جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن، حاکمیت مطلق بر تمام روایات و اندیشه‌ها دارد. روایات دال بر تحریف نیز با قرآن و نص صریح معصومین در تضاد است و به ما دستور داده شده است از آن‌ها اعراض کنیم، زیرا جعلی و باطل‌اند. تحریف به دو شکل معنوی و لفظی انجام می‌شود. تحریف معنوی به معنی تفسیر سخن برخلاف مقصود گوینده است و تحریف لفظی به معنای کم‌وزیادکردن الفاظ است که به اتفاق آرا مسلمانان این نوع تحریف در قرآن تحقق نیافته است. پژوهش پیش رو با روش توصیفی _ تطبیقی و به شیوه کتابخانه‌ای با نقد سندی و متنی روایات تحریف از دیدگاه آیات عظام فاضل لنکرانی و جوادی آملی به اثبات جعلی‌بودن این‌گونه روایات پرداخته است و این نتیجه حاصل گردید که روایات دال بر تحریف فاقد اتصال سندی معتبر بوده و از راویانی نقل شده که فاسدالمذهب‌اند و از بعضی کتب مجهول‌الحال نقل شده‌اند و روایاتی که عنوان تحریف در آن‌ها اخذ شده، مقصود تفسیربه‌رأی کردن است و اضافات بیان‌شده در روایات، تبیین و تأویل آیات را می‌رساند و اختلاف قرائات ربطی به تحریف ندارد.

یکی از مسائل اختلافی در علم اصول، مسئله استعمال لفظ در بیش از یک معنا (چندمعنایی) است. خاستگاه این مسئله بیشتر مربوط به الفاظ قرآن‌کریم است. آیت‌الله‌معرفت و آیت‌الله‌فاضل به امکان و جواز استعمال لفظ در بیش از یک معنا معتقد هستند. در بحث ظهر و بطن آیات قرآن کریم، آیت‌الله‌معرفت، مفهوم‌عام برگرفته از آیه را با رعایت سه‌شرط، معنای باطنی آیه می‌داند. به عقیده ایشان، معانی‌باطنی در عرض معنای‌ظاهری و از مصادیق چندمعنایی هستند. دیدگاه آیت‌الله‌معرفت درباره معنای باطنی قرآن طرداً و عکساً محل تأمل است. از آن جمله، کشف مفهوم عام که شامل معنای‌ظاهری و معنای‌باطنیِ مذکور در روایات است که در برخی آیات متصور نیست. آیت‌الله‌فاضل ذو‌وجوه‌بودن آیات قرآن «فإن القرآن حمال ذو وجوه» را به‌مثابه احتمالی در ارتباط بطون قرآن معرفی می‌کند و بطون هفت‌گانه را از سنخ معانی گوناگون یک آیه نمی‌داند. ازاین‌رو ظاهر و باطن قرآن را از مصادیق بحث چندمعنایی نمی‌داند. از مهم‌ترین وجوه تأمل نسبت به دیدگاه ایشان این است که حمل باطن قرآن بر وجوه مختلفی که مفسران با بی‌توجهی به معنای‌لغوی، قرائن‌متصل و ‌منفصل، یا تحمیل یک اعتقاد باطل بر آیات قرآن بیان کرده‌اند، بسیار بعید است و از محسنات قرآن به شمار نمی‌آید. در این نوشتار با روش‌تطبیقی به بررسی دیدگاه آیت‌الله معرفت و آیت‌الله فاضل درباره چندمعنایی و ارتباط آن با ظهر و بطن آیات قرآن‌کریم خواهیم پرداخت.

آیات 90 و 91 سورۀ آل عمران مضمون آیۀ 86 همین سوره را تعلیل می‌کنند. این آیات در مورد شرایط پذیرش توبه و فدیه از دوگروه بحث می‌کنند: 1. افرادی که کافرند و پیوسته در حال افزایش کفر خود هستند؛ 2. افرادی که در حال کفر می‌میرند. جستار پیش ‌رو به دنبال پاسخ به این پرسش است که «تفاسیر مجمع البیان، المیزان و تسنیم چه اشتراکات و اختلافاتی پیرامون آیات 90 و 91 دارند و محاسن و معایب نظرات هریک از مفسران چیست». روش جمع‌آوری مطالب در این پژوهش به‌صورت کتابخانه‌ای بوده و پردازش آن‌ها به‌صورت تطبیقی می‌باشد. طبق استنتاج مقاله، توبۀ گروه اول از کافران براساس نظر علامه و شیخ طبرسی تحت هیچ شرایطی پذیرفته نیست ولی براساس نظر آیت‌الله جوادی آملی توبۀ این گروه به احتمال زیاد مورد پذیرش خداوند است. همچنین براساس دیدگاه هر سه مفسر هیچ‌گونه فدیه و بدلی از گروه دوم در آخرت پذیرفته نخواهد شد.

حدیث معتبر از اصلی‌ترین منابع دینی مسلمانان است. امّا از آن رو که در سدۀ نخست، روایات پیامبر (ص) به آسیب‌هایی چون وضع، سهو و تصحیف گرفتار آمد، عالمان حدیث‌شناس در مواجهه با مشکل یاد شده، افزون بر کاوش‌های رجالی و طرح مباحث درایه، به نقد متن حدیث نیز پرداختند و در این راستا معیارهایی مطرح کرده‌اند. به نظر می‌رسد برخی از این ضوابط که از سوی اهل سنّت مشخص شده‌اند، خود با چالش‌های مبنایی و یا ناکارآمدی روبرو هستند. این پژوهش کوشیده است گامی در این زمینه فرا پیش نهد و برخی از معیارهای مطرح شده از قبیل رکاکت، ظلمانی بودن سخن، شباهت آن به سخنان پزشکان، تعارض با سخنان دیگر انبیا، دلالت بر کرامت غیر پیامبر (ص) و تمجید عقل را در معرض بررسی و بازخوانی قرار دهد.

مهارت خودافشایی یکی از مهمترین مهارت‌های گفتاری به شمار می‌رود که در ارتباط مؤثّر، نقش بسزایی دارد. خودافشایی هم به معنی معرّفی خود و شناساندن اهداف، احساسات، دیدگاه‌ها و اعمال خویش به دیگران و هم به معنی اعتراف به برخی جنبه‌های فردی به‌کار گرفته شده است. این پژوهش بر آن است تا این نوع از مهارت گفتاری را در قرآن کریم واکاوی نماید. در قرآن، به دو جنبة خودافشایی ممدوح و ممنوع اشاره شده است. در علم روان‌شناسی نیز این مقوله مورد اهتمام بوده است. این پژوهش به تحقیقات روان‌شناسان در این باره نیز عنایت دارد. براساس بررسی‌های انجام گرفته در این پژوهش، مهارت خودافشایی در قرآن کریم دارای انواعی است: 1) خودافشایی خداوند نسبت به بندگان خود؛ 2) خودافشایی بندگان نسبت به خداوند متعال؛ 3) خودافشایی پیامبران الهی در برابر مردم؛ 4) خودافشایی مردم در برابر پیامبران الهی؛ 5) خودافشایی مردم در برابر مردم.

مسأله شهادت زنان از جمله مسائل مهم در حوزه مطالعات زنان است که بررسی دقیق آن گام مهمی در جهت اعتلای مفاهیم متعالی اسلام، کرامت‌بخشی به زنان و زدودن شبهه نابرابری حقوق زنان و مردان است. به‌جهت اهمیت موضوع، این مسأله از دیرباز مورد توجه پژوهشگران مسلمان و غیرمسلمان قرار گرفته است. از این‌رو محقق سعی نموده به بررسی تطبیقی شهادت زنان با استناد به آیه 282 بقره از دیدگاه مؤلفان لیدن و تسنیم بپردازد. مؤلفان لیدن، شبهاتی به مسأله شهادت زنان وارد نموده و عدم تساوی عدد زنان با مردان در شهادت دادن را یک تبعیض حقوقی و نقصان در عقل زنان شمرده‌اند و احکام فقهی اسلام را با تلمود مقایسه ‌کرده‌اند. این نوشتار با روش توصیفی– تحلیلی با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای درصدد تحلیل و پاسخگویی به شبهات برآمده و به این نتایج دست یافته که در اسلام، زن و مرد دارای تکالیف و حقوقی هستند که مدقانه، حکیمانه و به‌صورت تساوی و براساس مصالح جعل شده و مسأله شهادت زنان، از جمله تکالیف موضوعه ایشان و کاملاً اختیاری است که اختلاف در عدد با مردان، سبب نقصان عقل زنان و تبعیض حقوق نیست؛ کما این‌که در مواردی نیز فقط زنان از حق ادای شهادت برخوردارند. یک‌سونگری در استفاده از منابع، تکیه نمودن بر منابع اهل‌سنت، ارائه تحلیل سطحی و حدسی، قیاس نادرست قرآن و تلمود و خلط در مسائل حقوقی از سوی مستشرقان، منجر به دیدگاه ناصواب ایشان در شهادت زنان شده است.

یکی از حوزه‌هایی که جعل حدیث به آن سرایت کرده، مدح و ذمّ نژاد‌‌‌‌ها و اقوام است. از این موضوع ـ به رغم اهمّیتش ـ تنها به صورت پراکنده در لابه‌لای آثاری چند سخن رفته و پژوهش مستقلّی که با جمع‌آوری روایات، جوانب مختلف آن را واکاود، سامان نیافته است. در این پژوهش، غالب اینگونه روایات گرد آمده و در دو دسته بررسی گردیده‌اند؛ دستة اوّل این احادیث اساساً، منشأ اسلامی نداشته و از منابع غیر اسلامی به آثار اسلامی راه یافته و طبق محتوای آنها، مبدأ همة نژادها فرزندان نوح (ع) هستند و خطای برخی فرزندان این پیامبر اولوالعزم در تَشعُّبات نژادی، مدخلیّت داشته است. دستة دوم حاصل برخوردها و اصطکاک‌هایی است که در درون جامعة اسلامی، میان اقوام و نژادها پیش آمده و علیه یکدیگر حدیث وضع کرده‌اند.

صفات خداوند و از جمله صفات سلبی او، از مسائل چالش‌برانگیز از گذشته تا حال بوده است؛ چنانکه برخی، تنها صفات خداوند را صفات صلبی او دانسته و علم ایجابی به صفات را نفی کرده‌اند؛ عده‌ای برای شناخت باری‌تعالی، او را به انسان یا سایر مخلوقات تشبیه کرده و برخی به جسمیت او قائل شده‌اند و در قبال آنها برخی دیگر برای فرار از تشبیه دچار تنزیه مطلق شده‌اند. آنگونه که در نهج‌البلاغه در میان خطبه‌های مختلف موجود است امام علی(ع) با ادلّه متعدد، تشبیه و تجسیم را رده کرده‌اند، متکلمین مسلمان (اعم از شیعه و سنی) با تکیه بر نظرات خود، بیانات امام علی(ع) را در این مورد شرح و توضیح داده‌اند. در این میان ابن ابی‌الحدید معتزلی، از شارحان نهج‌البلاغه، مهم‌ترین صفات سلبی باری‌تعالی را با توجه به خطبه‌های نهج‌البلاغه توضیح داده است. هدف: هدف از انجام این پژوهش، تبیین نظرات ابن ابی‌الحدید و اثبات قرابت دیدگاه وی با متکلمین امامیه بود. روش: پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است. یافته‌ها و نتیجه: ابن ابی‌الحدید در توضیح صفات سلبی، از جمله نفی تشبیه و اعضا و جوارح و نفی جهت از خداوند و همچنین نفی حلول و عرض و... از باری‌تعالی، از نظرات متکلمین شیعه متأثر بوده است.

آیه 42 سوره آل عمران «وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلى‏ نِساءِ الْعالَمِین» از جمله آیاتی است که مقاماتی را برای حضرت مریمc بیان می‌کند. در پژوهش حاضر تلاش شده است تا به شیوه توصیفی- تطبیقی به بررسی مقام «اصطفاء، تطهیر و اصطفاک علی نساءالعالمین» با هدف رفع اختلاف ظاهری از آرای مفسرین فریقین در آیه 42 آل عمران بپردازد. در همین راستا با مبنا قرار دادن تفاسیر و روایات مشخص می‌شود، مفسران فریقین بر این باورند که اصطفاء اول در معنای «برگزیدگی به‌صورت مطلق، گوهر ذات حضرت مریم، عبادت و کسب توفیقات جهت خشنودی حق ‌تعالی» آمده‌ است و اصطفاء دوم در وجوهی چون «نوع ولادت حضرت عیسی، خطاب فرشتگان، فرمانبرداری و اطاعت کامل» به ‌کار رفته است. در وجه طهارت آیه به «طهارت از تمام آلودگی‌ها و رذایل اخلاقی، مثل کفر و ناپاکی‌های جسمی» اشاره شده است. هم‌چنین نساءالعالمین به‌معنای «برگزیدگی بر تمام زنان جهان و بر زنان معاصر ایشان» است. درنتیجه می‌توان بر مشابهت، عدم تهافت و هم‌سویی نظر مفسران در این‌باره تأکید ورزید.

آیت‌الله معرفت و رشیدرضا از مفسران معاصر و تأثیرگذاری هستند که هرکدام طبق مبنای خاص خود به تفسیر آیات قرآن پرداخته‌اند. مطالعه تطبیقی آرای قرآنی آن‌ها افزون بر فهم صحیح و دقیق نظرات آن‌ها به انتخاب نظر برتر نیز کمک می‌کند. از جمله آیاتی که این دو مفسر در مورد آن دیدگاه‌های تفسیری متفاوتی را ارائه کرده‌اند آیات مربوط به داستان سکونت حضرت آدم و حوا در بهشت و وسوسه ابلیس و خطیئه آن دو است که در سه سوره از قرآن مطرح شده است. هدف هر دو مفسر در تفسیر این آیات حل شبهه عدم عصمت حضرت آدم در مسئله سرپیچی از فرمان خداوند مبنی بر نخوردن از شجره ممنوعه است. آیت‌الله معرفت با قائل‌شدن به ارشادی‌بودن نهی موجود در آیه {وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ} به معناکردن و تفسیر الفاظ و آیات داستان و حل شبهه مذکور پرداخته است و رشیدرضا با قول به عدم نبوت آدم هنگام سکونت در بهشت و نیز تمثیلی‌دانستن این داستان، شبهه مورد بحث را دفع کرده است. در این مقاله ضمن بیان تفصیلی و توضیح آرای هر دو مفسر به‌صورت جداگانه در زمینه آیات مربوطه، به بررسی تطبیقی آرا پرداخته شده، نقاط قوت و ضعف هریک از این دو نظریه بیان گردیده، ایرادات وارد به تفسیر رشیدرضا در خصوص این آیات مطرح شده و نظریه آیت‌الله معرفت ترجیح داده شده است.