جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«صدق و دیگر معماها»، مجموعه‌ای از برخی نوشته‌های «مایکل دامت» است که به مباحثِ معنا و فهم، زمان و علیت، گذشته، واقع‌گرایی، منطق، برهان، ابهام و خود فلسفه می‌پردازد. این نوشته‌ها بخش قابل‌توجهی از سِیر حرفه‌ای دامت -از سال 1959 تا 1975- را شامل می‌شود، و بازتابی از دغدغه‌های متنوع او در آن دوره‌ است. در این اثر دو مسئله محوری‌اند؛ یکی ناظر به مجادلاتی دربار‌‌ه‌ واقع‌گرایی است، و دیگری به این دیدگاه مربوط است که کاربردِ یک عبارت معنای آن را تعیین می‌کند. دامت این دیدگاه را از «ویتگنشتاینِ متأخر» وام گرفته و کار او عمدتا تلاش برای استدلال به نفع این برنهاد، توضیح محتوا و استنتاج نتایج آن است. از نظر دامت، یکی از مهم‌ترین نتایج این برنهاد به مجادله واقع‌گرایی مربوط می‌شود. بسیاری از فیلسوفانِ دیگر اهمیت اصلیِ کار دامت را دقیقا در درک پیوند میان دو مسئله فوق می‌دانند. «صدق و دیگر معماها»، اولین تلاش‌های او برای بررسی این مسائل است.

نگارنده در کتاب حاضر مطالب بسيار ارزنده‌اي را مورد تجزيه‌وتحليل قرار داده است. اهم اين مطالب عبارتند از: راه گشايي براي شناخت بهتر انسان، انسان برتر، انسان در جهان عاري از جهل و خشونت، تبيين و تحليل عوامل مخل کاميابي انسان در طول تاريخ از آغاز تا امروز و رهنمون‌هايي براي ساختن آينده‌اي ايده آل براي جامعه بشريت.

کانت مدعی است که تمام پیشرفت‌های بشری، به ویژه در علوم، ریشه در یک انقلاب در طرز تفکر دارد که به موجب آن، حوزه معینی از شناخت سطحی از دانش ضروری بر کشیده می‌شود. درگذشته، این انقلاب‌ها تنها در ریاضیات و فیزیک صورت می‌گرفت، اما اکنون پس از دوره قرون‌وسطی، شرایط برای حقوق انقلابی که برای فلسفه نیز نوید گشایش شاهراهی را می‌دهد، فراهم‌شده است.

ابتدا در کتاب مباحثی در خصوص پدیده‌ی "روشنگری" مطرح می‌شود و برای مثال، گفته شده است: "سده‌ی هجدهم را دوره‌ی بیداری یا روشنگری یا تنویر افکار نام داده‌اند، به سبب آن که نقش فعالیت‌های عقلانی در آن برتر می‌نمود... سه دسته از مفهوم‌های کلیدی یعنی خرد، طبیعت و پیشرفت درون‌مایه‌ی اصلی جهان‌بینی روشنگری را شکل می‌دهند.. بیش‌تر جهان‌بینی‌های زمان معاصر با نگرش مختلف مادی ـ پوزیتویسم، ماتریالیسم (به خصوص مارکسیسم)، خردگرایی، انسان‌گرایی، "فرهنگ اخلاقی" و... ـ که کلیسا را رد می‌کنند، سرچشمه و اندیشه‌ی خود را از روشنگری می‌یابند". اما بخش اصلی کتاب، رساله‌ای است از لوسین گلدمی (فیلسوف و استاد دانشگاه سوربن، 1913-1970) که با عنوان "روشنگری مسیحی و مسیحیت به چاپ رسیده است. بخش نخست این اثر بررسی جنبه‌های فکری، اجتماعی، فلسفی و فرهنگی جنبش روشنگری و به طور کلی ارزیابی ساخت‌های گوناگون این پدیده است. در بخش دوم کتاب، موضوع روشنگری و باور مسیحی به بحث کشیده شده است. نویسنده برای نمونه در این بخش تصریح می‌کند: "انسان عصر روشنگری درباره‌ی خدای کلیسا بر مبنای مقولات عام ذهن خود یعنی برابری، آزادی و نکوداشت اخلاقی درباره‌ی حق‌های بنیادی انسان، داوری می‌کند. این خدا قدرتی انگاشته می‌شود که تنها به عده‌ی اندکی از جان‌های برگزیده، حق برخورداری از لطف یزدانی می‌بخشد و افراد دیگر را به نفرین ابدی حوالت می‌دهد؛ این خدای کلیسا به همه کار توانا است، اما جهانی را آفریده که در آن همه‌ی انسان‌ها نمی‌توانند شاد و با فضیلت باشند؛ خدایی که (از دیدگاه اگوستین) برای بیش‌تر انسان‌ها حق پرهیز از گناه را روا نداشته است؛ این خدا که نهاد محبت تصور می‌شود، خود از بخشیدن گناهان میلیون‌ها افراد خودداری می‌ورزد. طبیعی است که خدای کلیساگونه‌ای سلطان ستمگر به نظر می‌آمد که تنها می‌توانست خرافه بیافریند؛ در واقع خدای کلیسا نمی‌توانست با خدای واقعی دین روشنگر و ناسوتی طبیعی هیچ وجه مشترکی داشته باشد". عنوان مبحث بعدی "روشنگری و مسائل جامعه‌ی نو" است.

لوکاچ در این کتاب با رخنه در نسج مشخص اجتماعی نظرات مداحان مستقیم و غیرمستقیم سرمایه‌داری، از قبیل شوپنهاور، نیچه، دیلتای، هایدگر و امثالهم که آرای‌‌شان رویشگاهی برای رشد فاشیسم و به‌قدرت رسیدن هیتلر و اعوان و انصار او را فراهم ساخت، مورد واکاوی عمیق اجتماعی و فلسفی قرار می‌دهد. ویرانی عقل یا انهدام فرهنگی در میان آثار این فیلسوف مجار از اشتهار ویژه‌ای برخوردار است. او در این اثر تصویر زنده‌ای از تاریخ اندیشۀ معاصر، ایدئولوژی بورژوایی به طور اعم و فلسفۀ آن به طور اخص را به دست می‌دهد. همان‌طور که می‌دانیم تاریخ «تا قبل از قرن هجدهم تنها با یک شکل ایدئولوژی، یعنی با مذهب و الهیات آشنا بود؛ ولی هنگامی که بورژوازی در قرن هجدهم به اندازه کافی نیرومند شد تا یک ایدئولوژی مطابق با وضع طبقاتی خویش برای خود ایجاد نماید، آنگاه انقلاب کبیر خود، یعنی انقلاب فرانسه را انجام داد که منحصراً از ایده‌های قضایی مدد می‌جست». لوکاچ با دنبال کردن تاریخ فلسفی بعد از این دوران عقاید فلاسفه و اندیشمندان غربی و به ویژه آلمانی که در صحرای اوهام و بادیۀ ضلالت گمراه و سرگردان گشتند و به عنوان کود در نظام‌های اهریمنی به کار برده شدند را مورد غور و بررسی قرار می‌دهد و از سیر تحول این عقاید و تأثیر آن بر جریانات سیاسی و سایه‌های غم‌انگیز دوران گذشته که به عصر کنونی کشیده شده است، سخن می‌گوید. یکی از نکات مهمی که لوکاچ در این اثر به آن می‌پردازد، تحلیل روانشناختی روحیات مرتدان جنبش انقلابی است که به صفوف ارتجاع پیوسته‌اند. در پیش‌گفتار کتاب می‌خوانیم: «لوکاچ با افشای نظرات ضدبشری این مداحان، حربه نیرومندی را برای شناخت و مبارزه با آرای معیوب این قبیل چانه زنان مغلق‌گو، که امروزه در ایران نظرات منسوخ و نخ‌نماشده‌شان مریدانی یافته در اختیار خواننده دوستدار حقیقت و زیبایی قرار می‌دهد». خواننده در این کتاب از شباهت‌ها و شعارهای آلمان نازی دربارۀ نظم نوین جهانی و ....، با سیاست‌های کنونی امپریالیسم گرگ‌صفت آمریکا که می‌کوشد با جمع‌آوری زباله و خاکروبه‌هایی برای خود رسالت تاریخی قائل شود، شگفت‌زده می‌شود. همان‌طور که لوکاچ نیز تصریح می‌کند، خشم توفان‌زای خلق‌های سراسر جهان علیه امپریالیسم آمریکا و سگ‌های زنجیری‌اش که جایگزین فاشیسم آلمان شده است و خلق‌ها و کشورهای مختلف را مورد اهانت قرار داده و به اسارت درمی‌آورد، به طور قطع سرانجام توسط خود خلق آمریکا و خلق‌های انقلابی و ملل ستم‌دیدۀ سراسر جهان درهم‌کوبیده خواهد شد.

«اگر به دنبال آن هستید که از دل کتاب چنین گفت زرتشت، کتابی که نیچه بارها از نوشتن آن ابراز پشیمانی کرده بود، جهان‌بینی پیامبر ایرانی را بیرون بکشید، حتی یک‌بار خواندن آن هم اشتباه است و پیش از خواندن کتاب چنین گفت زرتشت، نیچه را باید به درستی بشناسیم.» «نیچه از فلسفه و جهان‌بینی مسیحیت بیزار است و آن را به قیمت خراب کردن وجهه اشوزرتشت به نمایش می‌گذارد و هر آنچه را که در جهان‌بینی مسیحیت می‌پسندد در افکار زرتشتی تعمیم می‌دهد. نیچه می‌توانست زنده‌کننده‌ی راه زرتشت پیامبر در اروپا قرن نوزدهم باشد ولی این رسالت را در نیافت.»

کتاب حاضر جلد دوم مجموعه مقالات ريچارد رورتي است که عمدتا به بررسي انديشه فيلسوفان قاره‌اي اختصاص دارد. جلد نخست مجموعه مقالات او با عنوان عينيت، نسبي گرايي، و حقيقت عمدتا به بررسي انديشه فيلسوفان تحليلي اختصاص داشت که سه مقاله آن پيشتر به فارسي ترجمه شده است: « پراگماتيسم، ديويدسن و حقيقت» در کتاب در مسير پراگماتيسم، «عينيت يا همبستگي» در کتاب از مدرنيسم تا پسامدرنيسم"، و «اولويت دموکراسي بر فلسفه) در کتابي به همين نام پيشتر ترجمه شده‌اند.

مطالب این کتاب توضیحی است برای شناساندن جوهر اصلی آن بخش از معنویات شرقی که یگانگی محض الهی را حقیقت مطلق می‌داند و در مقابل، کل جهانِ مشهود و محسوس و کائنات را وجودی مجازی می‌شمارد که از حقیقت یا ذات مطلق متجلی شده و عینیت یافته است. این ذات یگانه در ما نیز حضور دارد، ولی با تصور فاعلیت و هویت فردی، مفهومی ذهنی به نام «من» در ما پدید آمده که روی آن وجود حقیقی پرده می‌کشد و کثرت ظاهری پدیده‌های جهانِ متجلی ما را از دیدن وحدت هستی باز می‌دارد. هستی جهان متجلی، بر بنیاد اضداد متقابل، همچون نیک و بد، زشت و زیبا، بلند و کوتاه، دور و نزدیک، سخت و آسان، عشق و نفرت، روشنایی و تاریکی و نسبیت‌های حاصل از آن‌ها استوار است و ادراک حقیقت اساسا، نه با دانش اکتسابی به ‌وسیله‌ حواس و پردازش‌های ذهنی ما -که دچار محدودیت‌های ناشی از این عوامل است- بلکه با فراتر رفتن از مفاهیم ذهنی و از طریق اشراق و روشن‌‌بینی حاصل می‌شود. بینش «آدوایتا» که واژه‌ای سانسکریت به معنای «نادوگانگی» است، بر محور این موضوع، نقطه‌ اصلی توجه نویسنده‌ کتاب است.

کتاب حاضر شامل فلسفه و زندگي فلاسفه‌اي باستاني همچون سقراط، افلاطون و ارسطو مي‌شود، و پس‌ازآن با سده‌هاي ميانه و قديس توماس آکوئيناس ادامه مي‌يابد و سپس به رنسانس و فراسوي آن مي‌رسد. پورتر به کندوکاو در متافيزيک دکارت و هابز مي‌پردازد؛ معرفت‌شناسي هيوم و بار کلي را موردبررسي قرار مي‌دهد و در ميان آراي شماري فلاسفه ديگر اخلاقيات کانت و استوارت ميل را تجزيه‌وتحليل مي‌کند. در آخر نيز وي با موضوع‌هايي امروزين ازجمله نژادپرستي، سقط و فمنيسم مدرن کار خود را به پايان مي‌رساند. پورتر قادر است انديشه‌هاي پيچيده مزبور را به شيوه‌اي روشن، ساده و سرراست توضيح دهد. آنچه لاک‌پشت به ما آموخت از دريچه چشم فيلسوفاني که به شکل‌گيري تفکر مدرن ياري رسانده‌اند نگاهي متوازن و ساده فهم به پرسش‌هاي بنيادين زندگي عرضه مي‌دارد.