جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حسين منزوی، شاعر غزل سرای معاصر، در اغلب اشعار خـود، از زاويـه هـای گونـاگون بـه موضوع عشق پرداخته است. از آنجايی كه، بحث عشق در ادبيات فارسـی، دامنـه گسـتردهای دارد؛ در اشعار منزوی نيز باز تاب وسيعی پيدا كرده، و عشق محور تعدادی از غزل های او شده است. لذا در اين نوشتار با مطالعه و بررسی اشعار، بويژه غزل های او، تلاش كردم به جلوه های عشق در شعر منزوی بپردازيم. اما دامنه بحث دراز بود و جايگاه سـخن محـدود. بـدين سـبب ناگزير در گنجايش اين مقاله موضوع را مورد بررسی قرار دادم. آب دريـا را اگـر نتـوان كشـيد هم به قدر تشنگی بايد چشـيد

قرن هاست كه تمثيل در ادبيات فارسی از جايگاه ويژه ای برخوردار اسـت و ارزش خـود را حفظ كرده است و در سده های اخير نيز كماكان در مباحث سبك شناسی، انواع ادبی و داسـتان سرايی بر قدر و قيمت آن افزوده است. می تـوان گفـت تمثيـل از جهـات مختلـف بخشـی از زندگی اجتماعی انسان در صحنه های تاريخی، فولكلور اجتماعی و نگرش های اصـلاحی بـوده و می باشد. بدون شك عطّار نيشابوری از پيشگامان ادبيات تمثيلی در شعر و حكايات مبتنی بـر فابل های عرفانی است كه در سير و سلوك عرفانی با اين داستان ها بر مخاطب اجازه مـی دهـد تا بتواند در خلال داستان از آن نتيجه منطقی و درست بگيرد. هنرنمـايی شـاعر و بيـان زيبـا و نتايج پر مغز، اوج و فرود حكايت و انتخاب نمادهای ملموس افق هايی است كه با آمـوزه هـای عرفانی و اخلاقی راه مبارزه با بديها و دوری از نابكاری را گشـوده اسـت و بـه عنـوان يـك انديشه پيشتاز در قرن ششم سير تفكرات ناب و هدايتگر ايرانی را در اين فابلهـا بـه منصـه ظهور رسانده است.

مولوی از شخصيت هايی است كه همواره بر نويسندگان و متفكران پس از خود تأثير گذار بوده است. در طول تاريخ، اين تأثيرگذاری به ميزان گسترده شدن شناخت فرهنگ های مختلف نسبت به او بيشتر شده است. چنانكه امروزه پس از قرنها او بيش از هميشه مورد توجه و استقبال جهانيان قرار گرفته است. از دلايل اين استقبال بين المللی بودن خود مولانا است، زيرا مولانا دارای انديشه های بی مرز و بی زمان است. او بر مسائل بنيادين انسانی تكيه دارد مسائلی همانند عشق و ايمان، كه هيچگاه كهنه نمی شوند. همچنين مولانا برای بيان اين مضامين زبان شعری را برمی گزيند كه يكی ديگر از ويژگی های برجسته اوست. اين مقاله با عنوان(موج در بحر) بر آن است؛ تا فشرده و گذرا، به تأثيرپذيری اقبال لاهوری از مولانا جلال الدين مولوی بپردازد. موضوعی كه نشان می دهد ادبای ايران عزيز و بخصوص مولوی با آراء بديع و انديشه های لطيف و روح نواز خود قرنها است كه رهپويان وادی قرب و شيدايان عشق حق و فرزانگان اهل معرفت را نه تنها در هند و پاكستان، بلكه در پهنه گيتی مجذوب و دلداده خود ساخته و سخنان گرم او كه زاييده اُنس مدام با قرآن شريف و روايات حضرت سيدالمرسلين بوده، تحولی شگرف در انسانها ايجاد كرده، وفرهنگ ساز وسازنده فرهنگ گرديده است و تشابهات فكری زيادی ميان مولوی و اقبال است به طوری كه بعضی از محققينی كه در اين زمينه كار كرده اند، اقبال را مولوی عصر خود ناميده اند به اين معنی كه اقبال در دوره ما نقش مولوی را ايفا كرده است.

از نظر مولوی، پرورگار متعال خیر محض است، انسانی که در سیر صعودی معنوی قرار می گیرد خیر محض را می ستاید. او عشق معبود لایتناهی را شعله ای می داند که هر چیزی جز معشوق را در نظر نیایشگر می سوزاند. مولوی نیایش را توفیق الهی می داند و هر دعایی را مستلزم داشتن شایستگی نیایشگر برای آن می داند و اعتقاد دارد که فطرت روح انسانی با توحید الهی سازگار است، نباید آنرا در قید و بند ما سوی الله گذاشت. از منظر او همه مخلوقات جهان به نوعی در نیایشند. صد کتاب ار هست جز یک باب نیست صد جهت را قصد جز محراب نیست از منظر مولوی ذکر، فکر را بالا می برد و عشق، باعث ذکر و نیایش می شود و انسان در صورت اتصال به دریای لطف حق، صفت الهی پیدا می کند و در نتیجه آرامش می یابد و به نهایت فراغت می رسد.

احمد جام از عارفان بنام قرن پنجم و ششم هجری (440- 536) صاحب آثار متعدد و اندیشه های ژرف و عمیق عرفانی است که پایه بسیاری از سخنان صوفیانه است. آثاری چون: رساله سمرقندیه، سراج السائرین، روضه المذنبین، مفتاح النجات، بحار الحقیقه، انس التائبین، کنوز الحکمه، فتوح الروح، اعتقادنامه، زهدیات، تذکیرات و دیوان اشعار؛ و اندیشه های عارفانه ای که در این مقاله از رهگذر اصطلاحات عرفانی شیخ دنبال شده اند. اصطلاحاتی چون: اخلاص، توبه، توحید، تقوا، توکل، سماع، شکر، صبر، عشق، عقل، فقر، معرفت که بیشترین تکیه گاه فکری شیخ هستند. او توحید را اصل همه اعمال و توبه را بر همگان واجب، و شرط پذیرش اعمال را اخلاص می داند. برای اتقیا دو مقام قایل است و از توکل به عنوان مخ اخلاص و ستون ایمان و پل یقین یاد می کند. سماع را به استناد آیات قرآن جایز می شمارد. در باب شکر و صبر، شکر را بر صبر فضل می نهد. در باب عقل و عشق، آن دو را در ارتباط با یکدیگر می داند و معتقد است هر که عقل او اندک تر باشد زودتر عاشق می شود. سرانجام در باب فقر «نیستی را در هستی می داند» و معرفت را به دو نوع خاص و عام منقسم می کند.

هدف مقاله حاضر، آن است تا نشان دهد که حلقه واسط میان رابعه عدویه و رابعه بنت کعب، عشق است؛ به گونه ای که عشق، این دو را در سطحی پیچیده تر و شگرف تر به هم پیوند می زند؛ سپس بر مبنای نظریه هولوگرافیک، به تبیین این نکته پرداخته می شود که میان عشق عرفانی و عشق مجازی اصولا تفاوتی وجود ندارد؛ چرا که در جهان هولوگرفیک، حقیقت و مجاز، با هم به یگانگی می رسند. پس از آن از منظر رابطه بینامتنیت، مناسبات میان زیست جهان رابعه عدویه و رابعه بنت کعب گزارده می شود و در پایان با بر شمردن تشابهات زیست جهان این دو، به این نتیجه می رسد که رابعه بنت کعب، آینه رابعه عدویه است.

حیرت در عرفان یکی از هفت منازل سیر و سلوک است و می تواند سالک را به حقیقت رهنمون گردد. مولانا به عنوان بزرگترین معلم عرفان دیدگاه فراگیری نسبت به حیرت دارد و آن را به حیرت ممدوح و مذموم تقسیم نموده و همچنین حیرت را در مورد ذات الهی ناپسند به شمار می آورد، اما حیرت را چون عشق، تکامل بخش خوانده و عارف را در مرحله حیرانی در برزخی بین هستی و نیستی ترسیم نموده که تنها در زمانی از این سرگشتگی رها می شود که روح او به سوی حقیقت پرواز نماید و آرام گیرد. همچنین حیرت راستین را از حیرت دروغین جدا نموده و در حکایاتی متعدد مدعیان دروغین را رسوا کرده است. انگیزه های حیرت را نیز بر شمرده که مهمترین عامل ایجاد آن را مشاهده جمال الهی می داند.

این مقاله با سیر اجمالی در جریان های فکری فلسفه اشراق به طرح فضاهایی رسید که در تطابق با خاستگاه فکری و نظری باشد با مطالعه مباحث نظری مطرح شده، سعی گردید که دیدگاه و نگرش موجود در آنها استخراج شده و در مواجهه با مطالعات قرار گیرد بدین ترتیب موضع فکری مشخص شود. سوالی که در این مقطع، مسیر کار را مشخص می کند این است که چگونه می توان با توجه به جهان ترسیم شده در مطالعات نظری، افق روشنی برای طراحی به وجود آورد. در این مرحله سعی گردید با یک اسکیس، کار همزمان با مبانی نظری پیش روی اتخاذ این روش به انفکاک کالبدی فضاهای خاص شهری از یکدیگر انجامید و این انفکاک هم سنخ با مبانی فکری و نظری ترسیم شده است. این فضای شهری ارگانیکی (فضای درهم آمیخته ولی مستقل از هم) به یکباره به وجود نمی آید بلکه ساکنان آن فضا در طول زمان به آن شکل می دهند و یا در آن تغییر ایجاد می کنند.این پژوهش بیش از آن که به دنبال پاسخ های نهایی برای پرسش ها باشد و آن را به دیگران عرضه کند به دنبال صورت بندی مجدد آنها بود. چه بسیاری از این پرسش ها، پاسخ های دست نیافتنی دارند. حاصل کار اندیشیدن مجدد به آنها بوده و اینکه راه همچنان باقی است.

تعریف لغوی و اصطلاحی خیال با مراجعه به فرهنگ های ادبی، فلسفی و عرفانی و بیان اینکه خیال خزانه دار حس مشترک و حس مشترک نظم بخش همه حواس است و آنچه از صور و معانی در آن رسم شود، خیال آنرا حفظ می کند آشکار می گردد؛ خیال، طیفی گسترده دارد، ظریف، ژرف، دورگرد، آسمان سیر و عنصر اصلی شعر است. عرفا، آنرا هیولای (صورت) همه عوالم و جوهر و اصل وجود ذاتی می دانند که کمال ظهور معبود در آن است. جهان خیال با وجود اینکه غیر از عالم عقل شناخته می شود ولی هم عقل و هم خیال از لایه های ذات و حقیقت آدمی بوده و همه آنچه از این لایه ها ظاهر می شود در آسمان گسترده و فراگیر جان انسان آرمیده است. عرفا نیز از خیال به عنوان یکی از مهمترین قوای بشری بحث نموده و به شرح و تفصیل آن پرداخته اند. مولوی نیز همچون دیگر عرفا از خیال در آثار خود بحث نموده که در این مقال به خیال در مثنوی او پرداخته ایم. از نظر فلاسفه اسلامی نیز چون ابن سینا، فارابی، سهرودی خیال دارای معانی متعددی است که هر یک به تبیین و شرح دیدگاه خود در آثار خویش دست زده اند و همچنین است از نظر فلاسفه غربی چون دکارت و افلاطون اما با تفاوت بسیار.امام محمد غزالی، سهروردی، مولوی، ابن عربی، حافظ و ملاصدرا در توسع میدان خیال و اهمیت آن در جهان هستی اتفاق نظر دارند.

غرض از این نوشته شرح مختصر احوال و آثار فخر رازی (544606 ه‍) و نقل متن «کتاب فی الحب» او از مجموعه «سفینه تبریز» و ترجمه آن است که در میان «رساله العشق ها» مطالبی نو و آرائی ویژه دارد؛ امام فخر رازی، تعبیر و تعریف لفظی عشق را که در فکر بشری جولان و در خیال انسانی دوران دارد و موجب سلب اختیار و محور سوم و آثار می شود و به اضمحلال حب در محبوب و طلب در مطلوب می گردد، غیرممکن می داند و بر این عقیده است که محب در حب و عاشق در عشق غرق می شود و اگر الهی باشد به عالم مثال صعود می کند و اثر و خبری از محب یا عاشق باقی نمی ماند، باید عشق را متوجه خدای یگانه کرده و از التفات به زاینده و زاده و هر آنچه مادی است خودداری نمود؛ چون عشق حالتی است که در دوران آدمی پدید می آید و دارنده این پدیده را از تشخیص و تمیز میان رنج و راحت و تاریکی و روشنایی بازمی دارد و گاهی باعث مرگ او می شود.