جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برهان صدیقین درصدد است بدون وساطت مخلوقات، وجود حق ـ‌تبارک و تعالی‌ـ را اثبات نماید. این منهج را فارابی طرح کرده و ابن‌سینا با تقریر برهان «امکان و وجوب»، بر آن جامه تحقق پوشاند. صدرالمتألهین به «صدیقین بودن» به تقریر ابن‌سینا معترض شده و خود او برهانی مبتنی بر روش مذکور ارائه کرده است. حال پرسش اینست آیا با توجه به ضوابط منطقی، میتوان این برهان ـ‌که نتیجۀ تلاشهای بزرگان فلاسفۀ اسلامی، از فارابی تا ملاصدراست‌ـ را از قرآن‌کریم استنباط نمود و ادعا کرد قرآن این حقیقت را چندین قرن قبل از فارابی، بوعلی و صدرالمتألهین، بیان نموده است؟ این پژوهش با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی و با کاربرد قواعد علم منطق، برهان مزبور را از آیۀ 53 سورۀ فصلت کشف و استنباط کرده و با تبیین هر کدام از صغرا و کبرای برهان، نشان داده است که چگونه میتوان هر یک را از آیۀ مذکور استنباط نمود. بثمر نشاندن این تحقیق، اولاً، نمونه‌یی از عقلانی بودن مفاهیم قرآن، ثانیاً، جلوه‌یی از تفکیک‌ناپذیری قرآن و برهان بصورت عینی و مصداقی، و ثالثاً، جنبه‌یی از اعجاز علمی این کتاب آسمانی است.

پژوهش حاضر به بررسی تکامل اجتماعی انسان بر اساس «حکمت متعالیه نبوی و ولایی» از دیدگاه صدرالمتألهین شیرازی، بروش تحلیلی‌ـ‌توصیفی پرداخته است. اهمیت و ضرورت بحث از آن جهت است که شناخت بسیاری از مقوله‌های اجتماعی، ازجمله «معیار شقاوت و سعادت حقیقی»، «نحوۀ تعامل فرهنگ و سنن جامعه با رفتارهای اجتماعی»، «آزادیهای فردی و اجتماعی»، «حقوق شهروندی» و...، متوقف بر تبیین علت و شاخصه‌ها و آثار تکامل اجتماعی انسان است. در مباحث مطروحه، ضمن آنکه به بررسی مفاهیم کاربردی از کمال و تکامل، حقیقی و اعتباری بودن جامعه و جایگاه انبیا و وارثان آنان توجه شده است، بتبع نظریات ملاصدرا درباب صیرورت نفس ناطقه و حرکت اشتدادی وجود، اتصال انسان به «عقل فعال» و بتبعیت از آن، شکوفایی عقلی، دلیل تکامل برای نوع انسان شمرده شده است. از نظر ملاصدرا، مهمترین شاخصه‌های تحقق کمالات عقلی برای نوع بشر، عبارتند از: متابعت از نبی و ولیّ، تشبه به معبود و تخلّق به اخلاق الله. یافتۀ این تحقیق بر این نکته تمرکز دارد که صدرالمتألهین در مباحث جامعه‌شناسی، با ارتقای حکمت متعالیۀ خود به «حکمت متعالیۀ نبوی و ولایی»، آثار تکامل اجتماعی انسان را در چهار مقولۀ «ایجاد مدینۀ فاضله یا امت واحده»، «کشف و نمایش گنجینه‌های عقلی توسط نبی و ولیّ»، «طلب آخرت و اعراض از حب دنیا» و «تشکیل تمدن متعالی» دنبال مینماید.

حقیقت به هر معنایی که تفسیر شود مسئله انسان است و با انسان پیوند ناگسستنی دارد. سرآغاز تفکر فلسفی هرچند برنامۀ فلسفی‌اش را از جهان‌شناسی شروع کرد، اما به‌تبع این طرح، رگۀ کمرنگی از وجود انسان به‌عنوان یک مسئله در دل ساختار حقیقت وجود ظهور کرد و به‌مرور این خط برجسته و برجسته‌تر گردید. فیلسوفان نخستین یونان این رابطه را بر اساس اموری چون «کتارسیس»، «لوگس»، «وجود» و... تدارک می‌دیدند. جنبش سوفسطائی با انگشت نهادن روی نقطه انسان و حقیقت و تغییر دادن موضوع و جهت تفکر از جهان به انسان، انسان را معیار وجود و عدم و معیار پژوهش در باب حقیقت اعلام، و با این کار عملاً بنیاد‌های حقیقت را از بن ویران و فلسفه نوپای یونانی را گرفتار بحران ساخت. سقراط و افلاطون انسان بحران‌زده سوفسطائی را دعوت به خودشناسی و تأمل عقلانی در باب همه‌چیز کرده و از این طریق جست‌وجوی شیوه‌های ممکن سلوک حقیقت را مطرح می‌سازد. این جستار با روش تاریخ‌نگاری اندیشه در پی ایضاح مسئله مذکور در مقطع تاریخی مشخص است.

«تجلی» اصطلاح و مفهومی پر کاربرد در سنت اسلامی است که تفسیر آن تأثیری بسزا در مبانی اخلاقی، معرفتی و باورهای دینی دارد. سابقۀ کاربرد اصطلاح به قرآن کریم و برخی احادیث بازمیگردد و سپس، اندیشمندان مسلمان، تفسیرهایی متعدد از آن ارائه کرده‌اند. این اصطلاح پیش از ابن‌عربی، بیش از هر چیز، مفهومی سلوکی بود که چگونگی تقرب وجودی‌ـ‌معرفتی سالک به حضرت حق، از طریق کنار رفتن حجابها و آشکار شدن افعال و صفات و ذات حق‌تعالی، را توضیح میداد، اما دیدگاههای ابن‌عربی درباب تجلی، با دیگران متفاوت بوده و تعابیر او در اینباره خاص خود اوست. پژوهش حاضر، با استفاده از روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی، به بررسی مفهوم تجلی در آراء ابن‌عربی و مقایسۀ آن با آیات و روایات اسلامی میپردازد تا اشتراکات و افتراقات این‌دو دیدگاه روشن گردد. یافته‌های پژوهش نشان میدهد که آراء ابن‌عربی در مباحثی مهم ‌همچون تعریف تجلی، مثلیت، ذات یا عدم محض، قضاوت مطلق دربارۀ ذات خداوند، حدود محدود، تصورات انسان از خداوند، تجلی خداوند در روز قیامت و تجلی انکار، تفاوتها و تعارضهایی برجسته با آیات و روایات اسلامی در مورد مفهوم «تجلی»، دارد.

ادهر مال در مقاله‌اش برای به‌رسمیت‌شناختن سنت‌های متکثر در فلسفه استدلال می‌کند، زیرا به باور او این‌ها ویژگی‌های یک حکمت خالده هستند. این وظیفه‌ی فلسفه میان‌فرهنگی است که میان این دو هدف، یعنی فلسفه‌های خاص که در فرهنگ‌های مختلف یافت می‌شوند و فلسفه جهانی که از نظر فرهنگی محدود نیست، پُل بزند و واسطه شود. بنابراین، فلسفه میان‌فرهنگی از لحاظ روشی مبتنی بر مطالعات تطبیقی، به‌ویژه بر مقایسه فرهنگ‌ها و سنت‌های فلسفی آن‌ها استوار است. از نظر مال همان‌طور که یک فلسفه جهانی در هیچ کجا به‌شکل خالص و محض جود ندارد، یک نوع کثرت درونی در هر یک از فلسفه‌های محدود به فرهنگ خاص، نیز وجود دارد. به این معنا که همان چالش‌ها و مشکلاتی که در فهم و ترجمه‌ای میان‌فرهنگی است، در سطوح متفاوتی، در مطالعات درون‌فرهنگی نیز رخ می‌دهد. بر اساس این ملاحظات، مال مدعی است برای تبدیل‌شدن فلسفه به میان‌فرهنگی، نیاز به تغییر نگرش ذهنی، باز کردن پنجره فهم و تفکر، رهاسازی سنت‌های فلسفی که تا به امروز به این عنوان شناخته‌نشده‌اند و بازنویسی تاریخ فلسفه داریم تا بتوانیم نوعی وحدت نه به مفهوم یکنواختی و یک‌دستی در فلسفه‌ها و سنت‌ها را دنبال کنیم.

بر اساس آموزه‌های دینی، مبارزه با نفس، از واجبات هر مسلمان و کلیدی برای رشد اخلاقی اوست. چراکه هدف از زندگی دنیوی، صرفاً ارضای غرایز و تمایلات نفسانی نیست. بلکه هر انسانی، به ویژه مسلمانان، باید برای نیل به تعالی خویش که غایت خلقت اوست، تمایلاتش را مدیریت کند و به هر یک به اندازه ضرورت و نیاز بها دهد. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از منابع تفسیری به دنبال پاسخ به این سوال است که از دیدگاه حدیث ثقلین، چه راه‌کارهای عملی برای مقابله با تمایلات نفسانی وجود دارد؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در آیات و روایات، راه‌کارهای متعددی به‌عنوان ابزارهای کارآمد در جهت مبارزه با هواهای نفسانی معرفی شده‌اند. از جمله این راه‌کارها می‌توان به تبعیت از عقل و شرع، یاد مرگ، محاسبه نفس، دوری از زمینه‌های گناه و... اشاره کرد. با به کارگیری این راه‌کارها می‌توان از غفلت رهایی یافته و به‌طور موثرتری با تمایلات نفسانی مقابله کرد.

درک عمیق و دقیق مفاهیم قرآن، مستلزم آگاهی از شان نزول آیات آن است. آیه‌ی تبلیغ (مائده:۶۷) از جمله آیاتی است که در تفسیر و تأویل آن، شان نزول نقشی محوری ایفا می‌کند. این پژوهش با رویکردی توصیفی - تحلیلی، به بررسی دیدگاه مفسران شیعه و سنی در خصوص شان نزول این آیه و ارتباط آن با واقعه غدیر خم می‌پردازد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که اکثریت قریب به اتفاق مفسران شیعه و گروه قابل توجهی از مفسران اهل‌سنت، شان نزول آیه‌ی تبلیغ را مرتبط با واقعه‌ی غدیر و ابلاغ خلافت و امامت حضرت علی(ع) توسط پیامبراکرم(ص) می‌دانند. این همخوانی، هم با قرائن درونی آیه، از جمله تأکید ویژه بر «بلاغ» و وابستگی اتمام رسالت نبوی به ابلاغ امامت امام علی(ع)، و هم با قرائن بیرونی مانند روایات معتبر از هر دو مذهب شیعه و سنی سازگار است. با این حال، برخی از مفسران اهل‌سنت، با تمرکز صرف بر بخشی از آیه (حفاظت جان پیامبر از سوی خداوند) و عدم توجه به انسجام معنایی کل آیه، ارتباط آن را با واقعه غدیر انکار می‌کنند.