جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی ذات و صفات واجب‌الوجود از اصلی‌ترین بحث‌های الهیات بمعنی الأخص است. به‌ویژه در جهان اسلام به دلیل تصریحات متون دینی و فرهنگ حاکم، فلاسفه بیشترین اهتمام خود را در راستای حل مسائل این موضوع صرف کرده‌اند. نحوه‌ی ارتباط صفات با ذات و با یکدیگر از لحاظ مفهوم و مصداق، یکی از این مسائل است. ابن‌سینا به عنوان یکی از استوانه‌های فلسفه‌ی اسلامی در مبحث اتحاد مفهومی صفات واجب‌الوجود با یکدیگر، نظریه‌ای را طرح کرده که در میان دیگر فلاسفه پذیرفته نشده است. پس از وی ملاصدرا در صدد مخدوش کردن نظریه‌ی ابن‌سینا برآمده است و دیگران نیز به تبعیت از وی، زبان به انتقاد از ابن‌سینا گشوده‌اند. ما در این مقاله سعی در تبیین روشن نظریه‌ی ابن‌سینا داریم تا ملاحظه گردد که آیا انتقاد ملاصدرا بر این نظریه صحیح است یا خیر؟

علم فلسفه، فواید و کارکردهای بسیاری دارد. در این مقاله از جهات مختلفی به فواید و کارکردهای علم فلسفه پرداخته شده است. در اوایل مقاله، فوایدی مانند: «کل‌نگری»، «ژرف‌نگری» و ... بیان شده است که طبیعتاً فواید استفاده از عقل نیز می‌باشد. در اواسط مقاله، کارکردهای مهمی مانند: «معرفت و شناخت خداوند متعال»، «معرفت به حقایق و واقعیت‌های موجودات عالم هستی»، «پی بردن به نیازمندی موجودات و بی‌نیازی خالق آنها و تواضع در برابر عظمت کبریایی خداوند متعال»، «به دست آوردن یک جهان‌بینی صحیح»، «تحلیل و بررسی و اثبات و نقض پیش‌فرض‌های سایر دانش‌ها» و ... آورده شده است، و در انتهای مقاله نیز فایده‌ی بسیار بااهمیتِ «فهمِ بیشتر و بهترِ آیات و روایات» ذکر گردیده است. فواید و کارکردهای دیگری نیز در مقاله بیان شده است که در مجموع ما را با بیست فایده و کارکرد علم فلسفه آشنا می‌سازد.

هر علمی را با نگاه درجه‌یک و درجه‌دو می‌توان مورد مطالعه قرار داد؛ نگاه درجه‌دو به یک علم یعنی خود آن علم به‌عنوان موضوع مطالعه و بررسی قرار بگیرد. فلسفه به‌عنوان دانشی با سابقه‌ی تاریخی دوهزارساله، این ظرفیت را دارد که از جهات مختلف مورد بررسی و مطالعه درجه دوم قرار بگیرد. مطالعه تاریخی فلسفه اسلامی، می‌تواند با رویکرد موضوع‌محور، فیلسوف‌محور، مکتب‌محور، زمان‌محور و مسئله‌محور باشد. رویکرد مسئله‌محور در مطالعه تاریخی فلسفه اسلامی، رویکردی است که هم در مقام فهم عمیق مسائل فلسفی کمک می‌کند و هم در مقام تعلیم مسائل فلسفی می‌تواند با ارائه بسترهای منتهی به طرح سؤال و فضاهای علمی فلاسفه‌ی پیشین، کارگشا باشد. مسئله‌ی اصالت وجود به‌عنوان مسئله‌ای فلسفی، هرچند در زمان مرحوم ملاصدرا هویت علمی مستقل یافته است، ولی بر اساس رویکرد مسئله‌محور به این نتیجه می‌رسیم که این مسئله‌ی فلسفی، به‌یک‌باره و بر اساس یک اتفاق، تبدیل به مسئله نشده است؛ بلکه از زمینه‌های مختلف علمی در طول تاریخ فلسفه برخوردار بوده که توجه به این زمینه‌ها می‌تواند تصویر شفافی از نظریه حکمت متعالیه به دست ما بدهد.

این مقاله در تلاش است ضمن واکاوی و بررسی نظریات ملاصدرا، علامه طباطبایی، امام خمینی و شهید مطهری، در مورد مسأله اصالت وجود و ماهیت و تفاوت در نظریه‌ی اصالت وجود و ماهیت را بازشناسی کند. تعابیر دوگانه‌ای از ماهیت در آثار ملاصدرا وجود دارد. اما به نظر می‌رسد تعبیری که در آن واقعیت، متشکل از وجود (به صورت اولاً و بالذات) و ماهیت (به صورت ثانیاً و بالعرض) است، با ساختار فلسفی ملاصدرا سازگاری بیشتری دارد. اما در نظریات علامه طباطبایی، امام خمینی و شهید مطهری واقعیت همان وجود است و چنین نیست که واقعیت از ماهیت نیز تشکیل شده باشد. ماهیت ظهور حدود، سلوب و اعدام ذاتی وجودات خاص در ذهن است. بنابراین، محکی خارجی ماهیت، همین اعدام ذاتی و حدود وجودی هستند که به عنوان اموری اعتباری و مشابه عدم مضاف تعبیر می‌شوند. از سوی دیگر، با هر دو تعبیر از ماهیت، نظریه‌ی اصالت وجود امری بدیهی و بی‌نیاز از اثبات خواهد بود و براهین ارائه‌شده برای آن، صرفاً جنبه‌ی تنبیهی دارند. اما دیدگاه علامه، امام و شهیدمطهری به بداهت نزدیک‌تر است و گزاره‌ی (وجود اصیل است) نزد ایشان، گزاره‌ای تحلیلی قلمداد می‌شود.

«شهود عقلی» در فلسفه و حتی عرفان نظری دارای کاربردهای گسترده و اثرگذار است. کاربرد این نظریه در فلسفه و ذیل مبحث تحلیل فرآیند ادراک تبیین می‌شود و بر اساس آن نقدهایی که از حیث معرفت‌شناختی بر نظریه علامه طباطبایی(ره) وارد است، بر این نظریه راه ندارد. «شهود عقلی» با تبیینی که در این مقال از نظر خواهد گذشت، از نوآوری‌های استاد یزدان‌پناه به شمار می‌آید که پرداختن به همه ابعاد آن مجالی وسیع و تحقیقی جامع را می‌طلبد.

کرامت انسان از مهم‌ترین پرسش‌های پیش روی متفکران است. نگرش به این مسأله دارای اهمیت و کارکرد خاص خود از منظر الهی و سرمدی است؛ زیرا محدودیت‌های نگرش‌های تجربی انسانی را ندارد. بر این اساس می‌توان به مبانی مهم کرامت انسان، چون نحوه‌ی خلقت و دمیده شدن روح الهی در او، اعطای موهبت عقل، آزادی و اختیار، اعطای امانت الهی و پذیرش آن از سوی انسان و کسب مقام خلیفة اللهی اشاره کرد. نتایج مهم چنین کرامتی متعدد است که از جمله‌ی آنها می‌توان به اشرف مخلوقات بودن، حق برابری، حق آزادی، بهره‌مندی از همه‌ی حقوق فردی و اجتماعی، اصالت ارزش‌های اخلاقی و نظایر آنها اشاره کرد. اهمیت کرامت ذاتی و اکتسابی انسان و نتایج مترتب بر آن در به‌کارگیری آن در همه‌ی ابعاد زندگی آدمی، به‌ویژه قانون‌گذاری‌ها و برنامه‌های کلان و رسیدن به میثاق‌های جهانی همچون اخلاق جهان‌شمول است. در این مقاله، ضمن تبیین مبانی کرامت انسان از منظر الهی و سرمدی قرآن، نتایج آن در ابعاد گوناگون زندگی و تجلیات آن در قانون اساسی ایران بررسی شده و در نهایت با مواد اعلامیه جهانی حقوق بشر مقایسه می‌گردد.