جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ضرورت بررسی وجود خدا و یکتایی او امری است که هر انسان خواهانِ حقیقت و سعادت به آن اذعان دارد. پیگیری این موضوع از آن نظر که انسان به مقتضای فطرت خویش دارای گرایش به خداوند است، اهمیت بیشتری نیز می‌یابد. با این همه، گاهی این مسئله را نه از جنبۀ دلائل عقلانی و به‌صورت «پیشینی»، بلکه صرفاً به‌لحاظ توصیفی و «پسینی» می‌توان در متون دینی ادیان مختلف جست‌وجو کرد، و از قِبل آن دست‌کم بدین نتیجه رهنمون شد که آموزۀ وجود خدا و توحید او، نه ضروری یک دین، بلکه ضروری ادیان مختلف به‌شمار می‌آید. در جای خود پوشیده نیست که چنین نتیجه‌ای تا چه میزان می‌تواند برای عالمان دینی مغتنم باشد. پژوهش حاضر کوشیده است، با روش کتابخانه‌ای و شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، مسئلۀ وجود خدا به‌ویژه یکتایی او را در عهد عتیق واکاوی کند. براساس تحقیق پیش‌رو شواهد متعددی از عهد عتیق، گویای این مطلب است که در این متن، خداوند به‌عنوان سرسلسلۀ هستی معرفی می‌شود و همچنین عبارات متعددی از آن بر یگانگی خداوند نیز دلالت دارد. البته برخی برآنند که عهد عتیق قائل به بداهت این دو اصل اعتقادی نیز هست، اما به‌نظر می‌رسد، کلیت این ادعا پذیرفتنی نیست؛ که در مقاله به تفصیل بدان‌ پرداخته شده است.

محمدبن‌حسن‌بن‌ولید یکی از علمای تأثیرگذار در تاریخ اعتبارسنجی احادیث شیعه است. رویکرد استثناگرانهٔ او در بررسی احادیث شیعه، دانشیان را به گفت‌وگو در خصوص آن واداشته است. این رویکرد در مدخل‌های محمدبن‌سنان، محمدبن‌علی ابوسمینه، محمدبن‌اورمه و محمدبن‌احمدبن‌یحیی در کتب رجالی بازتاب یافته است. بیشترین سهم این گفت‌و‌گو ناظر به گفته‌های وی دربارۀ شخصیت محمدبن‌احمدبن‌یحیی است و مهم‌ترین بخش سخنش در مدخل محمدبن‌احمدبن‌یحیی، تعبیر «بإسناد منقطع» یا «بإسناد منقطع یتفرّد به» به گاه استثنای احادیث محمدبن‌عیسی‌بن‌عبید است. در تحلیل مفهوم‌شناسانهٔ عبارت مذکور، از رهگذر بازخوانی تاریخی دیدگاه‌های گوناگون، دو نتیجهٔ مهم حاصل شده است: یکی اینکه «بإسناد منقطع» به‌معنای منقطع‌النظیر و حدیث منفرد ‌است؛ دیگر آنکه ابن‌ولید مسئولیت تحدیث احادیث منفرد محمدبن‌عیسی‌بن‌عبید از یونس‌بن‌عبدالرحمن را به دو دلیل نپذیرفته است: بغدادی‌بودن هر دو و پشتیبانی‌نشدن به‌واسطهٔ داده‌های مشهور موجود در حوزۀ حدیثی کوفه به‌عنوان مرکز اصلی دادوستد فرهنگی شیعه.

حدیثی با عنوان قتل روافض‌‌، در برخی منابع اهل سنت روایت شده و مورد استناد گروه‌های تکفیری برای کشتار شیعیان واقع گردیده است. در متن حدیث آمده قومی به نام روافض می‌آیند که مشرکند و باید کشته شوند. با بررسی سندی و دلالی این حدیث‌‌، غیر موجه بودن استناد گروههای تکفیری به این حدیث در جواز قتل بسیاری از مسلمانان ثابت شده است. در بخش سندی حدیث با بررسی دقیق راویان مختلف‌‌، عدم اعتبار تمام طرق آن نتیجه گیری شده است. در بخش دلالی نیز ثابت شده که اولا اصطلاح رافضی در زمان پیامبر اکرم$ وجود نداشته و این شاهدی بر مجعول بودن روایت است. ثانیا حکم کردن به شرک روافض با سب و طعن برخی از صحابه بی ارتباط است. به عبارتی دیگر معنای شرک‌‌، نفی توحید است و ارتباطی بین آن و سب صحابه نیست. پس صدر و ذیل روایت از این جهت با یکدیگر تنافی دارند. ثالثا این حدیث با آیات قرآن‌‌، احادیث دیگر پیامبر اکرم و اجماع امت نیز در تعارض است.

براساس آیۀ 96 سورۀ اعراف می‌توان رابطه‌ای معنادار میان ایمان و تقوا و برخورداری از برکت‌های آسمانی و زمینی برقرار دانست؛ اما وجود جوامعی از افراد مؤمن و باتقوا ولی محروم و افراد غیرمومن اما متنعم، با ظاهر آیه ناسازگار بوده و شبهه ایجاد کرده است. از بررسی تفسیرهای شیعی شش پاسخ به این شبهه قابل برداشت است که به دو بخش ایجابی و سلبی تقسیم می‌شوند. پاسخ‌های ایجابی مواردی مانند اختصاص آیه به زمان و مورد خاص، استدراجی بودن برخورداری غیرمؤمنان و تأمل در معنای ایمان و تقوا و پاسخ‌های سلبی مواردی مانند انکار برخورداری غیرمؤمنان از برکات آسمانی و زمینی، انکار برخورداری غیرمؤمنان از برکات معنوی و انکار برخورداری کامل غیرمؤمنان از برکات را شامل می­‌شود. هریک از این پاسخ‌ها به نوبۀ خود ارزشمند است و بخشی از شبهه را پاسخ می­‌دهد؛ اما برای حل کامل و همه‌­جانبۀ شبهه پاسخی جامع‌تر لازم است. ازاین‌رو با لحاظ کردن بخش‌هایی از پاسخ‌های یادشده و تأمل در معنا و مصادیق برکات کوشیده شده پاسخی جدید ارائه شود. در این پاسخ، مراتب متعدد مقامات معنوی و معارف الهی از جمله برکات آسمانی معرفی شده و برای تقوا نیز معنایی گسترده و دارای مراتب مختلف در نظر گرفته شده است؛ چنان­که همۀ گناهان اعم از گناهان ذکرشده در متون دینی و غیر آن را دربر بگیرد. براین‌­اساس، اگرچه غیرمؤمنان از برخی مراتب برکت‌های آسمانی محروم می‌شوند، از برخی مراتب برکت‌های زمینی بهره‌مندند و مؤمنان نیز اگرچه از برخی مراتب برکات زمینی محروم‌­اند، از برکات آسمانی بهره‌ها می‌برند. پژوهش حاضر با روش توصیفی_ ­انتقادی سامان یافته است.

پدیدۀ خودشیءانگاریِ زنان براثر انگاره‌ای کاذب ایجاد می‌­شود،که زن به‌ خود از دیدگاه ناظری بیرونی نگریسته و درگیر وارسی افراطی و مزمن ظاهرش می‌­شود. محققان غربی در پژوهش‌های مختلفی به ‌عوامل، آثار و پیامدهای ویرانگر خودشیءانگاری زنان پرداخته و راهکارهایی برای پیشگیری و درمان آن از دیدگاه روان‌شناسی و جامعه‌شناسی ارائه داده‌اند. اما در تحقیقات آنان، راهکارهایی برگرفته از جهان‌بینی دینی و معادباوری قرآن که عاملی مؤثر در تقویت خودشناسی و مقابله ‌با خودشیء‌انگاری است مشاهده نمی‌شود. بنابراین مسئلۀ اصلی ‌تحقیق حاضر بررسی چگونگی مقابله ‌با خودشیءانگاری از طریق خودمراقبتی‌ معنوی بر محور «یوم الحساب» است. اعتقاد به آیات وحیانی و قرائت تعابیر قرآنی معاد با پیشوند «یوم» موجب شکل‌گیری انگاره­ای حقیقی از قیامت در ذهن شخص شده و تأثیر اساسی در جهان‌بینی او دارد. تعبیر «یوم‌الحساب» نیز موجب ترغیب انسان در رجوع به نفس ‌خود شده و خودشناسی، محاسبه و مراقبۀ نفس را در پی خواهد داشت. این مراقبت درونی، فرد را از توجه افراطی به بدن و ظواهر آن باز می‌دارد و در نتیجۀ از پدیده خودشیءانگاری زنان پیشگیری و یا سبب درمان آن می‌شود.

هنگام استیلای مسلمانان در اسپانیا گروهی از مسیحیان با اعراب مسلمان در ادارۀ امور کشور همکاری بیشتری داشتند. این گروه از مسیحیان درعین‌حال که دین خود را حفظ کردند؛ بسیاری از آداب و سنن اعراب را نیز تقلید کردند. آنها در میان مورخان مسیحی به مُستَعربان یا مُضارب‌ها مشهور شدند. مستعربان، حلقۀ واسط میان حکم‌رانان عرب مسلمان و مردم مسیحی در محدودۀ سرزمین اسپانیا بودند که در انتقال میراث مسلمانان به سرزمین اسپانیا و ترویج فرهنگ عربی نقش بسزایی ایفا کردند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مضارب‌ها یا مستعربان واژه‌ای بوده برای مسیحیان ساکن اندلس که هم حکومت حاکمان مسلمان را پذیرفته بودند هم آداب‌و‌رسوم آنان را. همچنین آنها با وجود مشکلات فراوان به‌واسطۀ امتیازاتی که داشتند، توانستند تأثیر زیادی در انتقال علوم اسلامی و فلسفۀ یونانی به اندلس داشته باشند و در زمینه‌های هنری سبک مضاربی را به‌وجود آورند. این پژوهش به‌روش توصیفی – تحلیلی صورت گرفته و هدف از آن روشن ‌شدن نقش مستعربان در بهره‌گیری از فرهنگ و تمدن مسلمانان و به‌کار بردن آن در پیشرفت سرزمین خود است.

هرزگی به معنای بی‌قیدی، لاابالی‌گری و بی‌‌بندوباری، از فراگیرترین مشکلاتی است که جوامع انسانی همواره با آن روبه‌رو بوده است. درحالی‌که قوانین قراردادی، اخلاق و الزامات عرفی و فرهنگی نقش‌هایی مؤثر در پیشگیری و مبارزه با هرزگی دارند، به اعتقاد دین‌داران، دین نیز در این عرصه نقشی مهم و چشمگیر ایفا می‌کند. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌ ـ تحلیلی، در پی یافتن پاسخ به این پرسش است که به‌واقع دین چه سهمی در این عرصه دارد؟ در این مقاله تلاش می‌شود با هدف شناسایی ظرفیت‌های دین در مهار هرزگی با تأکید بر ادیان ابراهیمی، به تبیین مفهوم هرزگی و شیوه‌های مهار آن پرداخته شود. با بررسی‌ انجام‌شده در این پژوهش نتیجه گرفته خواهد شد که دین از طریق ایجاد سرسپردگی ایمانی به‌عنوان عامل بازدارندۀ درونی، دستورات شرعی و اخلاقی، بیان آثار و پیامدهای دنیوی اعمال و بیان رقم‌خوردن سرنوشت انسان در فرجام عالم براساس سنجش نهایی اعمال، سهم و ظرفیتی قابل توجه در مهار هرزگی داشته و تأثیرگذاری دین در این عرصه، از ضمانت و ژرفای بیشتری نسبت به عوامل دیگر برخوردار است.

بررسی وضعیت راویان و داوری دربارۀ وثاقت آن‌ها نقش مهمی در بهره‌گیری از اخبار برای استنباط معارف دینی دارد. یکی از راویانی که دیدگاه‌­های گوناگونی چون ضعف، وثاقت مطلق، وثاقت مشروط و توقف دربارۀ او قابل ارزیابی است، احمد بن هلال است. نقل نزدیک به نود روایت از این شخصیت در موضوعات فقهی، تاریخی و اعتقادی به‌­ویژه مهدویت، تحقیق دربارۀ او را ضرورت می­‌بخشد. در پژوهش حاضر با بهره‌­گیری از منابع اِسنادی و به روش توصیفی­ _ ­تحلیلی، وضعیت رجالی احمد بن هلال مورد ارزیابی قرار گرفته است. برای دست‌ یافتن به نتیجه‌­ای مطمئن دربارۀ احمد بن هلال، در نخستین گام زیست‌نامه و جایگاه حدیثی و در دومین گام، تضعیفات مربوط به او در سه موضوع لعن از ناحیۀ مقدسه، غلو و نیز نقل احادیث منکر بررسی شده و نقدهای مربوط به هریک تبیین شده است. در مرحلۀ بعد نیز توثیق خاص و عام مربوط به او با بهره‌گیری از مؤلفه‌های زیر مورد تبیین قرار گرفته: قرار داشتن در شمار رجال دو کتاب: تفسیر قمی و المزار الکبیر و روایتگری اجلّا از او. دستاوردهای پژوهش حاضر براساس نقد بر تضعیفات واردشده بر این شخصیت و بهره­‌گیری از مجموعۀ توثیقات عام مرتبط با او سامان یافته است.

بخشی از میراث حدیثی ما به زندگی، شخصیت و سیرهٔ انبیای الهی مربوط می‌شود. ازجملهٔ این روایات، حدیث «آخِرُ مَنْ یَدْخُلُ اَلْجَنَّةَ مِنَ اَلنَّبِیِّینَ سُلَیْمَانُ‌بْنُ‌دَاوُدَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ ذَلِکَ لِمَا أُعْطِیَ فِی اَلدُّنْیَا» است. بنابر ظاهر این روایت، حضرت سلیمان(ع) به‌سبب موهبتی که در دنیا به وی عطا شده بود، از میان پیامبران الهی آخرین فردی است که وارد بهشت می‌شود. طی جست‌وجو در منابع حدیثی، تنها دو روایت با این مضمون در کتب روایی شیعه و سه مورد در کتب روایی اهل‌سنت با اختلاف نسخه به چشم خورده است. این روایات نیازمند واکاوی سندی و متنی است. در خصوص مضمون روایت این پرسش مطرح است که باتوجه‌به عظمت، عصمت و برگزیدگی انبیای الهی، چگونه ملک سلیمان که از ویژگی خاص نبوت اوست، زمینه‌ساز تأخیر ورود این پیامبر الهی به بهشت می‌شود؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که این روایات به‌لحاظ سندی فاقد اعتبار و به‌لحاظ دلالت متن با متون قرآنی و حدیثی موجود در این زمینه ناسازگار است.

هرچند مفهوم و محتوای اصل «اهیمسا»، یا همان «پرهیز از آزار رساندن به جانداران»، به عنوان یک اصل اخلاقی مهم، در اکثر ادیان و مکاتب اخلاقی مطرح است؛ اما جایگاه این اصل در نظام اخلاقی، و پشتوانه‌های نظری و اعتقادی که بعضاً در شکل‌گیری آن مؤثرند، بی‌تردید رویکردهای متفاوتی را در هر یک از این ادیان و مکاتب به وجود آورده است. این تحقیق با روشی تحلیلی و توصیفی در صدد است تا ضمن بررسی اصل اهیمسا در نظام اخلاقی جینیسم - به عنوان افراطی‌ترین گونه تأکید بر این اصل - و مقایسه آن با حقوق جانداران در نظام اخلاقی مکتب تشیع؛ نشان دهد که هرچند هر دو آیین، در تأکید بر پرهیز از آزار رساندن به جانداران اتفاق نظر دارند، اما تأکید بر این اصل در هر کدام از این دو مکتب، دارای پشتوانه نظری خاصی در زمینه خداشناسی، جهان‌شناسی و انسان‌شناسی، و برخاسته از دو جهان‌بینی کاملاً متفاوت است، به طوری که این تفاوت در افکار و رفتار دینی این دو مکتب ظهور و بروز مشخصی دارد.