جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث اساسی در حوزة اخلاق، میزان اثرپذیری آن از عوامل فرهنگی و اجتماعی است. عالم ربانی، ملااحمد نراقی، در کتاب گران سنگ خود، «معراج السعادة»، به این مهم توجه ویژه دارد. او ضمن آنکه حضور در جامعه را زمینة رسیدن به صفات اخلاقی دانسته است، بین کنش های اجتماعی ازیک سو، و معرفت ها و ملکات اخلاقی ازسوی دیگر، تعامل برقرار می کند. به علاوه، او برای بسیاری از صفات اخلاقی، خاستگاه اجتماعی قائل است. وی همچنین با دخالت دادن عرف، به نوعی نسبیت اخلاقی معتقد است. وی عوامل اجتماعی را در تکوین شخصیت اخلاقی مهم می داند و آنها را یک راه کلیدی برای ریشه یابی و ریشه کنی صفات رذیله، و ایجاد و رشد صفات حسنه معرفی می کند.

«پیشرفت» ابعاد مختلف بینشی، ساختاری و رفتاری را شامل می‌شود. پیشرفت یک جامعه مرهون عوامل گوناگون داخلى و خارجى است. ازجمله عوامل داخلی بنیادین تأثیرگذار، مراکز علمى و مذهبى هر سامان سیاسی است. در ایران، حوزة علمیة قم یکى از نهادهاى علمى مذهبى تأثیرگذارى است که از بدو تأسیس نقش بنیادینی در پیشرفت و تحولات سیاسى اجتماعى این کشور ایفا کرده است. این نقش از دهة 1340 به دلایلى روند روبه‌رشد و فزاینده‌اى به خود گرفت. این نوشتار با روش ترکیبى توصیفی، تحلیلى و تفسیرى به‌دنبال تبیین نقش حوزة علمیه، علما و روحانیت در پیشرفت سیاسى ـ اجتماعى جامعة ایران است. یافته‌هاى تحقیق نشان می‌دهد که حوزة علمیة قم و روحانیت به‌رهبرى حضرت امام خمینی(ره) در حوزة بینش تأثیر بسزایى در پیشرفت سیاسى ـ اجتماعى این کشور داشته است. مطالعه در دو حوزة دیگر ساختاری و رفتاری، نیازمند تحقیق مستقلی است.

پیش‌بینی پدیده‌های اجتماعی موجب افزایش قدرت پایش محیط اجتماعی می‌شود. اما پیش از آن، ضروری است امکان پیش‌بینی بررسی شود. مسئله این پژوهش بررسی امکان پیش‌بینی در علوم اجتماعی از منظر حکمت صدرایی است، اما با توجه به اختلاف نظر در برخی از دیدگاه‌های ملاصدرا، در این موارد، از دیدگاه علامه مصباح یزدی به‌مثابه یکی از شارحان حکمت صدرایی استفاده می‌شود. این تحقیق با روش «تحلیل منطقی» در گام اول، مفاهیم اصلی را به بحث گذارده و در گام دوم، با استخراج گزاره‌های مربوط به مفاهیم درباره آنها بحث کرده و در گام سوم، لوازم منطقی این گزاره‌ها را به صورت نظامی منسجم بیان داشته است. مبتنی بر یافته‌های این تحقیق، تکثر پدیده‌های اجتماعی بر مبنای تشکیک وجود توضیح داده ‌شده است و بر مبنای قاعده «سنخیت علت و معلول»، با شناخت هر مرتبه از وجود، می‌توان آثار آن مرتبه را پیش‌بینی کرد. البته آنچه پیش‌بینی می‌شود، سنخ وجودی معلول است، نه فرد یا ماهیت آن و پیش‌بینی فرد یا ماهیت به علت اختصاص آن فرد یا ماهیت به وجود معلول است.

علوم اسلامی، حدیث، تفسیر، فقه و کلام در دورة معاصر رونقى دوباره یافته‌اند. تبیین علل و زمینه‌هاى این رونق، مسئلة این پژوهش است که با نظریة روش‌شناسى بنیادین و روش تحلیلى مورد تبیین قرار گرفته است. احیاى حکمت صدرایی، توسعة علوم تجربی، ظهور رقباى علمی، حضور فلسفه‌ها و علوم غربى و از همه مهم‌تر باور به عدم کفایت آثار موجود، ازجمله عوامل معرفتى این امر به‌شمار می‌روند. توجه به نیازهاى روز، اتخاذ رویکردهاى جهانى و تقریبی، تأسیس مراکز علمی، تدوین آثار علمى و تلاش براى گسترش تعاملات علمی، در زمرة عوامل فردى قرار دارند. درخصوص زمینه‌هاى سیاسى ـ اجتماعى نیز می‌توان به ظهور استعمار، حکومت‌هاى استبدادی، مواجهه با غرب، انقلاب اسلامی، تحول در نظام آموزشى و تقسیم کار علمى اشاره کرد. عوامل معرفتى با ایفاى نقش علّی، و عوامل فردى و عوامل اجتماعى ـ سیاسى با ایفاى نقش اعدادی، رونق علوم یادشده را در قم معاصر به‌دنبال داشته‌اند.