جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث حمل از مسائل مهم در فلسفه و منطق است. حمل بمعنای اتحاد میان موضوع و محمول است. از نظر ملاصدرا، ملاک اتحاد منحصر در وجود است؛ از همینرو، تلقی وی از دو حمل اولی ذاتی و شایع صناعی، با دیگران متفاوت است. این‌دو حمل در نظام حکمی ملاصدرا، برای بیان برخی مباحث وجودشناسی کارساز نبود و در تبیین رابطۀ بسیط حقیقی با ممکنات، ‌باید از حملی استفاده نمود که سازگاری تامّ با مبانی حکمت متعالیه داشته باشد. بنابرین، صدرالمتألهین نوع سومی از حمل، موسوم به حمل «حقیقت و رقیقت» را مطرح نمود. در این نوع حمل، «حقیقت»، اصل و منشأ پیدایش و ظهور همۀ اشیاء و مظاهر است و اشیاء، «رقیقه»‌های آن «حقیقت» بشمار میروند. در این مقاله به ویژگیهای حمل حقیقت و رقیقت که آن را از دیگر اقسام حمل متمایز میسازد، خواهیم پرداخت. در ضمن، درصدد پاسخگویی به برخی پرسشها هستیم: آیا میتوان حمل حقیقت و رقیقت را قسم سومی از حمل دانست یا خیر؟ چنانکه برخی آن را زیر مجموعۀ حمل شایع صناعی دانسته‌اند. آیا بنا بر وحدت شخصی وجود، این حمل در صفات فعلی خداوند جریان دارد یا خیر؟ چنانکه عده‌یی این حمل را در صفات فعلی حق نامعتبر دانسته‌اند و به قسمی چهارم از حمل، با عنوان حمل ظاهر بر مظهر، قائل شده‌اند. سرانجام، در این نوشتار با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی، با تبیین ویژگیهای حمل حقیقت و رقیقت، مشخص خواهیم کرد که این حمل، قسمی سوم از حمل است و در صفات فعلی حق‌تعالی نیز بنا بر وحدت شخصی وجود، جریان دارد.

فلسفه‌ی اگزیستانسیالیسم را فلسفه‌ی اصالت وجود گفته‌اند؛ فلسفه‌ی که از اگزیستانس و اصالت بشر سخن می‌گوید. مفهوم مرکزی‌‌ این فلسفه «انسان» است؛ زیرا وجود انسان، نقطه‌ی عزیمت همه‌ی کنش‌های انسان است. اگزیستانسیالیست‌ها به‌رغم اختلاف منظر در اتخاذ رویکرد دینی و الحادی، اما از یک وجه مشترک برخوردارند که عبارت است از اصلِ محوریِ اگزیستانسیالیستیِ «تقدم وجود بر ماهیت». معنای تقدم وجود بر ماهیت این است که فلسفه را باید از «درون‌گرایی» آغاز کرد و این مسئله در اگزیستانسیالیسم سارتر نمود بیشتری دارد. سارتر اصول خود را در شعار سه‌کلمه‌ی «تقدم وجود بر ماهیت» قرار داد و همین امر، اگزیستانسیالیسم او را تعریف می‌کند. دوبووار که در پارادایم اگزیستانسیالیسم سارتری می‌اندیشد، فمینیسمِ اگزیستانسیالیستی را تئوریزه کرد. نیچه، از «مرگ خدا»، «نیهیلیسم» و «نظریه‌ی قدرت»(اراده معطوف به‌قدرت) سخن گفت و از روحیه‌ی سکولاریستی و خدامردگیِ حاکم بر جهانِ مسیحیت خبر داد و بدین‌سان، فضای سکولاریسم و لائیسیسمِ حاکمِ بر غربِ مدرن را پیش‌بینی کرد. مسئله‌ی اصلی و مفهوم مرکزی هایدگر «دازاین» است و هایدگر از این واژه‌ی آلمانی به‌معنای «هستی» یا «وجود» چونان اصطلاحی فلسفی برای دلالت بر «انسان» استفاده کرد. دازاین بیانگر نحوه‌ی وجود انسان است و اگر انسان به‌عنوان واقعیتی خارجی لحاظ شود، آنگاه دازاین خواهد بود. فهم ابراهیم در مقام پدر و نماینده‌ی ایمان و شهسوار تسلیمِ مطلق، مسئله‌ی کیرکگور بود و فهم این مسئله، پارادایم «ایمان‌گرایی»، جهشِ ایمان و رابطه‌ی عقل و ایمان را به‌میان آورد. پژوهش حاضر با روش تحلیلی-توصیفی، به‌هدف بررسی این مسائلِ بنیادینِ اگزیستانسیالیستی تدوین شده است.

بازنمایی به معنای تصور، توصیف و تولید معنا از طریق زبان، همواره مورد توجه فلاسفه بوده و پیشینۀ طولانی دارد. در این نوشتار ضمن اشارۀ مختصر به تاریخچۀ بازنمایی به خصوص به تغییر جایگاه زبان در فلسفه از ابزار اندیشه به خود اندیشه (در فلسفه تحلیلی، خصوصا اندیشۀ ویتگنشتاین متأخر) و همین طور تغییر مسألۀ فلسفه از معرفت و آگاهی نسبت به واقع، به فهم و معنا، پرداخته شده است. با توجه به این تغییر دوگانه، پرسش‌های مطرح شده در این نوشتار این است که در این پارادیم جدید، بازنمایی به چه معناست و زبان چه جایگاهی در بازنمایی دارد؟ آیا نظام بازنمایی زبانی شامل فرهنگ نیز می‌شود؟ این پرسش‌ها با تأکید بر «نظریۀ بازنمایی» استوارت هال مورد بررسی قرار گرفته است. هال، با تلفیق رویکرد‌های برساخت‌گرایانۀ نشانه‌شناختی فردیناند دو سوسور، الگوی عام زبان‌شناختی رولان بارت و گفتمان میشل فوکو، مدعی است که معنا از طریق زبان و هرگونه نظام نمادین، در فرایند نظام بازنمایی ذهنی و بازنمایی زبانی برساخته می‌شود.

هر کلمه‌ای که در قرآن مورد استعمال واقع‌شده، دارای معنا و مفهوم است. مفاهیم به لحاظ مصادیق یا اعتباری هستند یا حقیقی؛ مفاهیم اعتباری مفاهیمی هستند که بشر، برای رفع نیاز‌های اجتماعی خود وضع کرده‌ است. این مفاهیم مابه‌ازای خارجی و ذهنی ندارند همانند: مالکیت و... ؛ که در مقابل، مفاهیم حقیقی قرار‌می‌گیرند مثل: انسان، درخت و ...، بشر به‌ دلیل انس با استعمالات به نحو حقیقت، در مواجهه با استعمالات استعاره‌ای، اولین مفهومی که به ذهن او تبادر پیدا می‌کند به نحو حقیقت است، نه مجاز؛ در مواجهه با استعمالات اعتباری نیز، آن‌‌ها را حقیقی می‌پندارد، از آنجایی که قرآن کتاب حقیقت است نه مجاز و اعتبار، مفسر قرآنی باید معنای صحیحی از مفاهیم اعتباری مستعمل در قرآن را ارائه دهد. هدف این نوشتار پاسخ‌گویی به این پرسش اصلی است: نحوه‌ی بهره‌گیری آیت‌اللّه جوادی‌آملی از مفاهیم اعتباری به چه‌صورت است و نقش آن‌‌ها در فهم قرآن چیست؟ این مقاله به روش عقلی و نقلی و با پردازش اطلاعات به‌صورت توصیفی ‌تحلیلی و ابزار کتابخانه‌ای به نگارش درآمده و نتیجه زیر به‌دست آمده است: قرآن زمانی‌که بحث از حقایق خارجی و وجودی می‌کند و از الفاظ اعتباری برای بیان مراد خود استفاده می‌کند در واقع بین حقیقت ‌وجودی و مفهوم اعتباری از عکس‌التشبیه استفاده می‌کند و مفسر قرآنی باید وجه تشبیه را ملاک فهم خود قرار دهد.

نویسنده در این نوشته تلاش می‌کند تا اهمیت فضا یا محیط را در پژوهش کیفی و تأثیر آن بر نتیجه را بررسی نماید. این ماده است که ما با تکیه به آن معنی را می‌سازیم. منظور از ماده، محیط یا فضایی است که پژوهشگر در آن زندگی می‌کند و هیچگاه از آن جدا نیست. از آنجایی‌که ماده در زمان سیال است، ارتباط ذهنیِ پژوهشگر نیز با محیط همواره در یک ارتباط سیال قرار دارد. معانی ایجاد شده به‌صورت مفاهیم انتزاعی، استعاره و تجسم معنا در لفظ به‌وجود می‌آید. این معانی همانند محیط یا ماده دارای جهات مختلف است که روابط اجتماعی را پیوند داده، بر آن تأثیر می‌گذارد و از آن متأثر می‌شود. هرچند که مبنای معناسازی یا مفهوم‌سازی ماده است، ولی محیط یا فضا مفهومی انتزاعی است که جمع آن را از طریق غیرتجربی انتزاع نموده است. از آنجا که فضا بُعد مهمی از پژوهش کیفی است، اگر به آن توجه نشود، جنبه‌ای مهمی از پردازش معنی مغفول می‌ماند. در نتیجه، نمی‌توان تجربه‌ی انسانی منجر به شکل‌گیری و ایجاد علوم را به‌خوبی ترسیم و ارائه کرد. بنابراین خیلی مهم است که مکان‌مندی در پژوهش‌های کیفی به‌شدت مورد توجه قرار گیرد. این مسئله تحت سه عنوان فضا و زمان، فضا و تجسم‌سازی و فضا و فعالیت‌های روزانه مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

قاضی نعمان (د. 363ق) از تأثیرگذارترین دانشمندان اسماعیلیه در طول تاریخ این مذهب است. از روزگار صفویه که برخی از آثار او، به‌ویژه کتاب حدیثیِ دعائم به‌طور چشم‌گیری به فضای امامیه راه یافت، بحث‌های دنباله‌داری دربارۀ وی و آثار حدیثی‌اش در میان امامیان درگرفته‌‌ که این بحث‌ها به مرور، به‌ویژه در سدۀ اخیر، پختگی بیش‌تری یافته‌است. درمیان برجسته‌ترین فقیهان معاصری که در این‌باره، نظرات شایان‌توجهی ابراز داشته‌اند، باید از آیت‌الله شبیری‌زنجانی و آیت‌الله سیستانی یاد نمود. مقالۀ پیشِ رو، در‌ پی آن است که به واکاوی دیدگاه‌های این دو اندیشمند دربارۀ قاضی نعمان و آثار حدیثی وی بپردازد. در این‌راستا، با مقایسهٔ دیدگاه‌های این دو فقیه با داده‌های موجود در آثار خود قاضی نعمان، منابع دست-اول تاریخی و پژوهش‌های اسماعیلیه‌پژوهان معاصر، روشن شد که آیت‌الله سیستانی موشکافانه انگیزۀ تألیف دعائم را این‌گونه تشخیص داده‌اند که فاطمیان با تشکیل حکومت، به ضرورت وجود قانونی برای کشورداری پی‌‌بردند و به همین خاطر، پیگیر تألیف دعائم شدند. هم‌چنین آیت‌الله شبیری زنجانی نیز با ریزبینی، به این مسئله پی‌برده‌اند که قاضی نعمان به منظور روشن‌تر شدنِ مراد حدیث و فتوای خود، گاه در عبارت‌های احادیث دعائم دست‌برده‌است.

شأن نزول آیات، نقشی کلیدی در فهم عمیق و دقیق آیات قرآن کریم ایفا می‌کند. از این‌رو، بررسی دقیق آن از وظایف اصلی مفسران در تبیین و تفسیر صحیح آیات به شمار می‌رود. آیه 207 سوره مبارکه بقره، معروف به «آیه شراء»، یکی از آیاتی است که متکلمان و مفسران شیعه برای اثبات فضیلت و مقام امامت امام علیA به آن استناد می‌کنند. بدون شک، آگاهی از مفاد و جزئیات شان نزول این آیه، می‌تواند در درستی یا نادرستی این استناد، نقشی راهگشا داشته باشد. لذا، این مقاله با رویکردی توصیفی - تحلیلی، به دنبال پاسخ‌گویی به این پرسش است که: دیدگاه مفسران فریقین (شیعه و سنی) در مورد شان نزول آیه شراء چیست؟ بر اساس یافته‌های این پژوهش، اکثریت قریب به اتفاق مفسران شیعه، نزول آیه فداکاری را به فداکاری و جانفشانی امام علیA در «لیلةالمبیت» نسبت می‌دهند. در مقابل، اکثر مفسران اهل‌سنت از طرح این شأن نزول خودداری می‌کنند و یا نام امام علیA را در کنار دیگر صحابه ذکر می‌کنند. تنها حاکم حسکانی، محدث حنفی قرن پنجم، با نظر مفسران شیعه موافق است و نزول این آیه را مختص به امام علیA می‌داند. به نظر می‌رسد فضای سیاسی حاکم بر جامعه اسلامی، به‌ویژه در قرون اولیه، که آکنده از کینه‌ها و خصومت‌ها نسبت به امیرالمؤمنینA بود، عامل اصلی انکار شأن نزول مورد نظر توسط اکثر مفسران اهل‌سنت باشد.

از دیرباز، پیرامون آیات قرآن کریم که بر امامت خاصه دلالت دارند، شبهات متعددی مطرح شده است. یکی از این شبهات، شبهه‌ای است که توسط ابن‌تیمیه حرّانی در مورد شأن نزول آیه ولایت مطرح شده است. ابن‌تیمیه در کتاب «منهاج السنه» به شدت نزول آیه ولایت در شأن امیرالمؤمنین علیA را انکار می‌کند و حدیث مربوط به این شأن نزول را ساخته و پرداخته‌ شیعیان می‌داند. او صراحتاً می‌گوید: «به اجماع اهل‌حدیث آگاه، این شأن نزول کذب محض است.» ابن‌تیمیه برای اثبات ادعای خود به شواهد و قرائن مختلفی تمسک می‌کند. این پژوهش که با رویکردی توصیفی - تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای انجام شده است، به دنبال پاسخ به این پرسش اصلی است که شبهه ابن‌تیمیه در مورد شأن نزول آیه ولایت و نقدهای وارد بر آن چه می‌باشد؟ یافته‌های کلیدی این پژوهش عبارتند از: ادعای اجماع در مورد این شبهه، مبنای درستی ندارد. این شبهه صرفاً ادعایی بدون پشتوانه است و اجماعی که نویسنده به آن استناد می‌کند، وجود خارجی ندارد. انکار شأن نزول ارائه شده، حتی با دیدگاه‌های علمای اهل‌سنت همخوانی ندارد. ریشه این ادعا بیشتر از آنکه در استدلال‌های عقلی و نقلی باشد، به شخصیت، افکار و اندیشه‌های شخصی ابن‌تیمیه باز می‌گردد. از نظر علمی، چنین آرایی سست و بی‌مبنا هستند. با این حال، تجربه نشان داده که اینگونه ادعاها می‌توانند پیامدهای خطرناکی در عمل داشته باشند.

نظریه‌ی «قرآن بسندگی در حوزه‌ی تفسیر»، یکی از دیدگاه‌‌های چالش بر‌انگیز در حوزه‌ی قرآن‌شناختی، و از شاخه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های افراطی اندیشه‌ی کلان «قرآن‌گرایی» است. هدف اصلی طراحان این نظریه، طرد روایات ازحیطه‌ی تفسیر قرآن و بسنده نمودن به خود‌‌‌‌‌‌‌‌ آیات در عرصه‌ی شناخت معانی آن‌‌ها است. از میان طیف قرآنیون‌‌‌‌‌‌‌‌ ایرانی معاصر‌‌‌‌‌‌‌‌، سید ابوالفضل برقعی، یکی از شاخص‌ترین آنان به شمار می‌آید. وی در بخش دوم حیات فکری‌اش، صراحتا به‌نظریه‌ی قرآن بسندگی گراییده، و سخت به دفاع از آن پرداخته است؛ این مقاله که به روش توصیفی – تحلیلی و با استفاده از داده‌‌های کتابخانه‌ای تدوین یافت؛ در پی پاسخ به این پرسش است که: نقد‌های تحلیلی وارده بر دلایل سیدابوالفضل برقعی در جهت اثبات نظریه‌ی قرآن بسندگی در حوزه‌ی تفسیر چیست؟ نتیجه‌ی برآمده از تحقیق پیش‌روی این است: سیدابوالفضل برقعی؛ با سوء استفاده از صفت «مبین» بودن قرآن، و ممدوحیت تدبر در آن، کافی بودن این کتاب آسمانی برای هدایت بشر، مرجعیت آن در جهت رفع اختلاف و برداشت نادرست از برخی از روایات مربوطه، و ... کوشیده است تا نظریه‌ی «قرآن بسندگی» را، امری مقبول جلوه دهد؛ ولی در پرتو نقد‌های تحلیلی مندرج در این تحقیق، روشن گردید که هیچ‌یک از دلایل و شگرد‌های او برای اثبات مدعایش صحیح نمی‌باشد.

تعالیم قرآن و احادیث بیانگر آن هستند که کارکرد جوامع و افراد، ترکیبی از حق و باطل و سرشار از رفتارهای نیک و زشت است. مشیت الهی بر آن استوار شده که انسان‌ها با بهره‌مندی از آموزه‌های پیامبران الهی و همچنین با رویارویی با امتحانات گوناگون، مرز میان «حق» و «باطل» را بشناسند؛ از هرگونه نماد باطل و رفتار ناپسند دوری گزینند و در زندگی فردی و اجتماعی خود، مدافع حق و مروج صفات نیک باشند. سوال این تحقیق این است که مصادیق انفکاک حق و باطل از منظر قرآن کریم، چیست؟ این پژوهش با هدف بررسی مصادیق انفکاک حق و باطل در قرآن کریم، به روش تحلیلی-توصیفی انجام شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که قرآن کریم از طریق روایت داستان‌هایی مانند داستان حضرت نوحA، ماجرای طالوت و جالوت، جنگ احد و ده‌ها قصه‌ی دیگر، به تبیین مصادیق حق و باطل و پیامدهای هرکدام می‌پردازد. در این داستان‌ها، خداوند متعال، نیکوکاران را به تزکیه نفس و ارتقای اخلاقی و اعتقادی تشویق می‌کند و پاداش نیکوکاری را به آنان وعده می‌دهد. در مقابل، مجازات گناهکاران و انحراف‌شدگان از مسیر حق نیز به تصویر کشیده می‌شود.