گرایی و نتیجه‌گرایی نیست؛ ثالثاً هیچ‌کدام از نظریه‌های سه‌گانه مزبور تهافتی با اخلاق دینی ندارد، بلکه ممکن است از یک‌سو، هریک از نظریه‌های اخلاق هنجاری را بپذیریم و از سوی دیگر هم قائل به اخلاق دینی یا اخلاق عرفی‌گرا (سکولار) باشیم.

نشانه‌های مشترک تاریخمندی در متن قرآن و روایات مانند پاسخ به پرسش مخاطب یا بازتاب شرایط فرهنگی اجتماعی مخاطب؛ همچنین تفاوت‌هایی مانند تعارض اخبار که اختصاص به روایات دارد؛ مقایسه امکانی و مصداقی تاثیر شرایط تاریخی بر نزول آیات و صدور احادیث را ضروری می‌سازد. همچنان که مشاهده اختلافاتی که در آراء اندیشمندان اسلامی وجود دارد، ضرورت مقایسه این تاثیر را بر فهم قرآن و روایات مشخص می‌سازد. به این منظور، در پژوهش پیش‌رو نشانه-های تاریخمندی در قرآن و روایات به صورت تحلیلی مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج مشخص ساخت با وجود اشتراکاتی که در این نشانه ها وجود دارد؛ شیوه بیانی خاص قرآن؛ تمایز قابل توجهی میان قرآن و روایات از جهت تاریخمندی متن ایجاد نموده است. تمایزی که با مفهوم ناظر به شرایط تاریخی بودن به جای متاثر از شرایط تاریخی یا تاریخمند بودن؛ تبیین روشن تری خواهد یافت. در نتیجه متن قرآن تنها ناظر به شرایط تاریخی است. در حالی که متن بسیاری از روایات، به دلیل ملاحظات تاریخی لحاظ شده توسط ائمه (ع) با شدت یا ضعف متاثر از شرایط تاریخی یا تاریخمند است. همچنین تاریخمندی فهم، در روایات در مقایسه با قرآن به دلیل عوارضی نظیر نقل به معنا بروز بیشتری داشته‌است.

دربارة چیستی تفسیر و تحلیل ماهیت آن، دیدگاه‌های مختلفی ارائه شده‌است. مفسران سنت‌گرای اسلامی، غایت تفسیر را بیان مفاد استعمالی آیات و کشف مراد الهی می دانند؛ در مقابل رویکردهای جدید هرمنوتیکی و زبان شناختی، یافته‌های مفسر یا دلالت‌های پیدا و پنهان متن را به عنوان غایت تفسیر نام می-برند. در این پژوهش به منظور بررسی ماهیت و چیستی تفسیر، در مطالعه‌ای تطبیقی‌، برخی مؤلفه‌های فعلیت‌بخشی به متن در نگاه اکو، تبیین و با رویکرد مفسران اجتهادگرای سنتی مقایسه شده‌است. بر اساس نتایج پژوهش، در نظریه نشانه‌شناسی اکو، میان قصد مؤلف و قصد مفسر، امکان سومی به نام قصد متن وجود دارد. براساس این نظریه، طی یک فرایند، عملی را که مؤلف آغاز کرده، خواننده تکمیل می‌کند و در این میان، مفهوم متن شکل می‌گیرد. در واقع نظریه اکو، مفهوم تفسیر را از "کشف مراد" به "فعلیت‌بخشی به مراد" سوق می‌دهد. اکو، برخلاف رویکرد مفسران سنت‌گرای اسلامی، فعلیت‌بخشی تفسیری را همان فهم متن می‌داند که قصد مؤلف در فرایند آن به عنوان معیار درستی و نادرستی فهم نقش دارد. براین اساس، توان پنهان متن در تفسیرِ نامحدود و داشتن معانی بسیار، باعث پذیرش هر نوع کنش تفسیری نیست و متن خود سبب ایجاد محدودیت در قبول تفسیرهای ممکن است.