جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امیرالمؤمنین علی علیه السلام، باب مدینۀ علم نبوی، تأثیری ژرف بر متفکران و اندیشمندان اسلامی پس ازخود گذاشته است. صدرالدین محمد شیرازی معروف به ملاصدرا ازجمله متفکران اسلامی متأثر از ایشان می‌باشد که به نحوی عصارۀ تمام نحله‌های فلسفی، عرفانی و کلامی اسلام را در قالب متکبی با نام «حکمت متعالیه» جمع کرده است. وی در مواضع متعددی مدعی است که با یاری جستن از حضرت علی علیه السلام مبانی فلسفی خود را تحکیم بخشیده است. در این زمینه تاکنون تحقیقی جامع انجام نشده است؛ ازاین‌رو نگارنده در این پژوهش می‌کوشد مواضع بهره‌گیری ملاصدرا از امیرالمؤمنین علی علیه السلام را که دامنۀ آن از بیانات ایشان تا عباراتی دربارۀ ایشان متغیر است، در آثار مختلف وی کاویده و در قالب دسته‌بندی‌ای موضوعی آشکار سازد. از این جهت هدف اصلی این مقاله «بررسی تأثیر حکمت علوی بر اندیشۀ ملاصدرا» به روش توصیفی و کتابخانه‌ای می‌باشد.

ون‌دورزن، روان‌درمانگر وجودی با بررسی مؤلفه‌‌‌های متعدد درمانِ وجودی، خودتأملی و خویشتن‌یابی را مؤلفة اصلی‌ این نگرش دانسته، معتقد است که انسان با وجودی متفاوت با سایر موجودات و هویتی سیال و پویا، خود وجود و هویت خویشتن را تعیین می‌کند. ملاصدرا نیز با توجه به هویت سیال و پویای انسان معتقد است که وجود انسان محدود و منحصر به این عالم نیست، خود عوالم و نشئات وجودی متعددی دارد و در هر عالم، نشئه‌ای متناسب با آن می‌یابد. انسان با اراده و اختیار خود، جایگاه خویش را در نظام هستی تعیین می‌کند و می‌تواند با ارتقای وجودش تا مرتبة وجود عقلی، عالمی‌ عقلی مشابه عالم عینی گردد. هر دو متفکر در برخورداری انسان از وجودی سیال و پویا و خودی «خودتعیین‌گر» اتفاق نظر دارند. چنانکه از جایگاه مؤلفة خویشتن‌یابی‌ در درمان وجودی و نگرش صدرا دربارة‌ این مؤلفه بر می‌آید؛ دیدگاه صدرا دربارة خویشتن‌یابی می‌تواند مبنای درمان وجودی در فرهنگ‌ ایرانی- اسلامی ‌باشد..

مسئلۀ شر چالش‌های بسیاری را برای احسن بودن نظام هستی، اثبات وجود خدا و تبیین برخی از صفات او به وجود آورده است. پاسخ‌های مختلفی از قبیل عدمی و نسبی بودن شرور، غالب بودن خیرات بر شرور ارائه شده که هر یک به نوبۀ خود توانایی توجیه وجود برخی از شرور را دارد. نگرش سیستمی به هستی نیز می‌تواند نقشی مکمل برای دیگر پاسخ‌های داده شده به مسئله ایفا کند. برخی از فلاسفه همچون ملاصدرا، محمدباقر میرداماد، محقق طوسی و غیره بر این باورند که با نگرش سیستمی یا کل‌نگر به عالم، دیگرهیچ پدیده‌ای شر به نظر نمی‌رسد، اما هیچ یک از آنها به تبیین این نگرش و چگونگی پاسخ‌گویی آن به مسئلۀ شرور نپرداخته‌اند. در این نوشتار کوشیده‌ایم با روش توصیفی_تحلیلی و بازخوانی نگرش سیستمی به هستی، نقش آن در پاسخ به شبهات شرور را با بیان چند نمونه با تکیه بر اساس مبانی علامه طباطبایی بررسی کنیم. در پایان این نتیجه بدست آمد که با توجه به تعریف سیستم و اثبات وجود عناصر مختلف آن در عالم هستی با روش عقلی و جمع‌آوری شواهد قرآنی و روایی، همۀ موجودات عالم با یکدیگر به‌صورت هماهنگ برای دستیابی به هدفی خاص در تعامل هستند، به‌گونه‌ای که نبود یکی از موجودات یا تغییر یکی از آنها به تغییر کل عالم منجر می‌شود. بدین ترتیب موجوداتی که به ظاهر شر به‌شمار می‌آیند، وقتی در سیستم قرار می‌گیرند دیگر شر نبوده و جایگاه خاص خود در نظام عالم را خواهند داشت. این ادعا با بیان چند نمونه بررسی شده است.

ابن‌سینا نفوس انسان را به چند دسته تقسیم می­کند و بسته به اینکه هر نفس در چه مرتبه‌ای قرار گرفته است، کیفیت جداگانه‌ای برای بقای او ترسیم می‌نماید. در واقع، وی مواضعی را تحت‌تأثیر عدم اعتقادش به تجرّد قوّۀ خیال و عالم برزخ بیان می­کند که مورد انتقاد صدرالمتألهین قرار می‌گیرد. ملاصدرا بقای نفوس را ناشی از التفات ذاتی نفس در جریان حرکت جِبِلی خویش به سمت مبادی عالی می‌داند. طرح مسئلۀ بقای نفوس متوسطین در حکمت متعالیه به تبیین معاد جسمانی منجر می­شود. ملاصدرا در این باره توانسته است به‌نحو سازگار با اصول دیگر فلسفۀ خویش به تبیین و حل مسئله بپردازد. اگرچه برخی ایرادها در طرح مباحث به شیوة بیان ملاصدرا وارد است، اما به‌طور کلی نقدهای که به ملاصدرا ایراد می‌گردد، به دلیل خلط میان مفاهیم، عدم درک درست برخی اصول موضوعه، عدم توجه به همۀ مطالب ارائه شده در آثار ملاصدرا و عدم توجه به شروح معتبر در این خصوص می‌باشد.

یکی از مسائلی ‌که سلفیه امروزه به آن می‌پردازند، مسئلۀ روش‌شناسی در برخورد با مسائل اعتقادی است. در واقع، آنان با ابداع چنین روشی کوشیده‌اند برای مشروعیت بخشیدن به عقاید خود، مسئلۀ مخالفت با سلف را مطرح نمایند تا بدین‌وسیله عقاید خود را به دیگر مسلمانان تحمیل نموده و تنها خود را میدان‌دار اندیشه و تفکر اسلامی معرفی کنند. ازاین‌رو شناخت روش و مبانی آنان در مسائل اعتقادی برای روشن ساختن ابعاد تفکرات این فرقه، ضروری است. این جریان فکری معتقد است عقل در فهم معارف، شایسته نبوده و بنابراین باید به نقل مراجعه نمود. در باور آنان، فهم سلف صالح از همة فهم‌ها برتر بوده و به واقعیت نزدیک‌تر است. نویسندگان می‌کوشند در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، روش سلفیه در برخورد با مسائل اعتقادی را بیان نمایند. در پایان این نتیجه به دست آمد که سلفیه برای تبیین مسائل اعتقادی، روش‌هایی را اتخاذ نمودند که مهم‌ترین آن به این شرح است: در شناخت معارف، فقط نقل را قبول دارند؛ برای علوم عقلی جایگاهی قائل نبوده و توجه تام به فهم سلف دارند؛ در معناشناسی تأویل در آیات و روایات را به شدت انکار می‌کنند. روش سلفیه در برخورد با مسائل اعتقادی، پیامدهایی تلخی به همراه دارد؛ نظیر ارزش‌ستیزی از علوم عقلی، نوعی انحصارگرایی و مطلق‌گرایی در فهم سلف صالح، پذیرش تشبیه و تجسیم در آیات و روایات.

افزایش سازگاری و تاب‌آوری در برابر حوادث طبیعی یا انسانی و بررسی عوامل دخیل در آن یکی از دغدغه‌های دیرین بشر است. از آنجا که باور توحیدی انسان نقش مستقیم در انعطاف و تاب‌آوری او در مواجهه با رویدادهای زندگی دارد، ‌این مقاله درصدد بررسی رابطة توحید در عمل و میزان تاب آوری انسان با تکیه بر نظرات ‌آیت‌الله مصباح برآمد. شیوة داده‌پردازی ‌این پژوهش، کتابخانه‌ای و بر اساس روش توصیفی و تحلیلی است. بر اساس ‌اندیشه‌های علامه مصباح یزدی، مظاهر توحید در عمل در جهت افزایش تاب‌آوری یک اجتماع، در سه محور کلی «تعامل سازنده با افراد جامعه» و «تواصی به مکارم اخلاقی و ارزش‌های انسانی» و «توجه به معناداری و هدفمندی زندگی» طرح می‌شود. تعامل، ناظر بر مشارکت‌های عملی اجتماعی بر مدار توحید است که از طریق «حفظ وحدت جامعه»، «رعایت حقوق و مصالح اجتماعی خود و دیگران» و «تأمین کرامت و عزت نفس نیازمندان» منجر به افزایش تاب‌آوری اجتماعی می‌گردد و تواصی نیز ناظر به مشارکت‌های کلامی ‌بر مدار توحید است که با نظارت رهبران دینی از طریق توجه دادن مردم به امیدواری به الطاف الهی و تواصی افراد جامعه به حق، صبر و ترحم موجب تاب آوری بیشتر می‌شود و در نهایت توجه به معناداری و هدفمندی زندگی که بر مبنای توحیدی با توجه به قضا و قدر و حکمت‌های الهی جهت تدبیر عالم و موقتی دانستن دنیا و اصالت آخرت همراه خواهد بود، عوامل افزایش تاب‌آوری یک اجتماع را فراهم می‌آورد.

رنج، مفهومی است که به ادراک و احساس درونی انسان­ها هنگام ناخشنودی و نارضایتی مربوط می­شود. بررسی درد و رنج‌های انسان، منشأ آن، شیوۀ مواجه و راه درمان آن از موضوعات اساسی مطالعات بشر در هر دوره‌ای بوده است. یکی از نظریه‌پردازان دربارۀ رنج­آلودی جهان و راه رهایی از آن «بودا» است. در نهج‌‌البلاغه نیز دنیا خانۀ رنج و بلا دانسته شده و از رنج حقیقی انسان دردمند که ناشی از جداافتادگی او از خالق خویش می‌باشد، سخن گفته­ شده است. این نوشتار دیدگاه بودا درباره رنج را با استفاده از معارف بلند امام علی علیه السلام در نهج البلاغه بررسی و نقد کرده و همسویی­ها و ناهمسویی­های این دو دیدگاه را به تصویر می­کشد. اگرچه دیدگاه بودا در اصل پذیرش رنج و منشأ آن، در نهج البلاغه پذیرفته شده ولی در نوع نگاه به رنج­های دنیوی، شناخت انسان، هدف انسان و راه رهایی از رنج کاملا متفاوت است. تنها راه رهایی از رنج دنیوی از منظر امام علی علیه السلام تقوای الهی همراه با شکیبایی است.

در متون حدیثی روایات زیادی وجود دارند که با تعابیری همچون «وجبت له الجنة» و نظایر آن، تعدادی از عناصر اعتقادی، اخلاقی و یا رفتاری را برجسته و مهم توصیف نموده‌ و التزام به آنها را موجب قطعیت ورود انسان به بهشت معرفی کرده‌اند. بیان این پاداش‌ بزرگ و حیرت‌انگیز برای چنین اموری، روایات یادشده را با چالش‌های مختلفی روبه‌رو کرده است؛ از جمله اینکه در تلقی نخستین، این پاداش در ازای آن عوامل، نامتناسب و باورنکردنی به‌نظر می‌رسد، همچنین وعدۀ پاداش‌ بهشت برابر اعمالی به‌ظاهر اندک نظیر استغفار، موجب امیدواری کاذب و اباحه‌گری و جرأت‌ بر انجام گناه در افراد می‌شود. همین امر سبب شده تا برخی در مواجهه با این احادیث، رویکرد سلبی اتخاذ ‌نمایند و نسبت به اصل صدورشان تردید کرده و آنها را ضعیف‌السند و یا مجعول تلقی کنند. در این مقاله، نگارندگان کوشیده‌اند ضمن بیان تحلیل آماری و نمونه‌هایی از این روایات، راهکارهایی برای حل چالش‌‌های مذکور ارائه نموده و رویکرد سلبی نسبت به این روایات و نادیده انگاشتن آنها را نادرست دانسته‌اند. از جمله احتمالات بیان شده برای برون‌رفت از اشکالات مذکور می‌توان به عدم لزوم تناسب میان عمل و جزا، تفاوت نهادن میان علت تامه و علت ناقصه و پرهیز از تمام‌نگاری «سبب»، تفاوت میان صورت «مُلکی» و صورت «ملکوتی» اعمال، توجه به تفاوت مراتب بهشت و مقامات بهشتیان و مواردی مانند آن اشاره نمود.

بر خلاف سایر فیلسوفانی که در موضوع تجربه دینی نوشته‌اند، "والتر ترنس استیس" نویسنده"کتاب عرفان و فلسفه" فردی همیشگی است و به دنبال راهی معنادار برای بحث درباره شباهت‌های بین موارد مستند تجربه دینی است. در حالی که تحلیل استیس درباره عرفان تا حدودی قدیمی است، اما همچنان یک بررسی انتقادی ارزشمند از ادعاهای عرفا از منظر فلسفی است. در قرن گذشته، مذهب سازمان‌یافته در غرب دستخوش انحطاطی شده است، و باعث شده است که مردم در کنار مذهب سازمان‌یافته، به دنبال اشکال جایگزینی برای تجربه ماورایی باشند. بسیاری برای رفع این نیاز به «عرفان» روی آورده‌اند و افزایش محبوبیت عرفان و متفکرانی مانند مایستر اکهارت با موجی از علاقه دانشگاهی به عرفان همراه شده است. اما استیس با نگاهی انتقادی به ادعاهای عرفا از منظری تحلیلی در فلسفه می‌نگرد و قضاوت را در مورد درستی یا نادرستی ادعاهای آنها را معلق می‌کند. یکی از جالب‌ترین استدلال‌های استیس این است که تجربه عرفانی در ادیان مختلف بیش از آنچه که اعضای هر دین بپذیرند مشترک است. برای این منظور استیس به طور مکرر از رویسبروک و اکهارت نقل قول می کند و تجربیات عرفانی آنجا را با نویسندگان اوپانیشادها و متون مقدس بودایی مقایسه می کند. اول و مهمتر از همه، استیس تمایز کمی بین «تجربه» و «تفسیر» قائل است. از فلسفه ذهن، متفکرانی که چند دهه پس از استیس نوشتند، مانند لوین (نگاه کنید به "ماتریالیسم و کیفیت: شکاف توضیحی")، ناگل (نگاه کنید به "خفاش بودن چگونه است؟) و جکسون (نگاه کنید به" «کیفیت‌های پدیدار») موارد قدرتمندی را در رابطه با شکاف گسترده و بالقوه غیرقابل پل زدن بین تجربه و تفسیر آن ارائه کرده‌اند. با تعریف زبانی «هسته جهانی» تجربه دینی وقتی چنین اختلافی بین تجربه و نظریه هایی که ما برای توضیح آن استفاده می کنیم وجود دارد، چه چیزی حاصل می شود؟ آیا با توجه به ماهیت «غیرقابل وصف» تجربه، می‌توان این موضوع را به طور تصادفی نادیده گرفت؟

بر خلاف سایر فیلسوفانی که در موضوع تجربه دینی نوشته‌اند، "والتر ترنس استیس" نویسنده"کتاب عرفان و فلسفه" فردی همیشگی است و به دنبال راهی معنادار برای بحث درباره شباهت‌های بین موارد مستند تجربه دینی است. در حالی که تحلیل استیس درباره عرفان تا حدودی قدیمی است، اما همچنان یک بررسی انتقادی ارزشمند از ادعاهای عرفا از منظر فلسفی است. در قرن گذشته، مذهب سازمان‌یافته در غرب دستخوش انحطاطی شده است، و باعث شده است که مردم در کنار مذهب سازمان‌یافته، به دنبال اشکال جایگزینی برای تجربه ماورایی باشند. بسیاری برای رفع این نیاز به «عرفان» روی آورده‌اند و افزایش محبوبیت عرفان و متفکرانی مانند مایستر اکهارت با موجی از علاقه دانشگاهی به عرفان همراه شده است. اما استیس با نگاهی انتقادی به ادعاهای عرفا از منظری تحلیلی در فلسفه می‌نگرد و قضاوت را در مورد درستی یا نادرستی ادعاهای آنها را معلق می‌کند. یکی از جالب‌ترین استدلال‌های استیس این است که تجربه عرفانی در ادیان مختلف بیش از آنچه که اعضای هر دین بپذیرند مشترک است. برای این منظور استیس به طور مکرر از رویسبروک و اکهارت نقل قول می کند و تجربیات عرفانی آنجا را با نویسندگان اوپانیشادها و متون مقدس بودایی مقایسه می کند. اول و مهمتر از همه، استیس تمایز کمی بین «تجربه» و «تفسیر» قائل است. از فلسفه ذهن، متفکرانی که چند دهه پس از استیس نوشتند، مانند لوین (نگاه کنید به "ماتریالیسم و کیفیت: شکاف توضیحی")، ناگل (نگاه کنید به "خفاش بودن چگونه است؟) و جکسون (نگاه کنید به" «کیفیت‌های پدیدار») موارد قدرتمندی را در رابطه با شکاف گسترده و بالقوه غیرقابل پل زدن بین تجربه و تفسیر آن ارائه کرده‌اند. با تعریف زبانی «هسته جهانی» تجربه دینی وقتی چنین اختلافی بین تجربه و نظریه هایی که ما برای توضیح آن استفاده می کنیم وجود دارد، چه چیزی حاصل می شود؟ آیا با توجه به ماهیت «غیرقابل وصف» تجربه، می‌توان این موضوع را به طور تصادفی نادیده گرفت؟