جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فارابی در بسیاری از مقوله­های سیاسی، از جمله جهاد اسلامی، آغازگر بحث نظام­مندِ فلسفی بوده است. دیدگاه وی باید در دو سطح لفظی (حضور واژگانی جهاد در متن) و محتوایی (نسبت مفهوم جهاد با فلسفه­ نظری) تبیین شود. این امر باعث بروز پیچیدگی­ها و دشواری­هایی در خوانش متون فارابی شده است، چنان‌که می­توان از چهار دیدگاه در میان فارابی­پژوهان معاصر سراغ گرفت. در یک سوی این طیف فارابی مدافع، و در سوی دیگر، مخالف جهاد توصیف شده است. مقاله­ حاضر می­کوشد ضمن بررسی تحلیلی دیدگاه‌های چهارگانۀ فوق، روایی و ناروایی هر یک از آنها را بسنجد، شکل مُتقن­تری از آنها را صورت­بندی کند و در نهایت در چارچوبی مقایسه­ای موجه­ترین خوانش را برگزیند. نگارندگان، همراه با عده­ای از فارابی­پژوهان، ضمن توجیه و تفسیر واژگان مربوط به جهاد در آثار فارابی، به این نتیجه رسیده­اند که در فلسفۀ نظری فارابی با توجه به سیاست­شناسی و دین­شناسی وی صورت­بندی هرگونه دفاع فلسفی از جهاد ممکن نیست.

نظریه فیلسوفان مسلمان در خصوص عقل تا آنجا که مبانی روانشناختی مابعد الطبیعی آن مربوط میشود بر نظریات یونانیان در مورد نفس و قوای دراکه آن مبتنی می باشد. چارچوب اصلی نظریه آنان در خصوص وحی نبوی همان نظریه مشهور درک عقلانی است که ارسطو در سومین دفتر کتاب نفس بطور مبهم آن را مطرح کرده است و بعدها مفسرین و شارحین او، بخصوص اسکندر افرودیسی ، در بسط و پرورانیدن آن کوشیده اند، هرچند بطوری که درفصل بعد خواهیم دید ، مسلمین عناصر دیگری نیز- اعم از رواقی و نوافلاطونی و بالاخص گلمینی از فرهنگ سیال یونانی اوایل سده های آغازین عصر مسیحیت – در این چارچوب کلی وارد ساخته اند. برجسته ترین شخصیت های فلسفی اسلام که بطور صریح در مسأله نبوت بحث کرده و آن را برشالوده طبیعت دراکه نفس بشری استوار ساخته اند، همانا فارابی و ابن سینا میباشند. نظر به اینکه این دو شخصیت در بحث درباره مسأله عقل با همدیگر بعضی تفاوتهای مهم دارند، ( تفاوت هائی که اگر چه بنظر این مؤلف مؤثر در اصل مسآله نبوت نیست لکن فی نفسه واجد اهمیت است) و از طرفی هر یک از آنان اصطلاحات اندک متفاوتی بکار برده است، لذا بجاست که نظریات عقلی هر کدام را مستقلاً مطمح نظر قرار دهیم .

جریان ترجمه در دوران خلفای عباسی، تحولی سترگ در فرهنگ و تمدن اسلامی پدید آورد و ازاین‏‌رو، آثار و پیامدهای این جریان و واکنش‏‌های افراد مختلف از جهات متعدد قابل بررسی و تحقیق است. یکی از اثرگذاران این تحول عظیم، فارابی، شاگرد متی‌بن‌یونس، از مترجمان بیت‌الحکمه است. نقش فارابی در جریان ترجمه این‏‌گونه ارزیابی می‏‌شود که او در میان دو جریان متضادِ حامیان و مدافعان ترجمه (کسانی که دانش و فرهنگ و تمدن ترجم‌ه‏ای را به‏‌طور کامل پذیرفته بودند و کوشیدند همه معارف را با معیار متون ترجمه‏‌ای تفسیر کنند) و مخالفان و دشمنان آن (که هیچ‏‌یک از معارف و علوم ترجمه‏‌ای را نپذیرفته بودند و آن را جزء علوم گمراه‏‌کننده می‏‌د‌انستند) راه اصلاح و انصاف را در پیش گرفت و منصفانه به نقد و بررسی آن پرداخت. او از یک طرف گاه با نقد ترجمه مترجمان بیت‌الحکمه، در اصلاح فهم و ترجمه آنان همت گماشت و از سوی دیگر، برای وحدت میان دین و فلسفه کوشید و آموزه‏‌های دینی را تحلیلی فلسفی و عقلانی نمود و در تقریب آرای فیلسوفان یونانی با معارف دین اسلام تلاش و فلسفه اسلامی را پایه‏‌گذاری کرد

کار ما در مواجهه با فیلسوفان هر مکتب و نحله¬يی تنها این نیست که آموزه¬ها و اندیشه¬های آنان را تقریر و تشریح کنیم، بل این است که تلاش کنیم و از خودمان بپرسیم که اگر آن فیلسوفان با همان عینک معرفتی و فلسفی¬ که بر چشم دارند به جهان ما و مسائل و دشواریهای کنونی ما مینگریستند، این جهان و مسائل آن چگونه بر ايشان پدیدار میشد و چه راهکارهایی را برای برون¬رفت از دشواریها و بن‌بستهای آن پیش مینهادند. ازاینرو، در نوشتار پیش‌رو تلاش بر این است که نظریه-های رشد شناختی کودک با اتکا به دیدگاه فوق در باب فلسفه و فیلسوفان استخراج و استنتاج شود. برای این منظور چهار فیلسوف که از استوانه‌هایِ بنیانگذارِ فلسفة ایرانی بشمار میروند، برگزید شده و دیدگاههای آنان درباب نظریة رشد شناختی بررسی و بازکاوی شده است. پر پیداست که فیلسوفان متقدم ایراني دیدگاه ویژه¬يی یا اثر مستقلی درباب رشد شناختی کودک ندارند. با اینهمه، اگر بناست نظریه رشد شناختی کودک استخراج شود بیش از هر چیز بایستی به سراغ شناخت‌شناسی برویم که در سنت فلسفه ایرانی به «نفس¬شناسی» موسوم است. پس از ورود برنامه «فلسفه و کودک» در ایران، بسیاری از دست‌اندرکاران این حوزه شتابزده به برگزاری کارگاهها و حلقه¬های کندوکاو در مدارس و پژوهشگاهها پرداختند و به بررسی و ارزیابیهای آماری و توصیفی در این زمینه روی آوردند، بی آنکه مبانی، اصول، زمینه¬ها و پیش‌زمینه¬های این برنامه را که اغلب با فرهنگ و فلسفه¬ ایرانی ناسازوار بودند، بررسی و ارزیابی تحلیلی نقادانه و موشکافانه کنند. عدم آگاهی از مبانی و اصول نظری هم در میان موافقان برنامه «فلسفه و کودک» و هم در میان مخالفان آن آشکار و هویداست. در این نوشتار، برای نخستین بار نظریه¬های رشد شناختی کودک در بستر و زمینه¬ فلسفه ایرانی و در اندیشه و چشم‌انداز چهار فیلسوف قَدَر و مکتب¬ساز ایرانی‌ـ فارابی، ابن‌سینا، سهروردی و ملاصدرای شیرازی‌ـ طرح و نقد میشوند. پی¬ریزی و پایگذاری هر گونه دستگاه و برنامه فلسفی نوین بدون شناخت پس¬زمینه¬ها و شالوده¬های پیشین و نهفته در دل هر فرهنگ و فلسفه‌يی امری محال و دور از منطق بنظر می¬آید؛ چراکه حصول هرگونه معرفت و سرانجام هر عمل حاصل از آن تنها بر پایة شناخته¬ها و دانسته¬های از پیش بوده فراهم می‌آيد.