جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت زیبایی، همواره برای انسان ارزشمند و لذت‌بخش بوده است و یکی از حوزه‌های آن، زیبایی‌شناسی ادبیات می‌باشد که عبارت است از: کشف گونه‌های ادبی از طریق بررسی‌های زبانی که از مباحث اصلی آن، ارتباط لفظ با معنا و بررسی جلوه‌های بلاغی آن در کلام است. بدون شک نهج‌البلاغه به جهت برخورداری از واژگان غنی، تناسب لفظ با معنا و ارائه آن با اسلوب‌های گوناگون بلاغی، نمونه‌ی برجسته‌ی بلاغت در ادبیات عربی است.

علوم بلاغی - معانی، بیان و بدیع- از مهم‌ترین دانش‌های ادبی است که روش‌های ایراد کلام و شیوه‌های فهم آن را با مقتضای حال و مقام مخاطب بیان می‌کند و سخن‌وران از منظر آن توانایی خود را در فن بلاغت سخن و ادای مقصود به مقتضای حال و مقام شنونده نشان می‌دهند. رعایت جوانب مختلف اخلاقی در «شیوه‌های بیانیِ» زیبا و متنوع قرآن کریم را می‌توان از مهم‌ترین جنبه‌های ادبی آن دانست، به گونه‌ای که خداوند حکیم و متعال در تعامل با تمام مخاطبان قرآن، از جمله پیامبران، ملائکه، مومنان، عموم مردم، حتی مخالفان و معاندان ـ منافقان، کفّار و مشرکان ـ کلام خود را در کمالاخلاق و ادب ایراد فرموده است. در آیات مختلف قرآن کریم و اسالیب بیانی آن، برای رعایت ادب در کلام، ظرافت‌ها، و صنایع بلاغی متنوعی بکار رفته است. که از بارزترین این صنعت‌های ادبی می‌توان «کنایه»، «مجاز»، «تعریض»، «استعاره»، «تنکیت»، «تفویف»، «مناسبت»، «حسن نسق» «صحّت تقسیم»، «تخییر»، «تکرار»، «توریه»، «اطْناب»، «استدراج»، «تجاهل العارف»، و «التفات» را نام برد. این پایان-نامه بر آنست، ضمن بهره‌گیری از آراء مفسّران و محقّقان قرآنی و دانشمندان بلاغت، و با تکیه بر پیش‌فرض‌های بلاغی و بیانی، برخی از این دسته از اسالیب را که با مضامین اخلاقی شیوا و زیبا آراسته شده‌اند مورد توجه قرار دهد و نکات بلاغی این دسته از آیات را با تکیه بر علم معانی و بیان و بدیع، مورد بررسی قرار دهد. کلمات کلیدی: قرآن کریم، شیوه بیان، بلاغت، اخلاق، ادب.

بى‏شک، قرآن کریم افزون بر اینکه یک کتاب مقدس دینى است که برای رهنمون آدمى به سعادت دنیا و آخرت آمده‌، یک شاهکار ادبى نیز هست که ضمن برخوردارى از فصیح‏ترین و بلیغ‏ترین اسلوب‌هاى بیانى عصر خود، آنها را به کمال رسانیده است. روشن است که فهم قرآن کریم و به عبارت دیگر فهم صحیح قرآن در گرو آشنایى بهتر و بیشتر با اسلوب‎هاى ادبى رایج در عصر نزول است. در این پژوهش که با هدف بررسی صور بیان در جزء دوم قرآن و دریافتن غرض بیانی و تأثیر آن در ترجمه انجام شده است، با روش توصیفی _ تحلیلی دریافته شده است که تمام مباحث علم بیان اعم از تشبیه، استعاره، مجاز مرسل، مجاز عقلی و کنایه با انواع آنها در آیات جزء دوم همچون سایر سایر بخش‌های قرآن به کار رفته است، از این رو در ترجمه‎ی آیات، برای رعایت نقش آنها در زیبایی کلام، باید ترجمه‎ای را ارئه کرد که تا جایی که ممکن است ارکان اصلی این صور بیانی به طور وضوح در ترجمه خودنمایی نکند. لازم است در ترجمه این تصاویر بیانی گاه از ترکیب وصفی و گاه اضافی یا عباراتی که گویای غرض بیانی است، استفاده و گاه توضیح یا توضیحات کوتاهی در خلال ترجمه ذکر شود تا مراد و مقصود خداوند در کاربرد این تصویرها بر مخاطب آشکارگردد.

یکی از جنبه‌های مهم اعجاز قرآن بلاغت و تبیین مدلولات پنهانی کلام وحی می‌باشد که اگر کسی بخواهد به این مهم پی ببرد ناچار است به علوم ادبی آگاهی یابد. یکی از موضوعات علوم ادبی ، علم نحو می‌باشد که به کیفیت ساختار جملات و جایگاه کلمات می‌پردازد. نواسخ در معنا‌رسانی جملات و ایجاد معانی تازه در کلام عربی نقش به سزایی دارند که برای آوردنظرافت‌ها و زیبایی‌های زبان قرآن در ترجمه لازم است از نقش بلاغی این نواسخ پرده برداشته شود. با روی‌آوری به آیات جزء اول قرآن کریم و تکیه بر ترجمه‌‌های معتبر قرآنی همچون پاینده، فولادوند و مشکینی و تطبیق این ترجمه‌ها با یکدیگر مفاهیم ارائه شده را بررسی می‌کنیم. برداشت درست از معنای نواسخ بر طبق احکام و قوانین و قواعد بلاغی توسط هر مترجم می‌تواند هر یک از ترجمه‌ها را در جایگاه مناسب خود قرار دهد. پاینده کمتر از معنای تأکیدی حروف مشبهه بالفعل را در ترجمه خود آورده، مشکینی خود را مقید کرده که حتما موکدات را در ترجمه منعکس نماید و در ترجمه فولادوند به شکل نسبی مواردی از تأکیدات مشاهده می‌شود و مواردی از آن خالی است و در دیگرنواسخ همچون افعال قلوب و مقاربه به گونه‌ای معنای انعکاس می‌آید که از اثرگذاری بلاغت و معنای این نواسخ چندان خبری نیست و گویی به شکل فعل ساده با آن برخورد شده است و این جای بسی درنگ و تأمل است.

با نزول وحی بر رسول گرامی اسلام (ص)، تمامی علوم به بحث و بررسی در ابعاد گوناگون آن پرداختند تا از ابعاد مختلف و در حد توان بشر، کلام الهی را مورد شناسایی قرار دهد. علم بلاغت که شامل معانی، بیان و بدیع می‌شود به دلیل غایت و هدفی که دارد (معرفت قرآن کریم) از اشرف علوم به حساب می‌آید. علم معانی، علمی است که متکلم را قادر می‌سازد تا آنچه در ذهن می‌پروراند به مخاطب القاء نماید. زیبایی‌های قرآن کریم از نظر این علم، مباحث متعددی را شامل می‌شود که می‌توان به احوال جمله‌های انشائیه اعم از طلبی و غیر طلبی به عنوان یکی از مقاصد آن اشاره نمود. این پژوهش به روش تحلیلی- توصیفی به بررسی و استخراج جملات انشائیه طلبی و غیر طلبی در سه جزء آخر قرآن پرداخته و اغراض ثانویه‌ای که در کتب بلاغی به آن اشاره شده را استخراج نموده است؛ علاوه بر آن به اغراض نویافته‌ای دست پیدا کرده، که کمتر در این کتب به آن اشاره شده است.

اهمّیت دانش بلاغت بر علاقه‌مندان شعر و ادب پوشیده نیست، چرا که شناخت زیورهای کلام و عناصر خیال ورزی، موجب می‌شود تا هر خواننده و شنوند? باذوقی به دقایق سخن ادبی پی‌ببرد و در نتیجه از یادگارها و تراویده‌های ذهنی و قلمیِ آفرینندگان آثار ادبی، افزون‌تر بهره‌ور و مشعوف گردد؛ از این رو ادیبان و سخن‌سنجان چمنزار بلاغت، از ادوار پیشین تا به حال کوشیده‌اند با موشکافی، به نگارش کتاب‌هایی چند در حوز? بلاغت و توابع آن، دست یازند و هر کدام به سهم خود، برای گسترش دامن? این علم اهتمام ورزند. بنابراین تلاش نگارنده در این پایان‌نامه، بر آن بوده است در راستای همین امر، یکی از عناصر بلاغی، یعنی إسناد مَجازی را بر اساس پاره‌ای از عناصر علم زبان‌شناسی و معیارها و موازین علم منطق، بررسی و ژرف‌کاوی کند.در این راستا، برای تبیین بیشتر این شگرد بلاغی، به بررسی نمونه‌هایی از آن در زبان سعدی و متنبّی، دو شاعر بزرگ زبان فارسی و عربی، پرداخته شد؛ و پس از پرداختن به این مهم، و تحلیل إسناد مَجازی در دو علم منطق و زبان شناسی نتایج مهمّی از جمله موارد ذیل حاصل شد:1. إسناد مَجازی، معمولاً در جملات خبری‌ای رُخ می‌دهد که، با قرائن لفظی یا معنوی، برخلاف عقید? متکلّم باشد؛ بنابراین، جملات یا صورت‌های انشایی، پس از تأویل به جمله‌های خبریِ داری حُکم (إسناد)، شایست? بررسی در مبحث إسناد مَجازی قرار می‌گیرند.2. در چهارچوب علم منطق، إسناد مَجازی نوعی قضیّ? حملی است که از لحاظ اعتقادات متکلّم رابط? بین موضوع و محمول در آن، رابطه و نسبتی حقیقی نیست، بلکه گوینده (شاعر یا نویسنده) به عمد و با هدف رسایی، زیبایی و تأثیر بیشتر در مخاطب و با دخل و تصرّف در رابط? بین موضوع و محمول، به مَجاز در إسناد دست می‌زند.3. بیشتر علمای بلاغت، إسنادهای مَجازی زبان فارسی را با تعاریف و مثال‌های ادبیّاتعرب سنجیده‌اند و گاهی اوقات، بدون در نظر گرفتن قابلیّت‌های زبانی یا ظرافت‌های خاصّ زبان فارسی، سعی در طبقه‌بندی إسنادهای مَجازی در گروه‌های مشخّص شده در بلاغت عربی کرده‌اند که حاصل، نادیده گرفتن بسیاری از ترفندها و قابلیت‌های زبانی در زبان فارسی می‌شود.4. بسیاری از إسنادهای مَجازیِ به کار رفته در آثار این دو شاعر، که از چشم‌انداز زبان‌شناسی، نمونه‌ای از فراهنجاری معنایی هستند، درصدد زیبایی‌آفرینی، إغراق و مبالغه، تکریم و بزرگداشت، تأثیر بیشتر کلام و با هدف وارد کردن مخاطب به دنیای خیال و شعر و ادب است.همچنین نتایج دیگری که در خلال بحث به آن‌ها پرداخته شده است و از دیگر سو، پژوهنده کوشیده است برای ورود به موضوعات علم منطق و زبان شناسی و همچنین تمهید مقدّمه، به اجمال به ذکر برخی از تعاریف و اصطلاحات این دو علم بپردازد.

توصیف کلام وحی و تأثر آیات قرآنی که علم معانی خصوصا معانی ثانوی أمر در آیات قرآنی استفاده شده است روش مورد استفاده در پژوهش و کلید واژ ه ها

حسن تعلیل و مذهب کلامی به عنوان دو تکنیک و دو آرایه‌ی بلاغیِ مبتنی بر استدلال، در اکثر آثار بلاغی عربی و فارسی مطرح شده‌اند که وجود نقاط مشترک در دو زبان، زمینه‌ی بررسی تطبیقی آن‌ها را فراهم آورده‌است. در این پژوهش تلاش نمودیم تا ضمن بررسی سیر تاریخی این دو آرایه در آثار بلاغی عربی و فارسی، تصویر روشنی از تطور و تحول آن‌ها در طی قرون مختلف تا امروز ارائه دهیم و مباحث نظری مربوط به هر یک نظیر معانی، تعاریف، انواع و کارکردهای بلاغی و ادبی و جایگاه آن‌ها در حوزه‌ی بلاغت را مورد بررسی قرار دهیم و نگاهی به نمود این دو آرایه در قرآن از رهگذر آثار بلاغی داشته باشیم و سپس با بهره‌گیری از مفاهیم زبان‌شناسی به نقد آن‌ها بپردازیم. در این مسیر دریافتیم که در بحث حسن تعلیل در بلاغت عربی، غالباً بر غیرحقیقی و ادعایی بودنِ علت تأکید می‌شود، اما در بلاغت فارسی خصوصاً در دوران معاصر، بیان علت حقیقی را نیز در صورتی که مبتنی بر ظرافت و لطافتی باشد، داخل در حوزه‌ی حسن تعلیل می‌دانند؛ در بحث مذهب کلامی به خصوص در دوران رکود و جمودِ بلاغت عربی، بحث‌های منطقی با آن پیوند تنگاتنگ خوردهو در فارسی نیز گاه گرته‌برداری ناقصی از عربی صورت گرفته و غالباً از چارچوب بلاغت سنتی عربی فراتر نرفته‌اند مگر در دوران معاصر که گاهی به کارکردهای هنری این ترفند اشاره شده‌است. در نهایت به این نتیجه رسیدیم که حسن تعلیل و مذهب کلامی و دیگر آرایه‌های استدلالی را که ذاتاً ماهیت یکسان دارند اما گاه تفاوت‌های عرضی در میانشان وجود دارد، می‌توان تحت یک عنوان واحد نظیر «استدلال شاعرانه» یا بیان هر نوع علت شاعرانه جمع کرد که یکی از شیوه‌ها و اسالیب خیال‌انگیز کردن کلام است، به گونه‌ای که برای مخاطب باورپذیر باشد و او را غرق در حیرت و شگفتی گرداند؛ حال این استدلال می‌تواند به وسیله‌ی بیانِ علت ادعایی، علت حقیقیِ مبتنی بر تشبیه، تمثیل، ارسال‌المثل صورت بگیرد و یا حتی اگر بر یک استدلال کاملاً منطقی استوار است، رنگی از عاطفه و تخیل در آن وجود داشته‌باشد.

طباق بررسی شده در این تحقیقیکی از زیبایی های بدیعی و معنوی کلاماست که جایگاهی ویژه در ادبیات و علم تفسیر و فقه و زبان شناسی دارد. اهل لغت و زبان شناسانبرای بیان اندیشه ها و توضیح معانی و شاعران برای تعبیر احساسات و اوضاع سیاسی و اجتماعی خود از فن طباق یاریطلبیده اند. و از سویی دیگر بلاغی ها برای کشف حقایق و معانی متضاد در آیات قرآن و فقیهان برای تبیین احکام شرعی و فقهی به این صنعت ادبی تمسّک جسته اند. در این مجال برآنیم تا طباق قرآنی را در لفظ انفاق و مشتقات آن بررسی کنیم و با روشی نوین به بررسی طباق و انواع مختلف آن مانند طباق ایجابی، طباق سلبی، طباق خفی و طباق معنوی و... بپردازیم. بنابراین پس از بررسی لغوی و بلاغی واژه های متضادهمراه با تحلیلی کوتاه و ذکر فایده ی آنبا استعانت از تفاسیر و فرهنگ لغت های مختلف معنای مختصر و روشنی از آیه ها نیز ارائه می گردد . واز آنجا که در بسیاری از آیات انفاقی قرآن انواع مختلفی از طباق و مقابله وجود دارد در ضمن متن به آنها اشاره می نماییم.

التفات از زیباترین صنایع بلاغی درحوزه علم معانی است که انواع متعدد آن به فراوانی درقرآن کریم به کار رفته و باعث زیبایی و حلاوت کلام وحی گردیده است، اکثر علمای بلاغت آن را تحت عنوان خروج کلام از مقتضای ظاهر و انتقال از یکی از صیغه‌های تکلّم، خطاب و غیبت به دیگری تعریف کرده‌اند.‌ بر این اساس برای آن شش وجه برشمرده‌اند، به نظر می‌رسد این شگرد ادبی منحصر به انتقال از ضمیری به ضمیر دیگر نباشد و گونه‌های دیگری نیز برای آن می‌توان پیدا کرد، در این پژوهش ضمن ارائه تقسیم بندی جدیدی از التفات، به پیگیری اغراض و نکته‌های لطیف آن از منظر زیبایی‌شناسی، در تفاسیر مختلف شیعه و سنّی پرداخته‌ شده‌است. پس در فصل اوّل؛ کلیّات و مفاهیم و در فصل دوّم و سوّم؛ التفات در ساختارهای اسمی و فعلی، التفات در ادوات والتفات در ساختار نحوی و لغوی، با تحلیل معانی ثانویه‌ی هر مورد بیان شده‌است