جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سیّد محمود طالقانی در میان مفسَران معاصر، دارای برخی امتیازات و برخوردار از نگاهی بین­فرهنگی است. او در زمانی حساس می­زیَد و در نقطه­ای مهم، عهده­دار امر تعلیم و ترویج قرآن می­شود؛ به سرزمین‌های اسلامی مسافرت می­کند و با رجال فکر و فرهنگ به گفتگو می­پردازد و سال‌هایی را نیز در حبس و تبعید می­گذراند. این آمدوشدها و نیز طرز نگاه خود او، به وی نگرشی جامع می­دهد. اگر وی در کنج زندانی تاریک نیز قلم می­زند، با قلمی زنده از کلیّت امّت اسلامی و از مشکلات و سرنوشت آن و بلکه جامعه بشری می­گوید. او با اندیشه­ای قرآن­محور، قضایای عصر و اجتماع را می­سنجد و در نگرش و نگارش‌های خود، نیاز به روح وحدت در جامعة اسلامی و انسانی را ـ که نیازی مبرم در حال حاضر نیز هست ـ بروشنی مورد تأکید قرار می­دهد.

نظم یا الگوهای ثابت از پیش تعیین شده و قابل کشف دربارة پدیده‌ها و واقعیت‌ها، به طبیعت و قوانین تجربی محض اختصاص ندارد؛ بلکه می­تواند آنچه در اصطلاح اندیشمندان مسلمان، سنّت­های اجتماعی یا سنّت‌های تاریخی نام گرفته را نیز در بر­گیرد، این سنّت­ها که حق تعالی با تعبیر «سنة الله» آنها را به خود نسبت داده (فاطر/ 43 و فتح/ 23)، بیانگر فعل همیشگی و پیوستة الهی در برخورد با افراد و امت‌هاست. سنّت توفیق یکی از این قوانین است که به واسطه آن، برخی انسان­ها مشمول عنایت و مراقبت ویژة الهی گردیده و در جایگاه دستیابی به اسباب و وسایل خیر قرار می‌گیرند. مقاله حاضر بر آن است تا چگونگی جریان تأثیرگذاری این سنّت را در سه ساحت اساسی وجود انسان، یعنی: حیطه شناختی، عاطفی و رفتاری را از طریق، زیادتی معرفت، الهامات قلبی و توانمندی عمل به خیر در شرایط سخت نشان دهد. تبیین ضوابط تحقّق این قانون در آیات الهی از جمله، تلاش و مجاهده در راه حق، توجّه به معیار رضایتمندی، استقامت و ثبات قدم در اهداف، انابه و استغفار از قصورها، دعا و طلب توفیق از خداوند، دستاورد دیگر این نوشتار است، امری که در جای خود، بیانگر عوامل دستیابی افراد و امّتها به خیر و سعادت از دیدگاه قرآن به شمار می‌رود.

بر اساس آیات و روایات، مخاطبان قرآن، محدود به زمان و مکان خاصی نیستند؛ امّا چگونگی تعمیم مدلول آیات و نحوة استفاده از مضامین آن برای مخاطبان عام، کمتر بررسی شده است. این نوشتار، برخی از راهکارهای تعمیم مفاهیم آیات، مانند تفکیک بین شؤون و مناصب پیامبران، در نظر گرفتن درجات و مراتب طولی بعضی از مفاهیم قرآن، ایجاد توسعة معنایی با استفاده از خارج کردن عبارت از سیاق با حفظ ضوابط و نیز گسترش مصادیق آیات با الغای خصوصیّت را بیان می‌کند و در ادامه، برای جلوگیری از تعمیم‌های ناروا و تفسیر به رأی، به ضوابط تعمیم مفهوم آیات با استفاده از روش‌های عقلایی فهم متن اشاره می‌شود.

دین اسلام برای همة ابعاد وجودی انسان و شئون مادّی و معنوی زندگی او برنامه ارائه کرده است. پس می‌تواند مدار زندگی بشر قرار گیرد و پاسخگوی نیازهای جسمی و روحی، فردی و اجتماعی انسان باشد.نهج البلاغه به دلیل اشتمال بر تعالیم جامع و مرتبط با حوزه‌‌های مختلف معرفتی، ازجمله عقائد و اخلاق، یکی از منابع اسلام‌شناسی است که قابلیت پاسخگویی به نیازهای معرفتی انسان را دارا می‌باشد، ازآن جمله، مسألة بصیرت دینی و رابطة دین‌مداری با آن است که در این کتاب به طور کامل تبیین شده است. دین‌مداری در نهج‌ البلاغه‌ به معنای بهره‌مندی از روح تعبّد و بندگی و ایجاد تلازم میان علم و عمل در عرصه‌ها و حوزه‌های مختلف حیات فردی و اجتماعی است که این دو، شاخصة سوم دین‌مداری یعنی «بصیرت دینی» را موجب می‌شوند که خود، در تعامل متداخل با دو اصل تقوی (تعبّد) و ولایت‌پذیری، حمیّت و غیرت دینی را در وجود انسان دین‌مدار متجلّی می‌سازد.

روایات و اخبار سبب نزول به مثابة جهت‌دهندة کار مفسّر در تعیین مراد خداوند از کلام اوست؛ زیرا در برخی موارد، معنای آیه از ساخت زبانی و ترکیبی و بافتی آن استخراج نمی‌شود، بلکه از معارف خارج از متن دینی طلب می‌شود. روشن است که میزان تکیّه بر سبب نزول در تفسیر از آیه‌‌ای به آیة دیگر و از مفسّری به مفسّری دیگر، متفاوت است؛ ازجمله این‌که برخلاف تفاسیر گذشته، در دوران معاصر نقش این روایات کم‌رنگ‌تر شده است. این مقاله به بررسی «جایگاه روایات سبب نزول، کارکردها و معیارهای نقد آنها» در تفسیر فی ظلال القرآن که یکی از مهم‌ترین تفاسیر معاصر به حساب می‌آید، پرداخته است. پس از مطالعة کامل تفسیر، ابتدا، اطّلاعات جامع و کلّی دربارة جایگاه روایات سبب نزول و میزان بهره‌مندی و کیفیّت نقل آنها ارائه و سپس، به بیان کارکردهای آن روایات در تفسیر پرداخته شده است. بیان ملاک‌های نقد و تحلیل روایات سبب نزول از منظر سیّد قطب به همراه تحلیل انتقادی آن ملاک‌ها، آخرین بخش مقالة حاضر را تشکیل می‌دهد.

برخی از نویسندگان مدّعی هستند که با توجّه به اینکه واژة «تعمّق» در منابع لغوی کهن، بار معنایی نکوهیده‏ای دارد و در بعضی از روایات اهل بیت (ع) از آن با مذمّت یاد شده، این واژه در کلام معصومین(ع) معنای مذمومی دارد. دربارة برداشت گروهی از دانشمندان در ممدوح دانستن معنای «متعمّقون» در روایت امام سجّاد (ع) نیز عدّه‌ای بحث کرده و آن را تحلیلی ناصواب و ناشی از غفلت آنان در معنای تعمّق و دیگر قرائن حدیث برمی‏شمرند. این مقاله به بازشناسی مفهوم «تعمّق» اختصاص دارد و نگارندگان پس از مفهوم‏شناسی این واژه و تحلیل تبارشناسانة تعمّق و خانوادة حدیثی آن، به تفحّص از قرائن درونی و بیرونی روایت امام سجّاد (ع) می‌پردازند. در ادامة مقاله نیز وجوه مخاطبان و سطوح معنایی در قرآن کریم، سیرة معصومین (ع) در پاسخ‏دهی به مسائل اعتقادی و محدودة تفکّر در ذات و صفات الهى بررسی می‌شود تا تمایز تعمّق و ژرف‌اندیشی ضابطه‌مند با تعمّق فرونگر و کج‌اندیش در کلام معصومین (ع) مشخّص شود.