جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله «جبر و اختیار» از مسائل مهم کلامی و فلسفی افعال اختیاری انسان است. اندیشمندان کوشیدند هر کدام بنا به مبانی و پیش فرض های دینی، علمی و معرفتی خود به تبیین حقیقت و ابعاد این مسئله بپردازند. برخی به نظریه جبر و برخی دیگری به نظریه های اختیار گرایش پیدا کردند. متکلمین اشاعره با اذعان به توحید افعالی، بر این باورند که همه افعال بندگان مخلوق خداوند است و انسان تنها کسب کننده فعلی است که خداوند آن را به دست انسان ایجاد می‌کند. معتزله به انگیزه نفی بدی‌ها از خداوند منکر صدور فعل عبد از خدا شده‌اند و منشأ افعال اختیاری را عبد می‌دانند. صدرالمتألهین با استفاده از دلایل عقلی و مبانی وحیانی، درصدد جمع اختیار انسان و توحید افعالی برآمده است. در این پژوهش بیان مبانی اشاعره و مبانی معتزله درباره افعال اختیاری انسان است و تحلیل و نقد آن مبانی ملاصدرا درباره افعال اختیاری انسان تبیین می‌شود و رابطه آن با توحید افعالی با توجه به دلایل عقلی و نقلی مورد تحلیل و پژوهش قرار می‌گیرد.مقاله به این رهاورد خواهد رسید که دیدگاه معتبر نزد امامیه دیدگاه ملاصدرا است.

در تاریخ اندیشۀ اسلامی، مباحث فراوانی پیرامون علم حقیقی و حقیقت علم، به‌ویژه در طریق تصوف مطرح شده است که مشهورترین نمونۀ آن را می‌توان کتاب احیاء علوم دین اثر ابو حامد محمد غزالی دانست. بااین‌حال، الگوی حاکم بر کتاب احیاء پیش از آن کتاب و پس از آن، الگوی مباحث بسیاری در باب علم بوده است. در این مقاله با بیان ارجاعات و مشابهت‌های آثار امام به کتاب احیاء و الگوی آن، نشان داده‌ایم که او به این الگو توجهی ویژه داشته است و در نقد وضع علم و عالمان روزگار خویش از آن بهره برده‌ است‏‏، درعین‌حال به قرائتی خاص خویش از این الگو رسیده است. امام با دو مفهوم «علم رسمی» و «حجاب» مسئلۀ احیای علم را، هم راجع به علوم سنتی و هم راجع به علوم جدید طرح می‌کند. همچنین از عمدۀ آموزه‌های مأثور از سنت احیای علم، مثل «ظاهر و باطن» و «قلب» استفاده می‌کند؛ اما برخی شخصیت‌های مطرح این سنت مثل شیخ کلینی و ملاصدرا را می‌پذیرد و برخی مثل غزالی را با همان معیارهای مطرح در این سنت نقد و رد می‌کند. همچنین امام خمینی نوآوری‌ها و نظریاتی خاص خویش در این زمینه دارد که تأویل اصطلاح جدید «علوم انسانی» در چارچوب سنت احیای علم و بازآرایی آموزۀ سنتی ولایت در چارچوب نظریۀ «ولایت‌فقیه» دو نمونه از برجسته‌ترین آن‌هاست.

مسئله مهدویت و غیبت امام که از باورهای مشترک میان برخی فرقه‌های شیعی است؛ سبب شده تا پیروانشان با چالش‌هایی در انسجام اجتماعی مواجه شوند. پرسش این پژوهش آن است که اندیشه ‌انتظار و اقدامات مصادیق مهدی در فرقه‌های شیعی بر انسجام اجتماعی پیروان چه تاثیری داشته است؟ در پاسخ‌، با مراجعه به آثار فرقه‌شناسی، منابع تاریخی، کتاب‌های حدیثی، نخست اطلاعات اولیه در ارتباط با اقدامات مهدی و آموزه‌های انتظار در فرقه‌های باورمند به مصداق مهدی در میان شیعیان جمع‌آوری گردید و سپس تاثیر این اقدامات و آموزه‌ها بر انسجام اجتماعی پیروانشان مورد بررسی قرار گرفت. یافته‌ها حکایت از آن دارند که باورهای مرتبط با اندیشه انتظار در غیر امامیه، نخست بیش‌تر به دوران پس از مرگ مهدی ادعایی ناظر بوده و دوم این‌که اقدامات مهدی‌های مصداقی نیز در فضای انتظار و انسجام پیروانشان نبوده است. در این بین، تنها امامیه توانست انسجام اجتماعی خود را بر اساس باورداشت به غیبت امام مهدی؟عج؟، با توجه به روایات فراوان ائمه پیشین در ارتباط با مسئله غیبت حفظ کند.

«فرهنگ نظام»، مجموعه گزاره‌‌هایی از باورها و ارزش‌‌ها و هنجارهاست که در مناسبات جامعه هویت‌ساز است. «آموزه مهدویت»، به عنوان اعتقادی راهبردی در تفکر شیعه تصویر روشن و مطلوبی از آینده فراروی انسان می‌گشاید. بر همین اساس، پژوهش در مهدویت با رویکرد فرهنگی می‌تواند ضمن حفظ، بسط و گسترش فرصت‌های موجود، جامعه را از بسیاری از آسیب‌ها و تهدیدات و ناهنجاری‌‌ها و حتی تهاجم فرهنگی حفظ و حراست کند. این نوشتار با روش «توصیفی ـ تحلیلی» به تحقیق آورده‌های مختلف ترابط آموزه مهدویت با فرهنگ، نظیر عناصر تشکیل دهنده فرهنگ، ضرورت اتحاد رویکرد فرهنگی به مهدویت، کارکردهای فرهنگی مهدویت، الزامات و بایسته‌های آن و توجه ویژه به فرصت‌ها و تهدیدات فرهنگی مهدویت و ساحت‌های مهدویت پژوهی با رویکرد فرهنگی پرداخته و هدف آن شناساندن عرصه‌های جدیدی در حوزه فرهنگ مهدوی است، برای برون رفت از وضع موجود و رسیدن به فرهنگ مطلوب به فرهنگ مهدوی در همه ابعاد آن نیازمند هستیم که باعث تحول جدی انسان موجود در جهان معاصر در ابعاد مختلف، سیاسی، اجتماعی، فکری و حتی اقتصادی خواهد شد.

بعد از شهادت امام­ رضا7، حرم­ مطهر رضوی در کانون توجه حکومت­های سنی­مذهب مستقر در خراسان قرار گرفت. در دوران حکومت­ سامانی و غزنوی، کارگزاران این دو حکومت نسبت به حرم­ مطهر ­رضوی احترام و ارادت داشتند. رفتار تساهل‌آمیز سامانیان و غزنویان نسبت به حرم­ مطهر رضوی، زمینه و بستری را برای اقدامات بعدی در دوران حکومت­ سلجوقیان فراهم ساخت. پژوهش حاضر به تحلیلی بر اقدامات عمرانی در حرم مطهر رضوی در دوره حکومت سلجوقیان با روش «توصیفی - تحلیلی» پرداخته است. این پژوهش کوشیده است با بهره‌گیری از منابع تاریخی و آثار برجای مانده در حرم مطهر رضوی و در موزه آستان قدس، تحقیقی تاریخی، باستان‌شناسانه، معمارانه و اجتماعی ارائه دهد. هدف مقاله پاسخ به این پرسش اصلی است که رفتار سلاطین‌ سلجوقی و وابستگان آنان نسبت به حرم­ مطهر ­رضوی چگونه بوده ­است؟ نتایج­ پژوهش حاکی­ از آن است که بستری که حکومت­های سامانیان و غزنویان ایجاد نمودند، موجب شد سلاطین ­بزرگ­ سلجوقی نیز احترام و ارادت قلبی نسبت به حرم­ مطهر رضوی داشته باشند. علاوه بر این، در زمان سلطان سنجر بیشترین اقدامات ­عمرانی در این مکان ­مقدس صورت گرفت. رفتار تساهل­آمیز سلطان ‌سنجر نسبت به اقدامات­ عمرانی وزیر شیعی­اش، ابوطاهر قمی و خاندان کاکویه شیعی، منجر به گسترش تشیع ­محبتی و عاطفی در میان زنان خاندان ­سلجوقی گردید. از این‌رو زنان خاندان سلجوقی با توجه به بسترهای ­فرهنگی ایجاد­شده، توجه­ ویژه­ای به حرم مطهر ­رضوی داشتند.

«فلسطین» دارای جایگاه ویژه‌‌ای در متون کهن تاریخی ومقدس ادیان است و در گزارش‌‌های مرتبط با فتن و ملاحم نیز بسیار از آن یاد شده‌‌است. «طوفان الاقصی» بهانه‌‌ای‌گردید تا افزون بر نگاه‌‌های سیاسی و انسان دوستانه، نگرش آخرالزمانی در میان متدینان پدید آید و آنان به تحلیل آیات و روایات مرتبط با این منطقه بپردازند. در این میان، آیاتی از سوره إسراء در افساد بنی‌‌اسرائیل و مجازات آنان، ادعای ورود ایرانیان در سرزمین فلسطین در آستانه ظهور و گزارشی منقول از امیرالمومنین؟ع؟ با محتوای ورود مردمانی از مشرق زمین به فلسطین برای نابود کردن اسرائیل، بیش از موارد دیگر مورد توجه سخنرانان مذهبی و علاقه‌مندان به تطبیق گرایی قرارگرفت. این پژوهش تلاش دارد با روش «توصیفی_تحلیلی»، تحریف‌‌های صورت‌‌گرفته در بهره‌‌گیری از آیه مذکور و گزارش‌‌های پیش‌‌گفته را روشن و غیر مستند بودن نگرش تطبیق گرایانه به مسئله فلسطین و مغایرت آن با تحلیل مبتنی بر سنت‌های الاهی را ارائه کند. نتیجه این پژوهش، آن که آیات سوره اسراء و روایات مذکور، ارتباطی میان آزادی فلسطین و ظهور را ثابت نمی‌کند و مسئله فلسطین همانند دیگر مباحث مرتبط با زمینه‌‌سازی ظهور باید بر مبنای سنت‌ها و قواعد الاهی تحلیل گردد.

این کتاب با پوشش تاریخ فلسفه زیبایی‌شناسی از یونان باستان تا قرن بیست و یکم در بیست بخش، متن‌های مختلفی از متفکرینی چون افلاطون، ارسطو، ویتروویوس، لئون باتیستا آلبرتی، کانت، ادموند برک، کنراد فیدلر، نیچه، اسکار وایلد، آنری برگسون، کلایو بل، جفری اسکات، والتر بنیامین، ژرژ باتای، سوزان سونتاگ، فردریک جیمسون، الین اسکاری، الکساندر نهاماس، نیک زانگویل، دیوید فریدبرگ و ویتوریو گالسه را در خود جای داده‌است. در مقدمه کتاب می‌خوانیم: «گزیده متنهای این کتاب از حوزه‌های مختلف فلسفه، تاریخ هنر، نقد ادبی، معماری، پژوهشهای رنسانس، نظریه انتقادی و عصب شناختی انتخاب شده‌اند. برخی از نوشته‌ها بخشی کامل از یک کتاب یا یک جستار هستند و برخی دیگر با نگاهی موشکافانه از متن‌هایی بیرون کشیده شده‌اند که به نظر بر موضوعی به جز زیبایی‌شناسی متمرکز هستند، ولی با این حال همه این متون بینشهایی عمیق را در مورد اهمیت فرم موردنظر مرتبط به کیفیات و اثرگذاری‌های زیبایی شناسانه خودشان ارائه می‌دهند.»

«بحارنه» از مهم­ترین گروه­های اجتماعی شیعه منطقه بحرین از سده­های نخستین اسلامی تا دوره معاصر هستند که طی قرون متمادی جمعیت غالب این منطقه را تشکیل می­دهند. در دو سدة اخیر، بسیاری از آنان به علل گوناگون به سرزمین‌های مجاور مهاجرت کرده­اند. مقصد بسیاری مهاجران بحرانی، به­ویژه فقهای شیعی آنان شهرهای جنوبی ایران و از جمله بندر لنگه بوده است. این پژوهش در پی آن است تا با بهره­گیری از منابع تاریخی و با شیوه «توصیفی- تحلیلی» به بررسی نسبت مهاجرت فقیهان بحرانی و گسترش معارف شیعی در بندر لنگه بپردازد. سؤال اصلی پژوهش این است که مهاجرت فقهای بحرانی چه تأثیری بر گسترش معارف شیعی در بندر لنگه طی دو سدة اخیر داشته است؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد بسیاری از فقهای بحرانی به علت سختگیری­های مذهبی حکام سنی­مذهب بحرین و در مقابل، وجود شرایط بهتر در سواحل شمالی خلیج فارس، به بندر لنگه مهاجرت نموده‌اند. آنان بعد از استقرار در این منطقه با تألیف کتب فقهی و اعتقادی شیعی، تأسیس اماکن مذهبی (مسجد، حسینیه، مدرسه دینی) و همچنین برعهده­ گرفتن مناصب حکومتی مرتبط با جایگاه خویش (امامت جماعت و جمعه، قضاوت، ریاست اوقاف) نقش مهمی در تحولات اجتماعی و فرهنگی- دینی بندر لنگه ایفا نموده‌­اند.

هدف مقاله حاضر توصیف، مقایسه و مقابله سه گفتمان فقهی­ «سنتی»، «تحول­گرا» و «تجددخواه» در نهاد روحانیت شیعه درباره حجاب و مدیریت زیباشناختی بدن زنانه، بر پایه روش «تحلیل انتقادی گفتمان» لاکلائو و موف است. پیروزی انقلاب اسلامی و تثبیت نظام سیاسی شیعی با محوریت نهاد روحانیت، وجوه معطوف به پوشش زنانه و مدیریت زیباشناختی بدن را در قامت مسئله‌ای اجتماعی در ایران معاصر پدیدار ساخت. بخشی از مسئله­مندی حجاب و معضله­های مرتبط با بازنمایی­های زنانه مدلول نهادینه­شدن حضور اجتماعی زنان در کنار مشروعیت­­­بخشی دینی به مشارکت اجتماعی و سیاسی آنان در حوزة عمومی جامعه از سوی نهاد روحانیت قابل تعلیل است. بازتعریف موازین حجاب و پوشش به­مثابه قانون اجتماعی و نفی آن به­منزله انتخاب فردی، مزید بر بازتولید مناقشه­­ میان الگوواره اندیشه دینی و غیردینی، همزمان موجد نزاع و تقابل قایلان به اصل حجاب و پوشش اسلامی با یکدیگر ذیل الگوواره دینی و گفتمان­های فقهی نیز گردیده است. یافته‌های پژوهش علاوه بر رؤیت­پذیر ساختن دال‌های شناور هر یک از گفتمان­های فقهی مذکور حول دال مرکزی پوشش اسلامی، وجود برداشت­های اجتهادی و اخلاقی متفاوت از الفاظ، مفاهیم و مقولات ذی­وجه با پوشش و مدیریت زیبایی‌شناختی بدن زنان، استنباط‌های متفاوت از معانی و مدالیل معطوف به حیا و عفت را نیز در سپهر معنایی و کرداری صورت‌بندی­های فقهی «سنتی»، «تحول­گرا» و «تجددخواه» نشان می­دهد. سازوکارهای ناظر به «چیره­بخشی خود - به محاق­بردن دیگری»، وجه اشتراک سه صورت‌بندی فقهی مذکور از حجاب و پوشش را در نهاد روحانیت شیعه تشکیل می­دهد.

رورتی با نقد و رد سنت متافیزیکی غرب، که در پی مفهوم مطلق حقیقت است، حقیقتِ باورها را امری نسبی و وابسته به زمینۀ پیدایش‌شان توصیف می‌کند. در سوی دیگر، علامه طباطبائی، با تفکری اساساً متافیزیکی، با طرح نظریه‌ای بدیع در سنت فلسفۀ اسلامی، به قسمی از ادراکات معتبر در حوزۀ «عمل»، موسوم به «ادراکات اعتباری»، قائل می‌شود که به تصریح او، نقش اصلی در تکاملِ حیات انسان بر عهده دارند. این ادراکات، بر خلاف ادراکات حقیقی، اموری نسبی، و بسته به اقتضائات محیطی و اجتماعی، دائم در تطورند. در این مقاله، با رویکردی مقایسه‌ای-تحلیلی، نشان خواهیم داد که نظریۀ «ادراکات اعتباری» علامه قرابت زیادی با دیدگاه رورتی در باب «حقایق نسبی» دارد. هرچند رورتی، بر خلاف علامه، هیچ جایگاهی برای مفهوم مطلق حقیقت قائل نیست، با تحلیل این اختلاف درصددیم امکانی برای هم خوانی اندیشۀ این دو فیلسوف مطرح کنیم.