جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علامه عقل را نفس مدرک انسان می‌داند، و قلب، همان نفس مدرک است، بدین ترتیب دریافت‎کننده وحی؛ نفس مدرک است و از آن با عنوان قلب یا عقل یاد می‌شود. روشن است که عقل در این کاربرد معنای عام‌تری از قوه عقل نظری و استدلالی دارد. ولی آکویناس تنها به جنبه استدلالی عقل اعتقاد دارد. با توجه به تمایزی که آکویناس بین وحی و عقل قائل است، مهمترین اعتقاد رایج مسیحیت، یعنی تثلیث را خارج از ادراک عقلی می‌داند، و نسبت به تقدم ایمان بر عقل تاکید می‌کند. اما علامه، اولا ایمان را در قلمرو عقل عملی تعریف می‌کند ثانیا عقل استدلالی و نظری را مقدم بر ایمان می داند. وجه مشترک علامه و آکویناس درباره جایگاه عقل در توجیه عقاید دینی، اعتقاد دارند؛ بسیاری از عقاید دینی و در رأس همه اثبات وجود خداوند، با عقل قابل توجیه (اثبات برهانی) است، ثانیا عقل و دین، دروازه ورود به عالَم حقیقت‌اند و سبب هدایت انسان برای رسیدن به سعادت هستند. هر دو فیلسوف، فلسفه عقلی – استدلالی ارسطویی را برای اثبات حقایق دینی به خدمت می‌گیرند. در این نوشتار با روش تحلیل و توصیفی به بررسی دیدگاه این دو فیلسوف درباره جایگاه عقل در توجیه عقاید دینی خواهیم پرداخت.

نظرات فلاسفه را در مسئله حقیقت علم حصولی می‌توان به دو قسم تقسیم کرد: عده‌ای حقیقت علم حصولی را حضور ماهیتِ معلومِ خارجی، در اذهان می‌دانند، در نتیجه علم حصولی مختص به ماهیات می‌شود. ایشان با همین نگاه، مسئله‌ی مطابقت علم با معلوم را نیز حل می‌کنند. در مقابل، حکمای دیگر، یعنی قدما، علم حصولی را مثال و شبحی از معلوم خارجی می‌دانند. آنچه باعث به وجود آمدن این مباحث شد، مسئله‌ی نحوه‌ی حکایت علم از معلوم بوده است. طبق دیدگاه دوم، علم به ماهیت ذهنی علم به ماهیت خارجی می‌تواند باشد. ولی قول به شبح، حکایت از محکی را برای علم، ذاتی می‌داند و نیازی به ارتباط و نوعی اتحاد واقعی میان علم و معلوم نمی‌بیند. همین‌جا بحث ارتباط علم با عالم نیز مطرح می‌شود. در اینجا نیز عمدتاً دو دیدگاه وجود دارد: عده‌ای قائل به اتحاد وجودی علم و عالم هستند، در مقابل عمدتاً قدما رابطه‌ای انضمامی میان علم و عالم تصویر می‌کردند. در این نوشتار، ادله‌ی قائلین به اقوال مذکور طرح و بررسی و در نهایت از دیدگاه قائلین به شبح بودن علم و اتحاد علم و عالم دفاع شده است. بر اساس این دیدگاه، علم حصولی همان وجود عالم است که حاکی از معلوم می‌باشد.

اندیشۀ مرتبه‌مندی نظام هستی را می‌توان تا فیلسوفان یونان پی گرفت؛ در فلسفه و نیز در عرفان رایج در میان مسلمانان نیز نظریۀ «مرتبه‌مندی نظام هستی» نظریه‌ای است که علی‌رغم تقریرها و تبیین‌های متفاوت آن، مقبول افتاده و از جملۀ مسائل بنیادین محسوب می‌ِشود. ملاصدرا نیز نظام هستی را دارای مرتبه می‌داند اما رویکرد او به آن مراتب یکسان نیست؛ او عالم عقل و ماده را عوالمی منفصل و مستقل از ادراک انسان می‌داند اما عالم مثال را ـ بر خلاف شیخ اشراق ـ تنها به عنوان عالمی درونی، متصل و وابسته به ادراک انسان پذیرفته است. این پژوهش علاوه بر اثبات اینکه رویکرد ملاصدرا به عالم مثال، یک سره سوبژکتیو است نشان داده که چنان رویکردی به عالم مثال، با آنچه او بدان تمسک کرده تا عالم عقل منفصل و عالم مادۀ منفصل را اثبات کند در ناسازگاری است؛ اگر قاعدۀ امکان اشرف و عمومیت فیض، رویکرد ابژکتیو به عالم عقل و عالم ماده را موجه‌سازی می‌کنند پس می‌توان با دست‌آویز قرار دادن آن دو قاعده، نسبت به عالم مثال نیز رویکردی ابژکتیو داشت.

عین‌الربط بودن معلول از سوی صدرالمتألهین بارها مورد استدلال و استشهاد قرار گرفته است و این مورد قبول است که وجود معلول در ذاتش محتاج به علت است و این احتیاج به علت مقوّم معلول است و ممکن نیست که معلول در وجود یا عدم استقلال داشته باشد؛ آنچه مورد بحث و کلام است این می‌باشد که آیا امکان دارد عقل، ذات معلول را با قطع نظر از علتش و به‌طور مستقل لحاظ کند یا نه؟ به عبارت دیگر، آیا معلول می‌تواند مورد اشاره استقلالی عقل قرار گیرد یا نمی‌تواند؟ ما در این مقاله مبیّن ساخته‌ایم که اشاره استقلالی عقل به معلولات منافاتی با عین‌الربط بودن در خارج ندارد و ادله‌ی جناب صدرالمتألهین برای نفی استقلال عقلی معلولات، تام نمی‌باشند.

الحاد طبیعی بر دو مسئله «مفهوم خدا» و «حوزه تبیینی علم و دین» بنا شده است. مفهومِ خداوند در لسان الحاد جدید با مفهومِ مطرح‌شده در ادیان ابراهیمی بالاخص اسلام متفاوت است. همچنین علم و دین دو حوزه متفاوت‌اند و از حیث تبیینی، تفاوت ماهوی دارند. از گذشته شیوه‌های گوناگونی برای اثبات وجود واجب به کار گرفته می‌شده که یکی از آنها ابتنا بر نفسِ «مفهوم وجود» است؛ یعنی تبیینِ فلسفیِ وجود خدا به نحوِ «پیشینی». ریچارد داوکینز معتقد است که «برهان وجودی» چیزی نیست جز بازی با کلمات و کانت این برهان را رد کرده است. البته تقریری جدید نیز دکارت ارائه داد که داوکینر کاملاً به آن تقریر بی‌اعتنا بوده است. این نوشتار درصدد است عبارت داوکینز در کتاب پندار خدا را توضیح داده و نقد کند تا نشان دهد نقدی که داوکینز به برهان هستی شناختی آنسلم وارد می‌سازد، به هیچ وجه صادق نبوده و نوعی تلقی نازل از این برهان به شمار می‌آید.

هر علمی را با نگاه درجه‌یک و درجه‌دو می‌توان مورد مطالعه قرار داد؛ نگاه درجه‌دو به یک علم یعنی خود آن علم به‌عنوان موضوع مطالعه و بررسی قرار بگیرد. فلسفه به‌عنوان دانشی با سابقه‌ی تاریخی دوهزارساله، این ظرفیت را دارد که از جهات مختلف مورد بررسی و مطالعه درجه دوم قرار بگیرد. مطالعه تاریخی فلسفه اسلامی، می‌تواند با رویکرد موضوع‌محور، فیلسوف‌محور، مکتب‌محور، زمان‌محور و مسئله‌محور باشد. رویکرد مسئله‌محور در مطالعه تاریخی فلسفه اسلامی، رویکردی است که هم در مقام فهم عمیق مسائل فلسفی کمک می‌کند و هم در مقام تعلیم مسائل فلسفی می‌تواند با ارائه بسترهای منتهی به طرح سؤال و فضاهای علمی فلاسفه‌ی پیشین، کارگشا باشد. مسئله‌ی اصالت وجود به‌عنوان مسئله‌ای فلسفی، هرچند در زمان مرحوم ملاصدرا هویت علمی مستقل یافته است، ولی بر اساس رویکرد مسئله‌محور به این نتیجه می‌رسیم که این مسئله‌ی فلسفی، به‌یک‌باره و بر اساس یک اتفاق، تبدیل به مسئله نشده است؛ بلکه از زمینه‌های مختلف علمی در طول تاریخ فلسفه برخوردار بوده که توجه به این زمینه‌ها می‌تواند تصویر شفافی از نظریه حکمت متعالیه به دست ما بدهد.