جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تولید علم دینی یکی از مقدمات بسیار مهم در تحقق تمدن اسلامی است و از این رو همواره دغدغه اندیشمندان اسلامی بوده است. راهکارهای مختلفی نیز برای تولید علمی دینی پیشنهاد شده است. یکی از مراکزی که با سابقه‌ای طولانی به این امر اهتمام ویژه داشته و تولیدات و نظریه‌های درخور توجهی در این موضوع ارائه داده است، «فرهنگستان علوم اسلامی» است. ارائه نظریه در تولید علم دینی قبل از تبیین هویت آن خطاست و محققان را به مغالطات فراوان مبتلا خواهد کرد؛ به همین دلیل فرهنگستان در تعیین «هویت علم دینی» به ابعاد شش‌گانه غرب‌شناختی و جامعه‌شناختی فرایند تولید علم، معرفت‌شناختی، فلسفی، منطقی، روش‌شناختی، و دین‌شناختی پرداخته است. در این نوشته دو مبنای نخست بررسی شده‌اند. اصحاب فرهنگستان در مبنای غرب‌شناختی فرایند تولید علم به ماهیت غیرالاهی علوم تولیدشده در دنیای مدرن قائل‌اند و در مبنای جامعه‌شناختی، حالت‌های بیست‌وهفت‌گانه ترابط «عوامل»، «مقاطع» و «سطوح» تولید علم را طرح کرده‌اند.

پیشینه تقسیم‌بندی علوم به یونان باستان برمی‌گردد. از حکمای یونانی می‌توان از ارسطو نام برد که برخی او را نخستین کسی می‌دانند که توانست علوم را تقسیم و طبقه‌بندی کند. او حکمت را به نظری و عملی، و حکمت نظری را به ریاضیات، طبیعیات، امور عامه، و الهیات تقسیم کرد و حکمت عملی را شامل سه بخش قرار داد: سیاست منزل، سیاست مُدُن، اخلاق. فلاسفه و حکمای مسلمان حکمت نظری را به سه بخش تقسیم نمودند؛ از نظر آنان الهیات علم مستقلی نیست و جزو امور عامه است. توجیه و تبیین این تقسیم‌بندیِ حکما با توجه به ملاک قرار دادن موضوع در تمایز و تقسیم‌بندی تأمل‌برانگیز است. مهم‌ترین قید در تبیین موضوع «عرض ذاتی» است. در این تحقیق، به روش توصیفی ـ تحلیلی ضمن بیان نظرات محمدرضا مظفر و مرتضی مطهری درمورد عرض ذاتی، به لوازم این نظر نیز اشاره شده است. نتایج پژوهش از این قرار است که با نگاه محمدرضا مظفر به عرض ذاتی تمام علوم فلسفی خواهند بود، ولی با نگاه مرتضی مطهری چنین اشکالی وارد نخواهد بود و همه گزاره‌های علوم در جای مناسب خود قرار خواهند گرفت.

متون درسی یکی از ارکان مهم آموزش در هر نظام آموزشی‌اند که نقش عمده‌ای در فرایند تعلیم و تعلُّم دارند و همواره مورد اهتمام برنامه‌ریزان آموزشی بوده‌اند. بررسی وضعیت متون آموزشی و آسیب‌شناسی کتاب‌های درسی در راستای اصلاح، تکمیل، روزآمد و کارآمد کردن ‌آن‌ها یکی از اقدامات لازم و متداول در نظام‌های آموزشی است. در بررسی و آسیب‌شناسی متون درسی دانش منطق در حوزه علمیه قم، با روش توصیفی ـ انتقادی، آسیب‌های متعددی می‌توان یافت که می‌توان آن‌ها را به دو بخش آسیب‌های عمومی (اهداف، روش، محتوا، شکل و ظاهر متن، ساختار متن و جنبه‌های روان‌شناختی) و آسیب‌های اختصاصی (رکود و ایستایی در مباحث منطقی، بی‌توجهی به منطق جدید، اختلاف در ترتیب مباحث، استفاده از اصطلاحات و واژگان نامأنوس، کاستی کمّی و کیفی استفاده از مثال، فقدان تمرین و پرسش‌های تحلیلی) تفکیک کرد. این مقاله با بررسی کتاب‌های درسی منطق در نظام آموزشی حوزه علمیه قم، از نظر ویژگی‌های ساختاری و میزان رعایت اصول علمی در طراحی و تدوین ‌آن‌ها از یک طرف و درک اثرات مستقیم و غیرمستقیم محتوا بر ابعاد متفاوت یادگیری شناختی، عاطفی و مهارتی فراگیران از سوی دیگر، به دنبال سنجش ‌آن‌ها با شاخص‌های آموزشی است تا زمینه را برای بازنویسی ‌آن‌ها متناسب با شرایط و نیازهای جدید فراهم گرداند تا کتاب‌های منطقی حوزه به شرایط مطلوب نزدیک‌تر شوند.

«فلسفه» در بحث رواج فلسفه یا نوعی شیوه اندیشیدن است یا محصولات فلسفی است که در کتب به ودیعت نهاده شده است. بحث از جواز یا عدم جواز رواج فلسفه به هر دو معنا در حوزه فعالیت عقل عملی قرار می‌گیرد. بعضی رواج فلسفه را دارای مفاسدی می‌دانند؛ مثل این که به دین‌داری مردم، نظم اجتماعی و شاید آرامش روانی افراد آسیب می‌رساند. در مقابل، برخی به مزایای آن مانند استقلال انسان در تصمیم‌گیری‌ها، کاهش سوءاستفاده از جهل و ساده‌اندیشی مردم و کمتر شدن هزینه‌های تغییرات اجتماعی و استحکام بیشتر عقاید اشاره می‌کنند. در دوره جدید، با گسترش وسایل ارتباطی و اطلاعاتی، پنهان نگاه داشتن محصولات عقلی ممکن نیست و همه مردم ازجمله جوانان در معرض افکار و عقاید متفاوتی قرار دارند. تنها راه مصون ماندن از خطرات یا کاستن آسیب‌ها مجهز شدن به فلسفه به هر دو معناست. اگر دیروز می‌توانستیم بین ترویج یا ممنوعیت فلسفه یکی را انتخاب کنیم، امروز تنها یک راه داریم و آن لزوم رواج فلسفه است. با این همه، می‌دانیم که همه مردم توانایی فلسفه‌ورزی ندارند؛ بنابراین اول باید با آموزش، توانایی تأمل فلسفی را افزایش داد و سپس افراد ضعیف را هم در مقابل سیل اطلاعات درست و نادرست رسانه‌های مختلف به روش‌های دیگر مصون ساخت. اهمیت پرداختن به این موضوع از آن جهت است که رواج هر رشته علمی، سرمایه‌های مادی و معنوی فراوانی به خود اختصاص می‌دهد؛ پس برای تصمیم‌گیری درمورد ترویج یا ممنوعیت هر رشته‌ای، ازجمله فلسفه که مخالفان و موافقانی دارد، تأمل در باب منافع و مضرات آن ضروری است. روش این نوشته استنادی و تحلیلی ـ عقلی است.

این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی جایگاه عقل در ساحت عرفان را با توجه به دیدگاه محیی‌الدین عربی بررسی می‌کند. نویسنده پس از واکاوی معنای لغوی و اصطلاحی عقل، عقل و مراتب عقل، ونسبت مراتب عقل با دیدگاه عارفان را بررسی کرده، به ارزش و حجیت آن توجه می‌کند و در پایان نشان می‌دهد که گسترهٔ کاربرد عقل از نظر عارفان چگونه است. بنابر این نوشتار، عقل را در آثار عرفانی سه جا نکوهش کرده‌اند و پیروی از آن را مذموم شمرده‌اند: 1. آنجا که ادعای انحصار معرفت و شناخت می‌کند و خود را تنها راه شناخت و ابزار آگاهی می‌داند؛ 2. آنجا که عقل در گرداب خیال فرو می‌رود؛ 3. آنجا که از عین‌الیقین و شهود به علم‌الیقین بازمی‌گردد و گزارش عقل جایگزین شهود قلب می‌شود. به نظر می رسد عقل کلی و عقل جزئی می‌توانند از ارزش و اعتبار برخوردار باشند، به شرط آنکه این دومی از حدود و قلمرو خود فراتر نرود؛ چراکه اگر عقل از حدود و قلمرو خود خارج شود، نزاع اهل عرفان با دیگران آغاز می‌شود.

غایت آفرینش از منظر عرفان نظری به کمال رسیدن تک‌تک موجودات هستی است و شایسته‌ترین طریق برای تحقق آن را طریق انسان کامل دانسته‌اند. در تبیین این نگاه، پژوهش پیشِ‌رو به شیوه توصیفی ـ تحلیلی به تنقیح مبانی انسان‌شناختی ناظر به مسئله «کمال انسان» در عرفان نظری پرداخته و به این نتیجه رسیده است که رویکرد این ساحت براساس این مبانی ویژه، ازجمله دوساحتی بودن وجود انسان، «قلب» حقیقت انسانی و مقام «خداگونگی» انسان، رویکردی خدامحورانه است. ویژگی خاص انسان در عرفان نظری برخورداری از قوه «خداگونگی» است. انسان خداگونه، انسان کامل خداخواهِ خداآگاه و باریافته به مقام قرب إلی‌الله است. در ادبیات عرفان نظری، تقرب به حق «ولایت» نام دارد و مراد از آن محو انانیت و تعیّن عبد و رسیدن به مقام فنای فی‌الله است که ملاک و میزان کمال انسانی است. منهج تربیتی عرفان نظری تربیت انسان به انسان است که بر مبنای آن نفوس مستکفی با استعانت از نفوس مکتفی با سیر و سلوک قلبی در مسیر قرب الی‌الله اعتلا می‌یابند و به میزان کسب کمالات اسمایی و بقا به صفات الهی در کردار و گفتار خویش، پیوندی راسخ میان حیات طیبه و حیات معقول ایجاد کرده، صراط مستقیم عبودیت را پیموده، خداگونه می‌شوند. نیل به «خداگونگی» که خود مفهومی تشکیکی و منشأ اثرات عینی است، غایت آفرینش انسان و کمال وجود اوست.

سهروردی از جمله فلاسفه‌ای است که در مقایسه با سایر حکما نظام فکری خود را با نوآوری تدوین کرده است. نظام فکریِ اشراقی سهروردی حاصل اندیشه‌های او در فلسفه و عرفان است و غایت مشرب اشراقی او رسیدن به مقام ذوق و تأله با استفاده از کشف و شهود و استدلال است. نفس خالص، رکن مهمی در کشف و شهود سالک است و از آنجا که نفس از عالم انوار قاهر به عالم طبیعت نزول کرده است، مانند جسم ممکن است بیمار شود. شیخ اشراق در رساله‌های خود با طرح بحث بیماری نفس، دریچه جدیدی را در حکمت باز می‌کند و با طرز تفکر اشراقی خود به دنبال ارائه راهکار عرفانی و اخلاقی برای درمان نفس ناطقه انسانی است. شیوه درمانی سهروردی برای درمان بیماری‌های نفس، از این جهت که جزئی از مطالب عرفانی وی به شمار می‌آید، به صورت تمثیل بیان شده است و از این جهت که نسخه‌ای برای تمامی سالکان است، مطلبی اخلاقی محسوب می‌گردد. با بازشناسی نمادها در رساله‌های تمثیلی سهروردی، می‌توان شیوه اخلاقی او برای درمان بیماری‌های نفس را بازشناخت.

ایده‌ی تک‌محوری، استبدادی، ضد تکثر و چندصدایی کهن پیرامون جایگاه و کارکرد مغز، ریشه‌ی سلطانیسم تاریخی حکومت و ساختار قدرت و حکمرانی در جوامع قدیم و توتایتاریسم بعدتر در جوامع دو سده‌ی گذشته است؛ این چکیده‌ی منظری‌ست که در ابتدا از کتاب «با مغزمان چه باید بکنیم؟» نوشته‌ی «کاترین مالابو» به دست می‌آید. مغز انسان، این رهبر مقتدر و مستبد که عنان همه‌چیز در ذهن و زبان و اندام ما را به دست دارد، با یافته‌های پژوهشی جدید علوم اعصاب نو و انداختن نور به نقاط مختلف مسأله‌، به شکل درهم‌شکننده و دیوانه‌‎واری ایده‌های کهنه درباره‌ی مغز که آن را در مقام ماشینی خودبسنده نشانده بود و جایگاه پروردگاری را لایق او می‌دانست ازبین‌رفت و ایده‌ی شبکه‌ای بودن و پیوستار عظیم نورونی جای آن را گرفت. از این رو با برداشتن مغز از مقام امپراتوری، فرم مفصل‌بندی اجتماعی به کل تغییر کرد اما از درون آن رستگاری جمعی بیرون نیامد. مالبو در با مغزمان چه باید بکنیم؟ به غفلت همگانی پیرامون جزمیت همین تعریف تازه‌ در خصوص مغز می‌پردازد و سعی می‌کند نشان دهد که رویه‌ای رهایی‌بخش در منظر تازه به مغز وجود دارد که برآمده از دل ساختار و فرم کارکردی آن است.

کتاب پیش روی، درباره‌ی مکتب فلسفی اگزیستانسیالیسم است. این اثر به مقوله­های گوناگون اگزیستانسیالیستی در قالب جستار­های کوتاه و بسیار فشرده پرداخته است. همچنین نویسنده به معرفی اندیشمندانی که چه در عرصه‌ی فلسفه و چه در حوزه­ی داستان­نویسی و خلق نمایشنامه، از مشاهیر اگزیستانسیالیستی قرن‌های ۱۹ و ۲۰ بوده­اند، پرداخته است. او تلاش کرده تا آثار شاخص و اندیشه‌های محوری بزرگانی چون کی‌یرکگور، نیچه، هایدگر، سارتر، کامو، دوبووار، بکت و غیره را به اختصار بیان کند. از همین روی این اثر می‌تواند در راهیابی خواننده‌ی فارسی زبان به جهان اگزیستانسیالیسم بسیار فایده‌مند باشد. با این همه، بستر فرهنگی و اجتماعی پیدایش اگزیستانسیالیسم در سنت فلسفی غرب، چیزی است که خلاء آن در این کتاب کاملا به چشم می‌آید. از این رو لازم می‌دانم که در این مقدمه با پیروی از سبک و سیاق جاری در کتاب، به اختصار به بازنمایی زمینه‌های بروز و ظهور اگزیستانسیالیسم اشاره کنم. در نیمه­ ی دوم قرن هجدهم میلادی امانوئل کانت، فیلسوف بزرگ دوران روشنگری آلمان، با نقد عقل نظری، سلطه­ ی بی رقیب عقل دکارتی را به چالش کشید. در ابتدای قرن نوزده میلادی، دیگر فیلسوف آلمانی، فردریش ویلهلم شلینگ با تاثیرپذیری از فلسفه­ی کانت و غایت­مند انگاشتن طبیعت فلسفه­ ی رمانتیک را پایه­ گذاری کرد و در همین دوران آرمان­های فلاسفه­ ی روشنگری در زوایا و اضلاع گوناگون به ویژه در بهره­برداری از طبیعت، پیشرفت­ های تکنولوژیک و فراموشی هستی انسان، مورد نقد و بازاندیشی قرار گرفتند. در نیمه­ ی اول قرن نوزده با گسترش سیر اندیشه­ ی نقادی نسبت به دستاورد­های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دوران مدرن، اندیشه­های اگزیستانسیالیستی در آثار فیلسوف دانمارکی، سورن کی­یرکگور، که خود از شاگردان شلینگ بود، تبلور و تجلی یافت و در پایان همین قرن با تعمیق نقادی از دوران سوژه­ محوری، نگره­ های اگزیستانسیالیستی در آثار فردریش نیچه قوام بیش­تری پیدا کرد. او به نقد بنیادین اندیشه­ی حاکم بر فلسفه­ ی غرب از سقراط به بعد پرداخت، اندیشه­ ای که از نگاه او موجب پیدایش نهیلیسم در جهان مدرن شده بود.

سده هفدهم شاهد دگرگونی بنیادینی در شیوه‌های تفکر ما درباره خودمان و درباره عالم بود. نگاه دلگرم‌کننده قرون وسطایی به جهانی زمین‌مرکز که آشکارا برای منافع نوع بشر طراحی شده بود، به کلی کنار رفت و همزمان خوشبینی تازه‌ای درباره امکان ارائه تبیینی روشن و جامع از سازوکارهای عالم، در کنار عزمی جزم برای شناخت سرشت ذهن آدمی و روابطش با عالم مادی فراگیر شد. جان کاتینگم می‌کوشد در این بستر، مساعی سه فیلسوف بزرگ عقلگرا دکارت، اسپینوزا، و لایبنیتس را در راستای کنارآمدن با این برداشت تازه از عالم طبیعت و طراحی دستگاه‌هایی فلسفی شرح و بسط دهد.