جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫مبحث ولايت از مهمترين مسائل و مباحث اسلامي و قرآني و محوريترين مسئله در مکتب اهلبيت عصمت و طهارت? است. بر اين اساس، مسئله ولايت و جايگاه و اهميت آن، در متون ديني به گستردگي بررسي و زواياي آن تبيين شده است. قرآن کريم به فضيلت و ولايت امام علي عليه السلام تصريح کرده است. مفسران و انديشمندان شيعه و برخي از مفسران و علماي اهل سنت هم به شرح اين آيات پرداخته و دلالت آنها را بر عظمت و جايگاه رفيع امام علي عليه السلام مسلم دانستهاند. با اين وجود، تفاوتهايي در ديدگاههاي انديشمندان اين دو مذهب وجود دارد که باعث گرديده تا منازعات و مناظرات فراواني براي اثبات ادعايشان صورت گيرد. در ميان مذاهب اسلامي، تنها شيعه است که اصل ولايت را از متون اسلام اخذ کرده و با پيروي از جانشين رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم دين خود را بر پايه صحيح بنيان نهاده است. مسئله ولايت و جانشيني رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم که از اصول عقايد شيعه به شمار ميرود، خود نقطه افتراق ميان تشيع و ساير مذاهب اسلام است. تحقيق حاضر در پنج فصل، ديدگاه علامه طباطبايي? و فخررازي را در مورد ولايت بررسي کرده و سعي نموده تا به شبهات مربوط به اصل ولايت پاسخ دهد، تا زمينه اتحاد ميان مذاهب اسلامي فراهم گردد. بدين منظور، نخست مفهوم ولايت بيان شده است، که به معناي اولي به تصرف است. همچنين در مورد امامت، مفسرين بر وجوب اطاعت از امام اتفاق نظر دارند. سپس آيه ولايت، بررسي شده و شأن نزول آن بيان شده است. نتيجه اينکه آيه مزبور در شأن علي عليه السلام نازل شده است. پس از آن، آيات تبليغ و اکمال در تفسير الميزان و مفاتيح الغيب بررسي شده است و ديدگاههاي علامه و فخررازي در مورد اين آيات با هم مقايسه شده است. در پايان، اين نتيجه به دست آمده است که ديدگاههاي علامه از ادله صحيحتر و اتقان بيشتري برخوردار است.

کلمه امام و مشتقات آن در آیات قرآن کریم 12 بار به کار رفته است که تنها در 3 آیه، به مسئله امامت به معنای رهبر الهی پرداخته شده است. مفسران و متکلمان اهل تسنن و شیعه از دیرباز درباره معنی امام، ویژگی ها و شئون امامت اختلاف نظر داشته اند. اما چالش برانگیزترین اختلافات در کارکرد این آیات بویژه آیه 124 سوره بقره در منازعات و جدل های کلامی میان شیعه و سنی در مسئله امامت و رهبری جامعه اسلامی پس از پیامبر(ص) است. شیعیان با استناد به این آیات معتقد بودند که امامت منصبی الهی غیر از نبوت است و جانشین پیامبر(ص) که امامت جامعه را پس از ایشان به عهده می گیرد باید دارای این ویژگی ها باشد: منصوص بودن از جانب خدا، عصمت، دریافت وحی، عبودیت تام، صبر و یقین. اما اهل تسنن که مراد از امامت در این آیات را همان نبوت دانسته اند، معتقدند این ویژگی ها برای خلیفه رسول خدا ضروری نیست و تنها شرطِ لازم ظالم نبودن، به معنای کافر و فاسق نبودن در هنگام عهده داری امامت جامعه است. اما دیدگاه اهل تسنن در مورد وظیفه مردم در قبال امامی که پس از تصدی این منصب فاسق و جائر می شود متفاوت است، برخی معتقد به لزوم خروج علیه وی و اطاعت نکردن از فرامین او هستند و برخی دیگر خروج را در صورتی که موجب ریختن خون مسلمانان یا فتنه شود جایز ندانسته اند. براساس آیات قرآن مهم ترین شأن امام، هدایت به امر خدا که همان ایصال به مطلوب است، می باشد. این شأن ربطی به پذیرش امام از سوی مردم به عنوان رهبر جامعه اسلامی ندارد اما در سایر شئون امامت، به معنای رهبر ظاهری جامعه اسلامی، میان شیعه و اهل تسنن تفاوت چندانی وجود ندارد.

چکیدهدر قرآن کریم آیات بسیاری پیرامون امامت نازل شده است که بسیاری از صحابه گرانقدر و علما و مفسرین فریقین براین مطلب تصریح کرده‌اند، در تحقیق حاضر ضمن بررسی این آیات سعی بر این است که در قدم نخستتعریفی واضحاز امام و اوصاف او ارائه ، ودر کنار آن آیاتی که به تصریح صحابه در شأن و منزلت امامت امام علی(ع)نازل شده اندرا بصورت تطبیقی در دوتفسیر تبیانو مفاتیح الغیب(که هردو از جایگاه والائی در بین اصحاب خود برخوردارند) بررسی نمائیم ،درضمن آنکه دیدگاه کلی هردو مفسر بیان می شود نقدیبرنظریات آنها ارائه می گردد که شامل ایرادات ومناقشات بوجود آمده در این زمینه می باشد وبا ارائه مستندات کافی از فریقین سعی در دفاع از نظر صحیح به عمل خواهد آمد.

‫آيات متعددي در قرآن کريم در رابطه با مسئله امامت و ولايت بوده و بيانگر مقام و فضائل اميرمؤمنان (ع) و ائمه معصومين (ع) ميباشد. مفسران و متکلمان شيعه بر اثبات خلافت و جانشيني بلافصل اميرمؤمنان علي (ع) به اين آيات استناد جسته اند. در مقابل برخي از مفسران اهل سنت از جمله «ابن عاشور»، در تفسير اين آيات دچار انحراف گشته و امامت علي (ع) را از آيات قرآن قابل اثبات نميداند . به عنوان مثال ابن عاشور ذيل آيه ولايت، بعد از نقل روايت نزول آيه درباره امام علي (ع) آن را تضعيف کرده است و ولايت را در اين آيه به معناي نصرت و محبت مي داند. هم چنين از نقل روايات مبني بر نزول آيه تبليغ در روز غدير و در شان امام علي (ع) حتي به عنوان يکي از احتمالات سبب نزول آيه خودداري کرده است. ابن عاشور نسبت به آيات فضائل اهل بيت (ع) هم رويکردي انکارگرايانه دارد. به عنوان مثال وي مراد از «اهل بيت» در آيه تطهير را همسران پيامبر (ص) مي داند نه اصحاب کساء. ذيل آيات سوره انسان هم معتقد است که اين آيات اختصاصي به امام علي (ع) و فاطمه (س) و حسنين (ع) ندارد؛ بلکه اين آيات عام است و شامل همه ابرار مي شود.

‫امامت و خلافت، يکي از مهمترين مسائل کلامي است که پيشينه آن در اسلام، به نيمه قرن اول هجري باز ميگردد. اين پژوهش در پنج فصل، آراي متکلمان اسلامي را در مورد امامت و خلافت و حقيقت آن به صورت تطبيقي بحث و بررسي کرده و با آيات و روايات سنجيده است. نويسنده پس از کليات و مفاهيم، به تعريف امامت و خلافت در ديدگاه متکلمان اسلامي و در قرآن و روايات پرداخته، سپس حقيقت امامت و خلافت در آراي متکلمان اسلامي بيان شده است. پس از آن، حقيقت امامت و خلافت در قرآن و روايات ارائه و در پايان، ديدگاه متکلمان اسلامي با آيات و روايات مقايسه شده است. متکلمان عامه در مقام عمل، به تعريفي که از امامت ارائه کردهاند، پايبند نيستند؛ اما متکلمان خاصه، به تعريفي که از امامت ارائه کردهاند، پايبند هستند. افزون بر اينکه تعريف و عمل اماميه، با آيات و روايات همخواني دارد. از سوي ديگر، امامت در آراي متکلمان عامه مورد اتفاق نيست و آنها در باب صفات و ويژگيهاي امام، مانند افضليت امام، با هم اختلاف دارند؛ ولي متکلمان خاصه در اين مورد، با هم اتفاق نظر دارند. همچنين آنچه که درباره حقيقت امامت و خلافت در قرآن و روايات آمده، با ديدگاه خاصه همخواني داشته و با آراي عامه سازگاري ندارد. حقيقت امامت در قرآن به عنوان هدايت امر الهي بيان شده است که مستلزم عصمت امام است و نيز مبدأ موهبت عصمت امام، صبر و يقين معرفي شده است و مراد از يقين امام، مکشوف بودن عالم براي امام است که مستلزم علم امام خواهد بود. اين در حالي است که متکلمان عامه عصمت و علم امام را انکار ميکنند. همچنين روايات، صفات امام مانند حجت خدا بودن امام، علم غيب امام و عصمت امام را مطابق با قرآن بيان ميکنند که متکلمان عامه بدان اعتقاد ندارند.

‫در اين پايان‌نامه طي پنج فصل دلالت آيات اولي الامر، ولايت و تبليغ بر ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام به اثبات رسيده و برداشت‌هاي علماي اهل‌سنت از اين آيات نقد شده است. در آغاز اين بحث واژگان امام، امامت، ولي و ولايت از نظر فريقين تعريف شده است. تعريف‌هايي که دانشمندان شيعه و اهل‌سنت ارائه کرده‌اند داراي نقاط اشتراک و افتراق است. اشتراک آنها، در تعريف امامت به رياست عامه، بيان محدوده رهبري امام، جانشيني پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم و واجب‌الاطاعه بودن است و افتراق آنان در انتصابي يا انتخابي بودن است. طبق تعريف‌هايي که برخي از علماي شيعه ارائه کرده‌اند، مقام امامت، انتصابي و الهي است. در باره معناي ولي و ولايت، نگارنده با استناد به منابع لغوي به اين نتيجه رسيده است که به معناي صاحب اختيار و سرپرستي است. وي سپس به مباحث تفسيري آيات ياد شده از ديدگاه دانشمندان شيعه و اهل‌سنت پرداخته است. از ديدگاه شيعيان، مصداق بارز و شأن نزول هر سه آيه، ولايت و امامت امام علي عليه السلام است؛ ولي علماي اهل‌سنت در هر آيه نظرات خاصي دارند که نويسنده آنها را بررسي و نقد کرده است. دانشمندان اهل‌سنت در طول تاريخ، در تعيين مصداق اولي الامر، اقوال مختلفي مانند حاکمان و اميران، خلفاي راشدين، ابوبکر و عمر، اهل حل وعقد، امانتداران، و امام علي عليه السلام را ارائه کرده‌اند. نگارنده پس از نقد اين اقوال، به اثبات رسانده است که مصداق واقعي اولي‌الامر حضرت علي عليه السلام و بقيه ائمه? هستند. آيه ولايت نيز، بدون ترديد در شأن امام علي عليه السلام نازل شده و بر امامت و خلافت بلافصل آن حضرت دلالت مي‌کند. اما دانشمندان اهل‌سنت در شأن نزول اين آيه نيز دچار اختلاف شده‌اند و گفته‌اند که آيه شريفه براي عموم مؤمنين، عباد بن صامت، ابوبکر، عبدالله بن سلام و علي عليه السلام نازل شده است و برخي اصلاً انکار کرده‌اند که در شأن امام علي عليه السلام هم نازل شده است. نگارنده به بررسي و نقد اين اقوال پرداخته و به شبهاتي که آنان در مقابل ديدگاه شيعه مطرح کرده‌اند، پاسخ داده است. از ديدگاه شيعه، شأن نزول آيه تبليغ بدون ترديد امام علي عليه السلام و واقعه غدير است. نگارنده سير تاريخي ديدگاه اهل‌سنت در اين باره و تطوراتي را که در ديدگاه آنان به وجود آمده، بررسي کرده است.

اصل امامت و ولایت و نیز فضائل اهل بیت پیامبراکرم (ع)، در آیات بسیاری از قرآن کریم بیان شده و این آیات توسط احادیث پیامبراکرم (ص) و ائمه اطهار(ع) تفسیر و تبیین شده است. بر این اساس، بسیاری از مفسران فریقین با استناد به مفاد و محتوای این آیات و سبب نزول آن‌ها، به شرح و تفسیر این آیات پرداخته‌اند. محمد عزه دروزه، مفسر و مورخ معاصراهل سنت، در«التفسیر الحدیث» در بحث خود پیرامون آیات امامت و ولایت، به بیان گسترده مباحث مطرح در تفسیر این آیات و روایات سبب نزول آن‌ها پرداخته است. نوشتار حاضر ضمن تبیین دیدگاه محمد عزه دروزه در شرح و تفسیر آیات امامت و ولایت، با استناد به دیدگاه‌های مفسران و اندیشمندان شیعه و اهل سنت و همچنین بهره‌گیری از روایات صحیح نزد فریقین، به نقد و بررسی دیدگاه وی پیرامون آیات امامت و ولایت پرداخته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که محمد عزه دروزه جهت نقد روایات ودیدگاه مفسران شیعه درباره آیات امامت و ولایت، با تأکید بیش از اندازه و بدون ضابطه بر عمومیت سیاق آیات و متهم ساختن شیعیان به جعل احادیث، اختصاص این آیات و روایات را به اهل بیت پیغمبر(ص) و دلالت آیات بر مسأله امامت و ولایت را نپذیرفته است.

ابن‌كثير از بزرگان و مشاهير علماى قرن هشتم اهل‌سنت و در زمینه تفسیر، تاریخ و حدیث دارای آثارمتعدد است. وی شاگرد ابن‌تیمیه و متاثر از او است. تفسير او در میان تفاسیر عامه از نمونه‌هاى بارز تفاسير اجتهادی نقلى است. اين تفسير همواره مورد توجه عالمان و مفسران بوده و بخاطر برجستگي‌ها و ويژگي‌هایش مورد ستايش محققان است. آنچه اين تفسير را از سایر تفاسیر ممتاز می‌سازد ارزيابى عالمانه احاديث و آثار است. این ارزیابی دربرخی موارد ازجمله در زمینه آیات ولایت بعضاً جانبدارانه، سست و برخلاف اصول علمی و فنی است. نادیده گرفتن احادیث معتبر در زمینه نزول آیه ولایت در شان علی (علیه السلام) و اعراض از آنها به بهانه وجود یک یاچند روایت ضعیف، ذکر شان نزولی دیگر براساس اعتماد بر روایات غیر قابل اعتماد، متواتر شمردن خبر نقل شده توسط چهار نفر در مورد نزول آیه اکمال در روز عرفه و ضعیف دانستن روایات دال بر نزول آن در غدیر با وجود روایات معتبر در این زمینه، تحلیل‌ها، برداشت‌ها و ایرادات سست از متون برخی روایات از جمله روایات دال بر نزول آیه اکمال در غدیر، تفسیر آیه تبلیغ بدون توجه به روایات متعدد نقل شده در منابع اهل‌سنت مبنی بر نزول آیه در غدیر خم، استناد به سیاق با وجود قرائن قطعی بر خلاف آن و بی توجهی به مفاد برخی روایات مبنی بر عدم دخول همسران پیامبر در مصداق اهل‌بیت در آیه تطهیر، از جمله موارد نقد دیدگاه‌های وی در زمینه آیات ولایت است.