جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل مهم حوزه معرفت‏شناسی، بررسی تأثیر عوامل غیرمعرفتی در شکل‏گیری معرفت است که در این مسئله نیز بحث نسبت اراده و معرفت از مهم‏ترین مباحث است؛ برهمین‏اساس موضوع این رساله تحت عنوان بررسی نقش اراده در شکل‏گیری معرفت با نگاهی هستی‏شناسانه انتخاب شد. در نگاه نخست شاید براساس مباحث فلسفی درباره مبادی فعل اختیاری، حکم شود که مبادی فعل اختیاری (تصور، تصدیق و شوق )، خود اختیاری و ارادی نیست؛ ولی با دقت در سایر مباحث فلسفی مرتبط با علم و ادراک می‏توان به این نتیجه رسید که براساس اندیشه سینوی و صدرایی، شکل‏گیری ادراک انسانی ـ چه در حوزه ادارکات جزئی (حسی و خیالی) و چه در حوزه ادراکات کلی ـ فقط محصول انعکاس جبری تصویر واقعیت در ذهن انسان نیست؛ بلکه اراده و اختیار انسان نیز در شکل‏گیری ادراکات تأثیرگذارند.این مسئله در اندیشه صدرایی براساس حرکت جوهری وضوح بیشتری می‏یابد. بنا بر حرکت اشتدادی نفس انسانی و متناسب با سعه وجودی و تکامل انسانی ـ که امری ارادی و اختیاری است ـ درک انسان وضوح و اشتدادی متناسب پیدا می‏کند؛ به‏ویژه در حوزه ادرکات حصولی انسان، این نفس انسانی است که با تکامل جوهری خود و در سایه اتحاد با مبادی عالیه وجود به انشای ادراکات می‏پردازد و مواجهه با واقعیت تنها معد و زمینه‏ساز این انشای ارادی انسان است. با توجه به این زمینه در نگاهی دقیق می‏توان گفت که انسان فقط از طریق قوه نظری خود با واقعیت مواجه نمی‏شود؛ بلکه با همه ابعاد وجودی و قوای خود با عالم واقع مواجه می‏شود. همه قوای انسان در صورتگری از خارج سهم‏تأثیر دارند و ادراک محدود به تأثیر یک‏طرفه خارج در ذهن نیست؛ در عین تأثیرگذاری خارج بر قوای ادراکی انسان، ظرفیت عقلانی انسان، تمایلات انسان، کیف مواجهه انسان با واقعیت در ادراک او حضور دارد؛ ضمن اینکه حضور ابعاد وجودی انسان در شکل‏دهی ادراک نیز یک حضور ارادی است؛ به‏سخن‏دیگر اراده انسان از طریق قوای نفسانی او با عالم واقع مواجه می‏شود و از آن صورتگری می‏کند. به‏نظرمی‏رسد که این تحلیل با مبنای حکمت متعالیه که به اصل «النفس فی وحدتها کل القوی» قائل است، سازگار باشد؛ چراکه نفس با تمام قوا با امر واقع مواجهه دارد.براین‏اساس ادراک، اشراف فاعلی و مبدأ نفوذ و تصرف انسان در امر واقع است؛ البته این حضور فاعلیتی ارادی انسان در ادراکات مختلف به‏شکل یکسان تفسیر نمی‏شود؛ به‏نحوی‏که کمترین حضور اراده انسان در ادراکات حسی جزئی است و در سطحی از ادراکات پایه، اراده انسان از نپذیرفتن این سطح از ادراکات عاجز است؛ ولی حضور اراده انسان در سطوح بعدی ادراکات، اعم از ادراکات کلی و ادراکات مرکب ـ که تبدیل به یک نظریه علمی خاص معطوف به کارآمدی خاص است ـبسیار پررنگ‏تر می‏شود.با توجه به نقش اراده در شکل‏گیری معرفت، دیگر نمی‏توان در مسئله نظریه صدق در مباحث معرفت‏شناسی، با نگاه رئالیسم صرف، به نظریه کشف تطابقی قائل شد؛ برهمین‏اساس در گام نخست، نظریه «هماهنگی در جهت» و در گام بعد، نظریه «حجیت» به‏عنوان نظریه صدق در ادراک بیان گردیده است. در پایان به بررسی اشکال نسبیت مطلق پرداخته و این نکته تبیین می‏شود که آنچه قابل دفاع نیست، نسبیت مطلق است و ضرورتی نداردکه مطلقاً نسبیت در ادراک را مردود دانست؛ اتفاقاً در دو حوزه عقل عمل و عقل نظر هم می‏توان پایگاه‏های ثابتی ترسیم کرد و در دام نسبیت مطلق دچار نشد.

چکیده:عرفان، مکتبی فکری و فلسفی است که سالک را نه تنها از راه عقل و استدلال، بلکه از راه شناخت حقّ و حقیقت بر مبنای کشف و شهود عارفان به سر منزل مقصود می‌رساند. چرا که با این روش، عرفا مفاهیم قرآن و احادیث را با باطن انسان و جهان درون تطبیق داده و در نهایت، اندیشه‌های ناب عرضه کرده‌اند. این ویژگی بعینه در آثار شبستری و اقبال لاهوری آشکار است. شبستری، ازنمایندگان مکتب وحدت وجود، به تأثیرپذیری از عرفان ابن عربی در مهم‌ترین اثر خود، گلشن راز که در جواب سوالات امیر حسین هروی سروده، به بیان اندیشه‌های عرفانی خود پرداخته است و اقبال لاهوری نیز، از مجذوبان شیخ محمود شبستری، یک کتاب منظوم خود را به رسم اعلام و اثبات ارادت ویژه به این عارف بلندنظر، «گلشن راز جدید» نامگذاری نموده و در آن کوشیده که خود با توجه به برداشت-ها و تفسیری که از سوالات امیر حسین هروی دارد، پاسخ دهد. و ضمن طرح و سوال و جواب عرفانی در آن، ابیاتی سروده، که فلسفه و عشق زندگی خویش را به خواننده می‌شناساند. در این پایان نامه کوشیدیم با تبیین اشتراکات و افتراقات اندیش? عرفانی اقبال و شبستری در دو اثر گلشن راز جدید و گلشن راز، پیرامون مباحثی همچون مسأله تفکر، علم و معرفت، وصال ممکن و واجب، قدیم و محدث، مفهوم «من» یا به تعیبر دیگر، «خودی»، انسان کامل، مفهوم اناالحق و... سخن به میان آوریم و دیدگاه‌های این دو اندیشمند بزرگ اسلامی را به خوانندگان نشان دهیم

چکیده تدبیر و عاقبت اندیشی در سعادت دنیا و آخرت انسان نقش بسزایی دارد. پژوهش حاضر به بررسی این موضوع از منظر قرآن پرداخته است. نظر، حیله، تلطّف از مهم ترین واژه های قرآنی مترادف تدبیر است. تدبیر ممدوح تدبیری است که موجب تقرّب به خداوند می شود. و تدبیر مذموم تدبیری است که خدا در آن نقشی ندارد. به عبارتینزدیکی به خدا و دوری از او ملاک تقسیم تدبیر به ممدوح و مذموم است. هریک از این دو نوع تدبیر دارای ابعاد فردی، خانوادگی و حکومتی است. برخی از زمینه های تدبیر ممدوح عبارت است از توجّه به مبدأ، توجّه به معاد، انتخاب هدف عالی، تفکّر، برنامه ریزی. از مهم ترین پیامدهای تدبیر ممدوح، یاری و هدایت خداوند، بصیرت یافتن در امور، امنیّت و آرامش است. برخی موانع تدبیر صحیح و یا به عبارتی زمینه های سوء تدبیر عبارت است از غرور و تکبّر، جهل،کفر، دنیا پرستی. از مهم ترین پیامدهای تدبیر مذموم از بین رفتن عقل، اضطراب، نابودی اعمال، پشیمانی است. تدابیرحضرت یوسف(ع) و حضرت ابراهیم(ع) مصادیقی از تدابیر ممدوح و تدابیر اصحاب فیل و قارون نمونه هایی از تدابیر مذموم است که در قرآن به آن اشاره شده است.کلید واژه ها: تدبیر فردی، تدبیر خانوادگی، تفکّر، عاقبت اندیشی

هدف از خلقت انسان دست‌یابی وی به کمالات الهی و لقاء الله است. خداوند متعال انسان‌ها را به تلاش برای وصول به هدف والای خلقت دعوت کرده است و لازمۀ دست‌يابی به چنين هدفی شناخت كيفيت سلوک الی الله است. امام علی (ع) در نهج البلاغه مردم را به ورود به وادی سلوک الی الله و اجتناب از بی‌راهه‌روی دعوت فرموده است. شاخصه‌های سلوک الی الله نیز به صورت پراکنده در نهج البلاغه بیان شده است. پرورش این شاخصه‌ها موجب دست‌یابی سالک به نتایج سلوک می‌شود.از نظر امام علی (ع) که نمونۀ انسان کامل است، تفکر والاترین ویژگی انسان است، او با تفکر در جهان هستی و آثار خلقت خدا، جایگاه ویژۀ خویش در جهان هستی را می‌شناسد. درک چهرۀ واقعی دنیا و رخدادهای واقع در آن، موجب عبرت می‌گردد.سالک در سايۀ چنين تفكری به یقظه دست می‌یابد و توبۀ حقیقی می‌کند و پس از آن صمت و صهر و جوع و خلوت را كه از شرایط مهم سلوک‌اند همه را يكی پس از ديگری طی می‌كند. وی باید به وسیلۀ زهد، حب دنیا را از قلب خود بیرون کند، حركت در مسیر کمال با وابستگی به دنیا ممکن نیست.ورع و تقوا سالک را از افتادن در دام محرمات و شبهات باز می‌دارد. اوقات سالک با ذکر خدا پر می‌شود، او باید بر سختی این امور، صبر پیشه کند و مراقبت و محاسبۀ دائمی داشته باشد. شاخصه‌های دیگر سلوک الی الله عبارت‌اند از: خوف و رجا، اخلاص، حزن، رغبت، توکل، قلب سلیم، یقین، انس و محبت.سالک باید برای موفقیت در مسیر الی الله از خدا استعانت بطلبد و به نیروی خود تکیه نداشته باشد. او باید سرعت، جدیت و استقامت در پرورش شاخصه‌های سلوک را در رأس امور قرار دهد. پایداری در سلوک حقیقی و رفع موانع سلوک، راه را برای رسیدن به نتایج عالی سلوک هموار می‌سازد.پیشوای مؤمنان (ع) نتایج عالی سلوک الی الله را نیز بیان فرموده است. اولین نتیجه‌ای که از سلوک الی الله به دست می‌آید، زنده شدن خرد است. سالک عارف به کمال عقلی می‌رسد، او بر شهوات خود غالب می‌گردد و نفس امّاره را مغلوب می‌کند، در نتیجه به لطافت روح می‌رسد و به عالم بالا متصل می‌گردد. عارف وارسته شایستۀ جذب انوار الهی می‌شود و به وسیلۀ این انوار سیر کمالی خود را به سهولت و بدون هیچ گونه انحرافی می‌پیماید. انوار الهی سبب شهود و مکاشفه در عارف می‌گردد. درک شهودی عارف بسیار عالی‌تر از درک ناشی از علوم اکتسابی است. مشاهدۀ عالم غیب نوعی رعب در قلب عارف پدید می‌آورد. ازدیاد انوار الهی، ‌رعب حاصل از مشاهدۀ عالم غیب را برطرف می‌کند و طمأنینه را به وجود می‌آورد. عارف وارسته چراغ هدایت دیگران می‌گردد و مردم را به سوی حق هدایت می‌کند. عالی‌ترین نتیجۀ سلوک الی الله، وصول به رضایت خداوند است، عارف به مقامی می‌رسد که خدا او را می‌ستاید و مورد رحمت و لطف خود قرار می‌دهد.

این تحقیق از نوع تحقیقات توصیفی- تحلیلی است؛ که به بررسی تطبیقی دیدگاه‌های سیّد عبدالحسین شرف‌الدّین عاملی و شیخ محمود شلتوت، در باره‌ی وحدت اسلامی می‌پردازد؛ روش استفاده شده در این پژوهش، روش کتابخانه‌ای است؛ ازکلّ یافته‌های تحقیق می‌توان نتیجه‌گیری کرد؛ که هریک از این بزرگان، نگاهی خاصّ به موضوع وحدت اسلامی داشته‌اند. نظریه‌ی تقریبی و وحدت‌گرایانه‌ی سیّد شرف‌الدّین، بر گفت‌وگو و مناظره‌ی ‌علمی، به منظور کشف حقیقت بنا نهاده شده، و او این رویکرد را در چارچوبی مشخصّ و با هدفی خاصّ پی گرفته است؛ وی پس از تبیین کلیّات و شرایط حاکم بر گفت‌وگوهای درون‌مذهبی در کتاب «الفصول المهمّه فی تألیف الامّه»، نظریه‌ی گفت‌وگوی بین مذاهب اسلامی را از جنبه‌ی عملی، در کتاب «المراجعات» بررسی کرده، و خود برای کشف و نمایاندن حقیقت، و برطرف شدن سوء تفاهم‌ها‌ی به‌وجود آمده در بین فرقه‌های مختلف اسلامی، به‌سبب برخی شایعات بی‌پایه و اساس در مورد اعتقادات و اعمال حسّاسیت‌ برانگیز پیروان مذاهب علیه یک‌دیگر، به مناظره‌ و مباحثه‌ی علمی پرداخته است؛ تقریب بر محوریت اهل بیت‌(ع)، تقریب بر اساس مشترکات مذاهب اسلامی، و تقریب‌گرایی عملی، ویژگی‌های نظریه‌ی تقریبی شرف‌الدّین می‌باشند؛ وی با بحث علمی و مستدّل در موضوعات اختلافی بین شیعه و اهل سنت، رویکرد معتدلی را که در آن، هم وحدت اسلامی، و هم دفاع از مبانی مکتب اهل بیت(ع)، لحاظ شده باشد؛ دنبال کرده است. شیخ محمود شلتوت نیز با پیوستن به جریان تقریب، توانست حلقه‌ی ‌ارتباطی میان علمای مذاهب اسلامی رافراهم نموده، و با رویکرد مناظره‌ای و گفت‌وگوی علمی به امر وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامی، حرکت تقریبی را شتاب بخشد. تفسیر قرآن بر اساس دیدگاه تقریبی و وحدت‌گرایانه، نوشتن مقدّمه‌ای ارزشمند بر تفسیر مجمع‌البیان طبرسی، مشارکت در طرح بزرگ علمی «جمع‌آوری احادیث مشترک مذاهب اسلامی» موسوم به «طرح علمی شلتوت- قمی»، تأسیس کرسی فقه مقارن و تدریس فقه مذاهب شناخته‌شده‌ی اسلامی (اعمّ از مذاهب اهل سنت و شیعه) در دانشگاه الازهر، صدور فتوای تاریخی جواز پیروی از فقه شیعه، و نیز به رسمیت شناختن مذهب شیعه به عنوان یکی از مذاهب اصیل اسلامی و ... نمونه‌هایی از اقدامات تقریبی شلتوت است. این دو بزرگوار در برخی از اندیشه‌ها و اقدامات وحدت‌گرایانه، مواضع مشابه، و یا نزدیک به هم، ودر مواردی نیز، مواضع مختصّ به خود داشته‌اند. هدف از این تحقیق، بررسی تطبیقی اندیشه‌ها و عملکردهای تقریبی این دو عالم بزرگ، به عنوان نمایندگانی از علمای تقریبی و وحدت‌گرای شیعی و اهل سنت در جهان اسلام، و در نتیجه، تبلیغ و ترویجاندیشه‌‌ی تقریب بین مذاهب و وحدت اسلامی، در بین مسلمانان؛ به‌ویژه در میان علمای مذاهب مختلف اسلامی است.

«تدبر» اصلاح ویژه‏اى است که کلام وحیانى، آن را تنها براى غور و ژرف‏اندیشى در کل قرآن برگزیده است، و کاربردى جز در قرآن‏شناسى ندارد. در محافل و منابع قرآنى و در حلقه‏هاى تفسیر، کلام و اخلاق، تا به حال از واژه تدبر و از ریشه و مشتقات و مفهوم آن، سخن بسیار رفته است. اما چه بسا که در مفهوم‏شناسى آن، در تعابیر مترادف گونه‏اى همچون، تفکر، تعقل، تفقّه، تذکر، آینده نگرى و نیوشیدن کلام حق باجان و دل متوقف مانده‏اند. این که جایگاه هر یک از تعابیر و واژه‏ها در چیدمان سخن وحى چگونه بوده؟ در سامانه وجودى انسان با کدام یک از حواس شناخته شده در ارتباطند؟ چه ارتباط معنادارى میان آنها وجود دارد؟ هر کدام چه نقشى را در روح و روان انسان ایفا مى‏نمایند؟ هر کدام چه نقشى را در روح و روان انسانى ایفا مى‏نمایند؟ تدبر با واژه‏هاى مشابه خود چه وجوه اشتراک و افتراقى دارند؟ پرسش‏هایى هستند که تا کنون چندان مورد توجه قرار نگرفته است. مقاله حاضر، این پرسش‏ها را با استناد به دلایل قرآنى و گاه روایى، پاسخ گفته و در حد خود، نقاب از عروس معناى تدبر باز مى‏گشاید

آيه تبيان يکی از آيات مورد بحث ميان مفسران است. در باره تبيين کنندگان آيات قرآن اختلاف نظر است. علامه طباطبايی ضمن پذيرش قرائت رايج آيه تبيان، با استناد به دلايلی نظير: «دعوت خدا به تدبر در قرآن»، «امکان ارجاع آيات متشابه به آيات محکم»، «ذو بطون بودن آيات قرآن» و «ذو مراتب بودن هدايت و فهم قرآن»، دلالت آيه را برای همه افراد مستعد و بهره مند از لوازم تدبر و نسبت به همه چيز به دلالت لفظی دانسته و بر اين باور است که لازمه فرض صحت روايات بيانگر وجود علم گذشته، آينده و حوادث پيش رو تا روز قيامت در قرآن، اين است که در واژه تبيان تصرف نموده و دلالت آن را اعم از دلالت لفظی و فرا لفظی دانست. يادکرد دو نکته مزبور از گفتار علامه، آشکارا بيانگر اين حقيقت است که وي در تفسير آيه تبيان ميانه روي نموده و از قرائت های أکثری و أقلی آن اجتناب ورزيده است. مقاله حاضر، ضمن بررسی ديدگاه علامه طباطبايی در تفسير آيه تبيان، به نقد و تحليل يکی از قرائت های اکثری از آن که در ميان برخی از مفسران طرفدارانی دارد، پرداخته است.

عنوان این تحقیق "وجوه سیاسی اندیشه انتقادی محمدارکون" است. محمد ارکون (1928-2010) یکی از متفکران متاخر است که هم اندیشه های خاص و قابل توجه در زمینه مطالعه آموزه های دینی دارد. وجوه سیاسی اندیشه انتقادی محمدارکون از آن جهت حایز اهمیت است که امروزه مباحثی چون رابطه دین و دولت و سنت و تجدد، هنوز پس از سالها هم چنان در نزد بیشتر متفکران مسلمان لاینحل باقی مانده است. آرکون با آشنایی عمیقی که هم از مکاتب فکری و فلسفی متاخر غرب دارد و هم از تمدن تاریخی اسلام، روشی نو را در پژوهش و مطالعه آموزه های اسلامی بنا می نهد که خود آن را " نقد عقل اسلامی" و گاهی نیز "اجتهاد نو" می نامد. نقد عقل اسلامی از نگاه آرکون بازاندیشی در بنیادهای نظری آموزه های دینی و نحوه مواجهه با امر دینی است. انسان مسلمان معاصر اگر بخواهد هم دیندار باشد و هم در دنیای جدید زندگی کند باید هر آن چه را که به عنوان امر دینی قبول می کند، پیش از آن در باره آن بیندیشد و با عقل روزگار خویش آن را فهم کند و آن گاه هضم نماید. به همین خاطر دیگر در فهم روزآمد آموزه های اسلامی ، نه زبان رساله شافعی رسا است و نه دیالکتیک منفی سنت و تجدد در نگاه اسلام سیاسی معاصر کارساز.رساله حاضر سعی کرده است که این فرآیند را توصیف و تا حدی نیز تحلیل کند و به خواننده فارسی زبان شمه ای از اندیشه ای ارکون را بنمایاند.

هـیچ موهبتی به اندازه‌ی عقل و نیـروی فکر در وجود انسان، ارزش حیاتی و انسانی نـدارد، نقشی که عقل در زندگی و تکامل او بر عهده دارد، قابل مقایسه با هیچ نیروی دیگری نیست. گرچه در طول تاریخ دیدگاه‌های متفاوتی از سوی مکاتب گـوناگـون درباره‌ی عقل ابراز شده، اما تـقـریباً مورد پذیرش همگان واقع شده‌است. اسلام نیز در مقایسه با سایر ادیان بیشتـرین اهمیت و ارزش را برای عقل و اندیشه قائل شده و عقل و دین را مکمل و رابطه‌ی آنها را دو سویه و هماهنگ می داند. از سوی دیگر قرآن و نهج‌البلاغه عقل و خرد انسان را به عنـوان یـکی از مـنـابـع معرفت شـناخـتـه و اهمیت و جایگاه فوق‌العاده‌ای به آن می‌دهند و همگان را به تفکر در همه‌ی آیات انفسی و آفاقی و تاریخ گذشتگان و... دعوت می‌کنند. از اینرو در قرآن و نهج البلاغه عواملی چون علـم و تقوی و... از عـوامل رشد عقل و عواملی چون هوای نفس و امثـال آن از موانع رشد آن بـه حساب آمـده‌اسـت.دین اسلام، به عنوان بارزترین و کامل‌ترین مصداق دین، نه تـنها کوچک‌ترین تـعـارض و تضادی با عقل ندارد؛ بلکه ارزش ویژه و اهمیت فوق‌العاده‌ای برای عقل و خرد آدمی قائل اسـت، چرا که از نگاه آیات و نهج البلاغه، حیات انسانی، حیات فکری اوست و مهم‌ترین وجه تمایز انسان و دیگر حیوانات این است که انسان حیـوانی است متفکر و زنـدگی بـشر بـدون تفکر و تـعـقل سـامـان نمی‌پذیرد. به همین دلیل کسانی که از این موهبت خدادادی استفاده نمی-کنند در ردیف حیوانات و گاه پایین‌تر از آنها قرار دارند. از اینرو از نگاه قرآن و نهج البلاغه عقل لازمه‌ی معرفت و شناخت و رسـیـدن به کمال و سعادت ابدی است.