جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اهل بیت عصمت و طهارت (ع) به عنوان وارثان علم پیامبر (ص)، بهترین رهنمودها را برای هدایت مردم ارائه کرده‌اند که بخشی از آنها در روایات تفسیری این بزرگواران نمود یافته است. جمع قابل توجهی از اندیشمندان اهل سنّت به نقل احادیث اهل بیت (ع)‌ به عنوان صحابه یا تابعین جلیل ­القدرـ همّت گماشته و از آنها به گونه‌های مختلف بهره برده‌اند. مقالة حاضر به روش توصیفی ـ اسنادی با رویکردی قرآنی ـ روایی، پس از مطالعة در تفاسیر روایی و غیر روایی اهل سنّت و تأمّل در سایر کتب آنها، به تحلیل و تقسیم­بندی بهره­گیری اندیشمندان اهل سنّت از روایات اهل بیت (ع) پرداخته و ضمن گونه­شناسی، اقسام آنها را در قالب موارد ذیل بیان می‌دارد: «بهره­وری ترجیحی» ‌که در آن، روایت اهل بیت (ع) بر سایر احادیث، ترجیح داده می‌شود؛ «بهره­وری تأییدی» که روایت امام توسّط روایت پیامبر (ص) یا سایرین تأیید می‌شود؛ «بهره­وری انکاری»؛ «بهره­وری تضعیفی» و «بهره­وری انتقادی» از موارد دیگری است که این نوشته به آنها می‌پردازد.

رویداد «توحید مصاحف» در عهد عثمان از مسلّمات تاریخی است که به­رغم پذیرش آن از سوی محقّقان اسلامی، از خرده­گیری­ها و عیب­جویی­های مستشرقان مصون نمانده ­است. این گروه با استناد به دلایلی همچون حذف بخش­هایی از قرآن توسّط عثمان، فرمایشی بودن مصحف فراهم­آمده، تردید در اصل وقوع رویداد و مخالفت حضرت ­علی (ع) با این اقدام، به طرح شبهه پرداخته­اند. این نوشتار که به شیوة توصیفی‌ـ تحلیلی و با رویکرد انتقادی سامان یافته، ضمن گزارش این شبهات، به نقد و بررسی آرای خاورشناسان در این حوزه می‌پردازد. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که ادّعاهای یادشده بی‌اساس و برگرفته از منابع غیر معتبر و کم‌اهمّیت و همچنین برخاسته از دیدگاه شکّاکانه آنان نسبت به اصالت احادیث اسلامی می­باشد، ازاین‌رو، با دلایل و شواهد معتبر عقلی و نقلی مخالف است.

قرآن کریم در عین حال که راهنمایی برای سعادت انسان است، کتابی به غایت ادبی نیز هست که زمینه­ها و اسرار ادب و بلاغتش دلایلی روشن بر اعجاز آن است. گفتگو یا دیالوگ یکی از عناصر ادبی است که قرآن به صورت خیره­کننده­ای آن را بکار گرفته است. گفتگو در یک متن ادبی و بویژه داستانی، نقش حیات‌آفرینی را بر عهده دارد. کاربست این عنصر در قرآن باعث می­شود تا خواننده با توجّه کامل و به صورت زنده، به صحنه­هایی دسترسی بیاید که در آنها افراد بر سر موضوع­هایی حیاتی که سعادت و شقاوت آنها را رقم می­زند به بحث و گفتگو می­پردازند. قرآن نه تنها دیالوگ را به داستان­های تاریخی وارد کرده، بلکه آن را از مرزهای تاریخ نیز عبور داده و به صحنه­های عالم پس از مرگ نیز راه داده است. این کتاب آسمانی گاه، ما را به پای گفتگوهایی می­نشاند که بین دوزخیان و بهشتیان و یا بین فرشتگان و دوزخیان و یا ابلیس و دوزخیان جریان می­یابد. جریان گفتگو با کارکردهای مختلف خود در همة مباحث و آموزه­های اساسی قرآن جاری است. این پژوهش که به بررسی گونه­ها و درون­مایه­های عنصر ادبی دیالوگ در قرآن کریم اختصاص دارد در پی آن است تا معلوم کند که در آیات وحی، تا چه اندازه و چگونه از این عنصر برای انتقال درون ­مایه­های مورد نظر استفاده شده است. بررسی آیات قرآن نشان می‌دهد که یک پنجم از محتویات قرآن در قالب دیالوگ عرضه شده و در طی آن، مهم­ترین مسائل اعتقادی، اخلاقی و تربیتی با انواع گوناگون دیالوگ، به ذهن و جان مخاطب انتقال می­یابد.

قرآن مبین از آسمان‌های هفتگانه سخن می‌گوید، امّا اخترشناسان کنونی نشانی از این گزاره نیافته‌اند و ازمیلیاردها کهکشان سخن می‌گویند. مقالة حاضر با مروری بر پیشینة تاریخی هفت آسمان و ارزیابی مهمترین آرای ارائه شده در این باب، بیان می‌دارد که دربارة هفت آسمان، عهد ذهنی معیّن و معلومی در ذهن مخاطبان مستقیم قرآن وجود داشته است و محتمل است که ایشان به سان پاره‌ای دیگر از قدما، برای ماه و خورشید و هر یک از سیّارات پنجگانة شناخته شده منظومة شمسی در آن دوران، آسمان جداگانه‌ای قرار داده باشند و به تبع مشهود بودن ماه و خورشید و سیّارات پنجگانه، آسمان‌های آنها را هم با نگاهی توّهم‌آلود، مشهود و معلوم فرض کرده باشند. با این‌همه، از آنجا که اراده شدن این معنای مبتنی بر ظواهر و پیشینة تاریخی از سوی قرآن با مسلّمات کنونی علمی تعارض دارد، نگارنده بر آن است که در این موضع باید از ظواهر عبور نمود و از میان تأویلات محتمل، شایسته‌ترین را برگزید. بدین‌سان، می‌توان نتیجه گرفت که حمل عدد هفت بر مطلق کثرت، تأویلی در خور اختیار جلوه می‌کند.

معاد و اعتقاد به عالم قیامت از اندیشه‌های اوّلیة حیات بشری بوده است و همة ادیان الهی پیروان خود را به روزی وعده می‌دهند که به حساب همگان رسیدگی می‌شود. امّا در کیّفیت و چگونگی انتقال انسانها به آن عالم اختلاف نظرهای شدیدی بین پیروان ادیان و متفّکران آنها وجود دارد. فقها، فلاسفه، متکلّمان و محدّثان شیعی با توجّه به نوع نگرش و مبانی فکری خود، معاد را پیش روی ما به تصویر می‌کشند. علّامة مجلسی (ره) به عنوان یک مسلمان شیعی و محدّث، معاد خود را مبتنی بر آیات قرآنی می‌داند و با استفاده از آیات، علاوه بر نفس معاد، به اثبات معاد جسمانی نیز می‌پردازد و این برخلاف نظر برخی از علماء است که معاد قرآنی را «مثالی» می‌دانند. در این تحقیق، برآنیم تا با بررسی معاد قرآنی در آثار و آرای علامة مجلسی، به اصل معاد جسمانی که مورد تأیید اوست بپردازیم. او این معاد جسمانی قرآنی را مبتنی بر برهان عقلی می‌داند و منکر این معاد را کافر می‌شمارد. علّامه علی رغم اینکه انسان را دارای دو بعد روحانی و جسمانی می‌داند روح را امری غیر مجرّد به شمار می‌آورد. به نظر می‌رسد ایشان متأثّر از دیدگاه‌های استاد خود میرزارفیعا نائینی و نیز پدرش، محمّدباقر مجلسی (ره)، بوده است. علامة مجلسی(ره)، ایمان به معاد جسمانی و ایمان به بهشت و دوزخ را از ضروریّات دین اسلام بر می‌شمرد.

روش تفسیر قرآن به قرآن یکی از کارآمدترین روشهای تفسیری است که سابقه‌ای به قدمت عصر نزول قرآن کریم دارد. حال، مسألة مهمّی که با آن مواجه هستیم این است که آیا قرآن کریم بدون لحاظ روایات معصومان (ع) به تنهایی و با تکیه به خود، قابل فهم است و اگر چنین است جایگاه روایات در تفسیر قرآن چیست؟ در این پژوهش، با بررسی دیدگاه مفسّر بزرگ علّامه طباطبایی (ره) در صدد اثبات این مطلبیم که قرآن کریم بتنهایی و بدون مراجعه به منبع دیگری حتّی روایات معصومان (ع) قابل فهم است و بیانات قرآنی در رساندن پیام خویش گویا و رسا هستند و با تدبّر و مراجعه به خود قرآن قابل فهم و تفسیر و بی‌نیاز از غیر است و قرآن در بیان مقاصد خویش، دلالت استقلالی دارد. البتّه دلالت استقلالی قرآن در بیان مقاصد خویش و انحصار قرآن در فهم خود هرگز به معنی بی‌نیازی از سایر ادلّه در رسیدن به احکام الهی و معارف الهی نیست، بلکه برای رسیدن به این دو بطور کامل، هم به قرآن کریم و هم به روایات معصومان (ع) در کنار هم نیاز داریم. در این راستا به اشکالاتی که به نظر علّامه (ره) وارد شده پاسخ می‌دهیم؛ از جمله اینکه چرا علّامه (ره) با وجود اینکه قرآن را در فهم خود بی‌نیاز از روایات می‌داند ولی خود، بیشترین بهره را از روایات برده است؟ و در نهایت به جایگاه و نقش روایات معصومان (ع) اشاره می­کنیم.

یکی از مفاهیم ارزشی و اخلاقی قرآن کریم خشیت از خدای متعال است. معمولاً، مفسّران و مترجمان، خشیت را به خوف تفسیر کرده و این دو واژه را مترادف پنداشته‌اند. پژوهندگاهی نیز بین آن دو واژه تفاوت‌هایی ذکر کرده­اند. در مقالة حاضر، پس از بحث در انکار ترادف این دو واژه، تفاوت‌هایی که بعضی از دانشمندان و مفسّران چون ابوهلال عسکری، محقّق طوسی و علّامة طباطبایی برای خوف و خشیت قائل شده­اند نیز در معرض نقد قرار گرفته است. همچنین، در ادامه، با معیار و مرجع قرار دادن قرآن کریم به عنوان یک منبع اصیل در معناشناسی کلمات و با دقّت در کاربردهای قرآنی این دو واژه، اثبات شده که: «خشیت» آن ترس ارادی است که از روی علم و معرفت همراه با تعظیم، در نفس آدمی ایجاد می‌شود و او را به فروتنی وا می­دارد؛ امّا «خوف» آن انفعال نفسانی و واکنش غریزی و طبیعی نفس انسانی یا حیوانی است که بر اثر انتظار فرارسیدن امری ناخوشایند یا از دست دادن امری خوشایند پدید می‌آید. یکی از اساسی­ترین کلیدهای استنباط تفاوت «خوف» و «خشیت» در کاربردهای قرآنی آن است که خوف ـ که امری طبیعی و غریزی است ـ در برابر غیر خدا به پیامبران نسبت داده شده، امّا هیچ‌گاه خشیت از غیر خدا به آنان نسبت داده نشده است.