جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دین، فلسفه و زبان، اجزاء لاینفک و مهم هر فرهنگی هستند، اگر قرار باشد فرهنگی­ از سرزمینی به سزمین دیگر منتقل شود و در اثر این انتقال، فرهنگ مقصد متعالی شود، باید مؤلفه­های آن به درستی، آگاهانه و با رصد کامل پاسداران فرهنگ، منتقل شوند تا زمینه­های لازم برای پذیرش، استقرار و رشد عقلانیت و دین مبتنی بر آن در جامعه­ی مقصد، مهیا شود. در غیر این صورت، تعارض جدی بین حامیان فرهنگ قبلی با طرفداران فرهنگ وارداتی رخ می­دهد. فارابی در آثارش ضمن توضیح شکل­گیری این مؤلفه­ها در اجتماع انسانی و ارتباطشان با هم، نحوه­ی انتقال آن­ها را توضیح داده و به خوبی آسیب شناسی می­کند. از نظر فارابی با رشد مهارت­های زبانی و دستیابی انسان به فنون قیاسی، فلسفه ایجاد می­شود. فلسفه با ابزار دین به وضع قانون در جامعه و هدایت آحاد مردم به سمت سعادت، می­پردازد.

جلال‌الدین محمد بلخی در تبیین معارف مثنوی برخی از صور برجستة هنری و مضامین ویژة عرفانی را در قالب اشعار عربی می‌نهد. این پژوهش از طریق بررسی ابیات و مصاریع تمام‌عربیِ مثنوی، جنبه‌های زبانی و ادبی این نوع اشعار را بررسی می‌کند و میزان نوآوری‌ها و نکته‌سنجی‌ها را در ساختار آن‌ها برمی‌شمارد و از گذر اشعار عربی به مهم‌ترین مقاصد مولانا در بیان مفاهیم توجه می‌کند. هدف، تحلیل موازین هنری اشعار عربی، بدعت‌های مولانا در حوزة ساختاری این اشعار و کیفیت تشریح مفاهیم مورد توجة او برای بیان محتواست. به شیوة تحلیل محتوایی و در رویکردی زیبایی‌شناختی، چگونگی تلفیق ابیات عربی با ابیات فارسی مطالعه می‌شود تا ضرورت وجود اشعار عربیِ مثنوی را تشریح کرد. با این هدف 123 بیت و 99 مصراع در شش دفتر مثنوی بررسی شد. نتایج نشان می‌دهد در مواردی زمینة بیان معنا، جز به زبان عربی امکان‌پذیر نیست؛ اصلی‌ترین دلیل این امر علاوه­بر نقد منش نحویون، خروج از هنجارهای عادی زبان، آمیختگی توأمان افکار و یافته‌های مولانا از منابع عربی و فارسی، آفرینش معانی متعدد در فرمی نو و تعمیق تجارب عرفانی از طریق پدیدآوردنِ زبان ویژة مثنوی است. در این سیر و رهیافت تکاملی، اولویت‌های زبانی خاصی در ساخت و فرم روی می‌نماید. در همین راستا، مولانا برای تعمیق مبانی اندیشگی مثنوی دست به خلاقیت‌های عدیده‌ای می‌زند و از این طریق مسیر پیچ‌درپیچ مضامین مثنوی را در انتقال اغراض گوناگون آن هموار می‌سازد.

از قرن چهارم تا هشتم هجری قمری در خطّۀ خراسان پانزده پیرنامه به زبان فارسی و عربی تألیف یا ترجمه شده‌ که عبارت‌اند از: مقامات قومسانی، مقامات خواجه عبدالله انصاری، کتاب‌النور، دستورالجمهور، مقامات کهن و نویافتۀ ابوسعید، حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، اسرارالتوحید، مقامات ژنده‌پیل، مقامات منظوم شیخ جام، رساله در اثبات بزرگی شیخ جام، ذکر قطب السالکین و ذکر شیخ ابوالحسن خرقانی و منتخب نورالعلوم، مناقب حاتمی جوینی و مرادالمریدین. در این مقاله کوشش شده تا ویژگی‌ها، تأثیرگذاری‌ها و تأثیرپذیری‌های مؤلفین و سیر تحوّل این آثار بررسی شود. پس از بررسی شیوۀ پیرنامه‌نویسی مؤلفین و بیان ویژگی‎‌های آثار، مشخّص شد پیرنامه‌های مربوط به یک پیر و به طور کلّی پیرنامه‌های خطۀ خراسان وجوه اشتراک زیادی با یکدیگر دارند. برخی پیرنامه‌های کهن مانند مقامات قومسانی، کتاب النور یا مقامات خواجه عبدالله انصاری شیوه و ساختار منحصر به‌فردی دارند و دارای شباهت کمتری با پیرنامه‌های متأخر هستند. با توجه به وجود شباهت‌های فراوان پیرنامه‌های نگاشته‌‍شده پس از اسرارالتوحید به این پیرنامۀ کهن احتمال بسیار وجود دارد که پیرنامه‌نویسان متأخر از نگاشتۀ محمّد بن منوّر تأثیر پذیرفته باشند. عربی‌گویی و شیوۀ نگارش عالمانه، شاعرانه و هنری مؤلفین آثاری چون کتاب‌النور، اسرارالتوحید، پیرنامه‌های خرقانی و مرادالمریدین در معرفی شخصیّت والای پیران بیانگر وجود مخاطبان خاص و بادانش برای این آثار است و سست‌بودن کلام مؤلفین پیرنامه‌های احمد جام و درج کراماتی مادی با اهدافی انتقام‌جویانه نشان می‌دهد هدف این نویسندگان قدرتمندجلوه‌دادن شیخ احمد جام برای مخاطبان عام است.

براساس آموزه ماواگزینی روح القدس از جمله کارکردهای اساسی روح القدس هدایت مؤمن مسیحی به سوی حقیقت خداوند و شبیه ساختن وی به اوست. ساکن شدن روح القدس درمومن مسیحی سبب استحاله و تبدیل وی به آفریده ی نو می شود که لازمه رستگاری و تحقق فرایند تقدیس است. چگونگی ماواگزینی روح القدس در درون شخص مسیحی و نحوه تاثیر گذاری بر ایمان او برای هدایت و وصول به رستگاری، چالش جدی فیلسوفان دین مسیحی است که می کوشند به فهم معقولی از رابطه استحاله و تبدیل به آفریده ی نو در فرایند مأواگزیدن روح القدس در درون مؤمن مسیحی با وجود قدرت انتخاب و اختیار انسان در پذیرش هدایت و عدم آن، دست یابند. مدل مشارکتی آلستون می تواند به نحو معقولی از جایگاه اختیار دفاع نماید. براساس این مدل مؤمن مسیحی در روند مأواگزینی روح القدس در درون خویش، هم تا حدی به آنچه خیر است معرفت و آگاهی می یابد و هم احساس می کند مایل است واکنشی شایسته و مناسب نشان دهد. این مدل در تمام استحاله ها نقش درونی مهمی به روح القدس می بخشد و در عین حال مجال انجام کارهای بسیاری را برای فرد باقی می گذارد و اختیار او را در نظر می گیرد. از این رو این مدل می تواند به عنوان تبیینی عقلانی از جایگاه اختیار در روند هدایت باطنی روح القدس در جریان مأواگزینی، به شمار آید.

مصالح از جهت اعتبار و عدم اعتبار به سه دسته مصالح معتبر، غیرمعتبر و مرسله تقسیم میگردد. فایده‌گرایی از جهتی به دو دسته‌ فایده‌گرایی عمل‌محور و قاعده‌محور تقسیم میگردد. در فایده‌گرایی عمل‌محور بیشترین سود برای بیشترین فرد با توجه به موقعیت‌های جزیی سنجیده می‌شود و در فایده‌گرایی قاعده‌محور رعایت قواعد اخلاقی مد نظر است؛ بدون این که استثنا بردارد. در فقه مصلحت محور باید طبق قواعد عمل کرد؛ اما چه بسا در موارد جزیی به خاطر حفظ مصالح بالاتر باید مصالح پایین‌تر را فدا کرد. در فایده‌گرایی قاعده محور باید طبق قواعد پیش رفت و قاعده استثنا بردار نیست. معیارهای زمانی مصلحت، مادی و معنوی بودن مصالح و توجه و عدم توجه به دین و مصالح اُخروی، از جمله تفاوت‌های فایده گرایی و فقه مصلحت‌محور است. از سوی دیگر قاعده اُولی بودن دفع مفسده از جلب مصلحت، نیز بر مبنای فایده‌گرایی سلبی بازخوانی شده است.

حکیم رجب‌علی تبریزی از جمله فیلسوفانی است که به مسئلۀ اشتراک لفظی یا معنوی «مفهوم وجود» پرداخته است. وی ضمن اشاره به برخی از آرای پیشینیان، برهانی عقلی به سود اشتراک لفظی وجود اقامه کرده است. وی از حیث معرفت شناختی قائل به ارتباط وثیق میان مفاهیم با مصادیق بود، از این­رو نمی­توان از چنین متفکّر واقع­گرایی انتظار داشت که دربارۀ مفهومی همچون وجود، فارغ از مصادیق آن حکم نماید. همچنین عدم باور تبریزی به مفاهیم اعتباری در فلسفه نیز، با رأی او به اشتراک لفظی وجود هم­سو است. ولی برخلاف تلقّی شاگرد وی خاتون­آبادی، این مطلب دلیل اصلی گرایش حکیم به ایدۀ اشتراک لفظی وجود نبوده است؛ بلکه مخاطب اصلی تبریزی در این مسئله، صدرالدین شیرازی است که برداشت خاصی از قول به اشتراک لفظی وجود دارد و به پشتوانۀ آن، ایدۀ چالش­برانگیز تشکیک در حقیقت وجود را مطرح می­کند که به هیچ وجه مورد پذیرش حکیم تبریزی نیست.

معارف الحقایق فی تحقیق الدقایق در زمره متون عرفانی قرار می­ گیرد. نویسندة آن فردی به نام میرپادشاه است و در دست نویسش خود را از نوادگان میر حیدر کسبی معرفی می­کند که از شیوخ فرقه نقشبندیه است و مزار او امروزه در ولایت نخشب (قرشی کنونی) زیارتگاه است. او از نزدیکان خواجه سعد است و علاوه بر معارف الحقایق، کتاب دیگری به نام ایضاح الاصطلاحات و تفصیل المقامات دارد. معارف الحقایق شرحی بر لمعات فخرالدین عراقی است که در سال 1003 هجری قمری و در زمان عبدالله بهادرخان به تشویق و تحریض فردی به نام میرک صوفی نوشته است. در ابتدای کتاب مؤلف به شرح و توضیح اصطلاحات عرفانی می­ پردازد و پس از آن ضمن نوشتن کلام عراقی که او را مصنف می­نامد، شرح خود را به آن می­افزاید. کلام عراقی را به رنگ شنگرف و توضیحات خود را با رنگ سیاه می­نویسد. از این نسخه هیچ پیشینه­ ای اعم از مقاله، پایان ­نامه و کتاب موجود نیست؛ اما شروح موجود از عراقی به ­عنوان پیشینه بیان شده است. توضیحات مفصل شارح درباره اصطلاحات عرفانی همچون پیشگفتار در نسخه و پیش از متن اصلی آمده است که در دیگر شروح نیست و نوآوری آن محسوب می ­شود. این نسخه، بدل ندارد. به خط مؤلف است، افتادگی کمی دارد و خواناست. این شرح به دلیل دارا بودن ویژگی­ هایی همچون شرح مبسوط متن لمعات به همراه توضیحات مفصل اصطلاحات عرفانی، کلام فاخر و فصیح، استفاده از آرایه ­های ادبی همچون تشبیه، تناسب، اطناب، تنسیق الصفات و اطلاعاتی از فرقة نقشبندیه و نمونه ­ای موفق از نثر در دورة موسوم به انحطاط نثر فارسی، حائز اهمیت است. تسلط بر مباحث عرفانی و پیوستگی کلام مؤلف، شرح لاهیجی بر گلشن­راز شبستری را به یاد می ­آورد. از همین رو تصحیح آن ضروری است تا علاوه بر غنای ادب عرفانی، شرحی جامع از لمعات را در دسترس مخاطبان قرار دهد.

خواجه عبدالله انصاری شخصیتی است که آشکارا کوشید یک نظام منسجم در سنّت نخست عرفانی ارائه دهد. امروزه با اسم خواجه و آثارش به خصوص منازل السائرین واژگانی چون عرفان عملی و سنّت نخست عرفانی به ذهن متبادر می­شود؛ اما در نوشتار حاضر ثابت شده است که خواجه عبدالله نه از جهت شخصیت فکری، اعتقادی و نه سنت عملی و سلوکی نمی‌تواند نمایانگر تمامیت سیر و سلوک بوده باشد. بزرگ‌ترین نماینده و استاد سنت عملی در عرفان، نجم‌الدین کبری بنیان‌گذار و تدوینگر سلوک شطّار است. سنّت عملی صوفیان با تأکید بر اعمال قلبی، معرفت نفس و مراتب آن، موت اختیاری، مرگ و نوزایی عرفانی، سوانح، مشاهده و غیره در محور یک الگوی غیرخطی ارائه شده است. بیشترین توجه به کلیدواژه­های فوق بر محوریت غیر خطی سنّت عملی، از سوی نجم‌الدین و شاگردانش صورت گرفته است. از این جهت او بهترین نمایندة پیران خراسان در سیر و سلوک است. در حال حاضر برای پژوهش در سیر و سلوک و تحول معنوی، دانش­پژوهان را به منازل­السائرین نوشتة خواجه عبدالله انصاری ارجاع می­دهند؛ اما در میدان عمل کسی بهتر از نجم­الدین کبری از سنّت عملی پیران خراسان نمایندگی نکرده است.

تصوف معطوف به نجات آحاد جامعه است و برای مدیریت جامعه برنامة مدونی ندارد؛ اما این بدان معنا نیست که عرفا نیز نسبت به شرایط اجتماعی و سیاسی اطراف‌شان بی‌توجه بوده‌اند. در این پژوهش تلاش شده با بازخوانی و بازسازی مفهوم مقاومت فوکویی نشان داده شود که چگونه بخش اعظم حکایت‌های تذکرة‌الاولیاء در دایرة بازی بزرگ مفهوم قدرت و مقاومت قرار می‌گیرد و فریدالدین عطار چگونه با طراحی بدن‌های متنوع، روش‌های مقاومت صوفیه را بازنمایی می‌کند. برخی از این بدن‌ها از شیوة مقاومت سلبی و برخی دیگر از شیوة مقاومت ایجابی استفاده می‌کنند و گاه می‌شود که در یک رفتار بدنی هر دو وجه سلبی و ایجابی مقاومت آشکار می‌شود. انتخاب تذکرة‌الاولیاء بدان جهت است که این اثر دربردارندة عصارة اندیشه‌های عطار است. او تجربه‌های زیستی و نوشتاری متعدد را در آثار قبلی خودش به نمایش می‌گذارد و اینک در بخش‌های پایانی عمر تذکرة‌الاولیائی را می‌نویسد که زیرمتن بسیاری از زبرمتن‌های صوفیة دوره‌های بعدی است. با این هدف، ابتدا حکایت­ های عطار را که در بردارندة مفهوم مقاومت است بررسی و مصادیق آن را استخراج شده است. در مرحلة بعد، از طریق طبقه­ بندی آن­ها در چند گروه، مصادیق مقاومت سلبی و ایجابی را در آن­ها مشخص شده است.در مرحلة نهایی نیز گزارش‌هایی از تحلیل­ های انجام شده ارائه شده است.

جان هیل با قبول نقش اراده در پذیرش و شکل­ گیری، و حفظ و بکارگیری روش­های مولّد باور، بر مسئولیت انسان در برابر باورها تاکید دارد. با وجود دفاع هیل از اراده ­باوری غیرمستقیم، وی سیری تشکیکی از مستقیم و بی­واسطه بودن نقش اراده در روش کسب باور و حفظ باور تا غیرمستقیم و باواسطه بودن تاثیر آن در پذیرش و کسب باور را دنبال می­کند. هیل در شکل­دهی باورها، اراده­ باوری مستقیم را که مبتنی بر تصور مشهور دکارتی است نمی­پذیرد؛ اما با تفکیک میان اراده ­باوری مستقیم و غیرمستقیم، شرح مفهوم فعل پایه و غیرپایه و بیان روش ­ها و تکنیک­هایی هم چون تغییر رفتاری، تلاش می­ کند پذیرش و شکل­ دهی باورها را نیز تحت کنترل ارادی اما غیرمستقیم افراد تفسیر کند. در این پژوهش با بکارگیری روش تحلیلی- انتقادی برآنیم تا نشان دهیم با اصلاح و تعدیل دیدگاه هیل، پذیرش مسئولیت معرفتی براساس دیدگاه اراده­ باوری غیرمستقیم معنادار است.