جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫عده‌اي از دانشمندان اسلامي با استناد به خاتم انبيا بودن پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم و اينکه بعد از ايشان وحي بر کسي نازل نمي‌شود و حکمي تشريع نمي‌گردد، ادعاي تنافي خاتميت و امامت را مطرح کرده‌اند. آنان مي‌گويند: صفاتي که شيعيان براي امامان خود قائل هستند، همان خصوصيات انبياست؛ پس اعتقاد به امامت، منجر به پذيرش نبوت امامان خواهد شد؛ بدين ترتيب، ناخواسته به نفي خاتميت گرفتار ‌مي‌شويم. نويسنده در اين تحقيق تلاش مي‌کند با استناد به آيات قرآن، روايات تفسيري و نظرات دانشمندان و مفسران، اين ادعا را نقد و ابطال کند و رابطه خاتميت و امامت را در سه فصل به اثبات برساند. درآغاز، روابط ممکن بين خاتميت و امامت را در سه صورت تلازم، تلائم و تنافي تصوير کرده و واژه‌هاي امامت و خاتميت را تعريف کرده است. پس از آن، جايگاه امامت را از ديدگاه قرآن کريم بيان نموده و ملازمه خاتميت و امامت را با تکيه بر براهين «لزوم اتمام حجت» و نيز آيه تبليغ به اثبات رسانده است. وي به اين نتيجه رسيده است که خاتميت و امامت ملازم هم هستند و جدايي‌شان ممکن نيست؛ زيرا اعلان خاتميت بدون نصب امامي که رهبري و مرجعيت جامعه را بر عهده گيرد، به منزله عدم اتمام حجت است. قرآن نيز با توجه به اهميت جايگاه چنين مرجع و امامي، نصب آن را لازم شمرده و عدم نصبش را به منزله عدم ابلاغ رسالت تلقي کرده است. در ادامه، نظريه «رابطه تنافي» را بررسي و نقد مي‌کند، و به دليل اينکه نظريه‌پردازان تنافي، دليل خاصي براي نظريه‌شان ارائه نکرده‌اند و فقط به ذکر محورهاي تنافي خاتميت و امامت بسنده نموده‌اند، نگارنده محورهاي مذکور را مطرح و بررسي مي‌کند. عصمت، وجوب اطاعت از امام، علم گسترده امام و ارتباطش با عالم غيب، و منصوب بودن امام از طرف خداوند، محورهايي است که آنان مطرح کرده‌اند. نويسنده در پايان نتيجه گرفته است که: 1.تنافي ادعا شده مبتني بر پيش‌فرض‌هاي ناتمامي چون «بلوغ عقلي بشر» است؛ 2.ويژگي‌هايي که شيعيان براي امامان خود قائل هستند، هيچ‌يک منافاتي با خاتميت ندارد.

---

---

‫در ظاهر تعاريفي که علماي فرقين از امامت ارايه کرده‌اند تفاوت زيادي مشاهده نمي‌شود، و اجمالاً همگي ناظر به معناي لغوي امام، يعني مقتدا و پيشوا مي‌باشد. اما ميان اعتقادات شيعه درباره مسأله امامت، با آن‌چه در ساير مذاهب اسلامي مطرح مي‌شود، تفاوت اساسي و جوهري وجود دارد. امامت نزد شيعه يک مسأله کلامي بوده و از اصول دين به‌شمار مي‌رود. شيعيان امامت را انتصابي مي‌دانند، و براي امام، ويژگي‌هايي از قبيل مقام عصمت و علم لدني قايل هستند. در قرآن کريم نيز آياتي وجود دارد که صفت هدايت‌گري را براي امام لازم مي‌داند. امام علاوه بر راهنمايي مردم به‌سوي حقيقت، آن‌ها را از جنبه تکويني هم هدايت کرده و رابط بين خالق و مخلوق در اخذ فيوضات رحماني مي‌باشد. بنابر اين، خدا هيچ‌گاه زمين را بدون امام هدايت‌گر نمي‌گذارد. بررسي آياتي چون آيه انذار، هدايت، شهادت، اولي‌الامر و صادقين، شاهدي بر اين مدعاست. شرايط خاص امام و خصوصاً برخورداري او از دو ويژگي عصمت و علم ويژه، در حقيقت اصلي‌ترين اختلاف شيعه و اهل سنت است؛ عصمت ائمه به‌واسطه بررسي آياتي چون آيه ابتلا، اولي‌الامر و تطهير قابل تبيين مي‌باشد، و با بررسي آيات استنباط و مطهرون، و دلايلي چون وراثت از پيامبر اکرم(، وجود صحيفه خاص نزد هر يک از ائمه، الهام و تحديث، علم ويژه براي ائمه معصومين( قابل اثبات است. بر اساس عقيده مکتب اهل‌بيت( انتصابي بودن مقام امامت از جانب خداوند متعال نيز از آيه ولايت، تبليغ و حديث غدير قابل استفاده است. همچنين اشکالات مطرح شده از سوي برخي افراد در مورد رابطه خاتميت و امامت نيز به‌دليل عدم توجه به منابع علم امام و معناي وحي اصطلاحي نزد فريقين است. در مجموع، با توجه به آيات فوق، ضرورت وجود امام هدايت‌گر در هر زمان، ضرورت عصمت و علم لدني براي امام، ضرورت نصب امام از سوي خدا، و عدم تعارض اعتقاد به امامت با خاتميت به اثبات مي‌رسد.

‫مسأله خاتميت، از مسايلي است که به نص قرآن کريم از ضروريات دين اسلام است. تفسير و تبيين‌هاي مختلفي درباره فلسفه ختم نبوت ارايه شده، که در اين زمينه، پژوهش حاضر به بررسي و تبيين ديدگاه استاد مطهري و اقبال لاهوري پرداخته است. از نظر شهيد مطهري، پيامبر خاتم کسي است که همه مراتب را طي کرده و بعد از او پيغمبر ديگري نخواهد آمد، زيرا آن‌چه لازم بود تا از طريق وحي به بشر برسد، نازل گرديده، و نيازي نيست که پيغمبر ديگري مبعوث شود. استاد مطهري، با استناد به وجود رابطه معکوس ميان هدايت غريزي و هدايت عقلي، آن را دليلي بر عدم بلوغ عقلي و علمي بشر در دوره قبل از خاتميت مي‌داند، و معتقد است که بشر در دوره خاتميت، به مرحله‌اي از بلوغ عقلي و عملي دست يافته که مي‌تواند کليات وحي را حفظ نمايد. ولي از نظر اقبال لاهوري، عقل استقرائي و علم، جايگزين وحي است، و وحي مرتبط و متناسب با مقوله غريزه مي‌باشد. از سوي ديگر، درباره لزوم اصل اجتهاد، استاد مطهري به سنت و احاديث متعددي استناد نموده و آن را اثبات مي‌کند، اما اقبال، اصل اجتهاد در سنت را تنها ازحديثي از معاذ بن حبل استنباط مي‌کند. شهيد مطهري با استناد به آيات قرآن و سخنان اميرالمؤمنين در نهج‌البلاغه، صفات و ويژگي‌هاي برجسته و مثبتي را براي علماي دين بيان نموده، و آنان را منسوب به يک طبقه و نژاد نمي‌داند. او منابع اجتهاد دين خاتم را کتاب، سنت، اجماع و عقل مي‌داند؛ درحالي که اقبال لاهوري معتقد به روش تجربي مشترکي براي عموم بشر بوده، و علما را منسوب به نژاد يا طبقه خاص دانسته است. او بزرگ‌ترين منبع اسلامي را قرآن مي‌داند، و از عقل و قياس طبق عقايد اهل سنت استفاده مي‌کند. استاد مطهري يکي از علل جاودانگي دين خاتم را مسأله ولايت مي‌داند، که از پيامبر به امام معصوم منتقل مي‌شود؛ ولي اقبال با وجود آن‌که به اهل بيت پيامبر( عشق مي‌ورزد، به ولايت اثباتي عام اعتقادي ندارد.

‫منظور از ختم نبوت، آن است که سلسله انبياي الهي به پايان رسيده و ديگر وحي تشريعي از سوي خدا براي بشر نازل نمي‌شود. و اين‌که پيامبر گرامي اسلام( را خاتم‌النبيين مي‌گويند به اين معنا است که آن حضرت، آخرين فرستاده الهي براي هدايت بشر مي‌باشد. در اين زمينه، علاوه بر آيات متعدد قرآن کريم، بسياري از روايات از جمله حديث ثقلين و حديث منزلت بر خاتميت پيامبر گرامي اسلام( و ختم نبوت دلالت دارد. از سوي ديگر، دلايل عقلي مانند قاعده معروف "وجود رابطه معکوس ميان هدايت غريزي و هدايت عقلي"، ما را در اثبات خاتميت ديني که توسط پيامبر اکرم( آورده شده، ياري مي‌رساند؛ بر مبناي اين قاعده، بشر در دوره خاتميت، به مرحله‌اي از رشد عقلي و علمي دست مي‌يابد که به‌واسطه آن، استعداد دريافت کليه تعليمات ديني را به‌طور يک‌جا و کامل خواهد داشت. در اين مرحله همچنين بشر مي‌تواند اين تعاليم دريافتي را از تحريف حفظ نموده، و احکام متغير را در پرتو احکام کلي و ثابت کشف نمايد. بنابر اين، علماي دين، در وحي تبليغي به‌طور کامل، و در وحي تشريعي تا حدودي جانشين پيامبران مي‌شوند. بر خلاف ديدگاه روشنفکراني از قبيل اقبال لاهوري، شريعتي و سروش، خاتميت نه به‌معناي پايان يافتن دوران هدايت غريزي در اثر رشد علمي و عقلاني بشر است، و نه به‌معناي برداشتن عنصر مأموريت از تجارب ديني است؛ بلکه راز خاتميت در کامل‌شدن دين خدا و جاودانگي شريعت اسلام است. همچنين اعتقاد شيعيان به امامت ائمه اطهار( ناقض خاتميت نيست، زيرا ائمه( دريافت‌کننده وحي نيستند، و حجيت سخنان آن‌ها به‌دليل عصمت، و تأکيد قرآن و پيامبر در تمسک به ايشان است. پس آن‌چه پايان يافته، آوردن شريعت است، اما نياز به رهبران ديني و اجراي احکام دين همچنان باقي است، و کمال معنويت ديني منوط به وجود امامان دين‌شناس با ويژگي‌هاي از قبيل علم و عصمت است.

اخیرا بعضی افراد در باب سازگاری خاتمیت و مرجعیت علمی امامان معصوم شبهاتی را مطرح نموده‌اند آنان برآنند که اعتقاد به علم لدنی و عصمت امامان و حجتیت سخنان آنان با خاتمیت پیامبر گرامی اسلام و انقطاع وحی ناسازگاری دارد. این مقال بر آن است تا پاسخ مستدل به این شبهه و برخی از شبهات دیگر بدهد . در ابتدا به سرچشمه علوم امامان معصوم اشاره می‌شود که عبارتند از: 1. نقل از رسول خدا 2. نقل از کتاب علی 3.استنباط از کتاب و سنت 4. الهام‌های الاهی. سپس مطرح شده است که قرآن و روایات بر این نکته تاکید دارند که ممکن است افرادی از علم لدنی عصمت برخوردار باشند و سخنان آنان بر دیگران حجت داشته باشد ولی نبی نباشند بنابراین هیچ ناسازگاری بین خاتمیت و مرجعیت علمی وسیاسی ائمه وجود ندارد. همچنین در ادامه به نقش امامان در حفظ و پاسداری از شریعت اسلام اشاره شده. در پایان وظیفه و جایگاه عقل در فهم متون دینی پس از رحلت پیامبر مورد بررسی‌ قرارگرفته است. در ضمن در این مقاله به تناقض‌گویی‌های جناب آقای دکتر سروش در این باب اشاره شده‌است.