جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از منابع مهم تفسیر قرآن کریم، روایاتی است که مفسران در تفاسیر روایی و حتّی گونه‏های دیگر تفسیری از آن‌ها بهره جسته‏اند. روایات موجود در انواع تفاسیر فریقین، بعضاً آمیخته با روایات ضعیف، جعلی و اسرائیلی‏اند که به‌نوبه‌خود، مورد توجه و تحقیق تفسیرپژوهان قرار گرفته‏اند. صرف وجود روایات ضعیف در تفاسیر، موجب تضعیف تفاسیر نیست؛ چه‏این‌که مفسران راه‏کارهایی جهت تقویت احادیث ضعیف در اختیار دارند؛ لیکن تفسیر آیات با استناد به روایات جعلی و آن دسته از اسرائیلیاتی که مخالف با عقل و شرع است جایز نیست و مورد اعتنا قرار نمی‏گیرد. یکی از گونه‏های تفسیری که از جعلیات و اسرائیلیات بهره‏ای فراوان برده، با عنوان «تفسیر واعظانه» شناخته می‏شود که خود، در تفسیرپژوهی مغفول و ناشناخته مانده است. کارکرد جعلیات و اسرائیلیات در تفاسیر واعظانه با گونه‏های دیگر تفسیری تفاوت‏هایی دارد که شناخت آن‏ تفاوت‏ها با رویکردی تطبیقی در تفاسیر فریقین، در خور تحقیق بوده لیکن تا کنون از نگاه محققان، پوشیده مانده است. ازاین‌رو، پژوهش حاضر، با روشی توصیفی-تحلیلی به واکاوی کارکرد جعلیات و اسرائیلیات در تفاسیر واعظانه پرداخته و با روشی تطبیقی، تفاسیر واعظانه فریقین را در کاربست این روایات مقایسه کرده است. یافته‏های تحقیق پیش رو حاکی از آن است که مفسران تفاسیر واعظانه فریقین، در راستای جذب حداکثری مخاطبان و ایراد پند و اندرز به ایشان، از جعلیات و اسرائیلیات استفاده کرده‏اند؛ هرچند به دلایلی همچون کتابت حدیث پس از رسول خدا، بهره‏برداری از مواهب اهل‏بیت، عقل‏گرایی و تخطئه اسرائیلیات، سهم تفاسیر واعظانه شیعی از چنین روایاتی، نسبت به آثار مشابه در جهان اهل‏سنت، کمتر است.

اسلام خواهان عزّت و اقتدار مسلمین در تمام عرصه­ها و از جمله عرصة اقتصادی است و این هدف در پرتو کار و تولید، حاصل می­شود. ازاین­رو، اسلام برای کار و تولید و سرمایه اهمیّت ویژه­ای قائل می­شود و مسلمانان را به حمایت از آنها دعوت می­کند و به منظور رسیدن به عزّت و اقتدار اسلامی، نهادها و افراد مؤثّر در این زمینه را که شامل دولت، تولیدکننده­ها و عموم مردم می­شود به همکاری فرامی­خواند و پیروی از اموری را به آنان توصیه می­کند. از دیدگاه قرآن، شرط رسیدن به رشد و خودکفایی جامعة اسلامی در زمینة تولیدات داخلی آن است که همة طبقات جامعه ـ اعم از دولت، تولیدکنندگان و مردم ـ دست به دست هم بدهند و با انجام وظایف خود، همراه با رعایت موازین اخلاقی و وظایف دینی، راه رسیدن به هدف مورد نظر را هموار کنند؛ از جمله، دولت با تربیت افراد متخصّص و متعهّد، برنامه‌ریزی برای اشتغال، واگذاری کارهای تولیدی به بخش خصوصی (مردم)، نظارت بر تولید، نظارت بر بازار و مهار قیمت‌ها، کنترل و هدایت واردات کالا، در این جهت، حرکت کند؛ تولیدکننده­ها با پرهیز از تخلّف و غش در تولید کالا و معاملات و گران‌فروشی، نقش‌آفرین باشند و مردم با ترجیح مصرف کالاهای داخلی بر کالاهای خارجی، در راستای تولید داخلی به جامعه و دولت یاری رسانند. در این تحقیق سعی بر آن است تا با تکیه بر آیات شریف قرآن و سخنان پربار پیامبر و ائمّه معصومین (ع)، به معرّفی عوامل مؤثر در حمایت از کار، تولید و سرمایه مسلمین و وظیفه هریک از ارکان دخیل در اقتصاد جامعه برای ایفای نقش در این زمینه پرداخته شود. واژگان کلیدی: قرآن، روایات، مسلمین، کار، تولید، سرمایه.

ابوعبدالرحمن سلمی از جمله اصحاب حضرت علی (ع) است. بررسی وضعیت رجالی او در مقام یکی از مشاهیر قرائت در صدر اسلام، بویژه به دلیل حضورش در سند قرائت عاصم، دارای اهمّیت شایانی است. این پژوهش با بهره‌گیری از داده‌های تاریخی، رجالی و حدیثی، به توصیف و تحلیل اخبار وارد شده دربارة سلمی پرداخته و به این نتیجه رسیده است که اصلی‌ترین معلم سلمی در قرائت، امام علی (ع) بوده است و در این باره، دیدگاه کسانی که عثمان را معلّم اصلی او می‌شمارند صحیح نیست. همچنین، بر اساس قرائن تاریخی، اثبات می‌شود که وی نمی‌توانسته است استاد قرائت حسنین (ع) باشد. این پژوهش، نشان می‌دهد که گرچه سلمی در رجال برقی به عنوان یکی از خواص امیر مؤمنان (ع) شناخته شده، امّا دست کم در برهه‌ای از زمان، در شمار یاران ویژه ایشان نبوده است. وی در این برهه از زمان، حضور فعالی در صحنة همراهی با امام علی (ع) و فرزندان ایشان (ع) نداشته است. این کناره‌گیری، به دلیل مسائل مالی و یا نابینایی اوـ و نه دشمنی عقیدتی با امیر مؤمنان (ع)ـ بوده است.

تعبیر «جنود السموات و الارض» یکی از عبارات ظریف قرآنی است که از قدرت لایزال حضرت حق، حکایت می­کند ـ عبارتی که در عین اجمال، سرشار از مفاهیم گسترده­ای است که کمتر کسی به بررسی و طبقه‌بندی آن پرداخته است. می­توان گفت که تعبیر «جنود السموات و الارض» یا همان «جنود الله» برای تمام آیات و مخلوقات خداوند صدق می­کند و هیچ مخلوقی خارج از این حیطه نمی­تواند باشد و هر آنچه در کائنات یافت می­شود آن را می­توان «سرباز لشکر خدا» نامید. مؤیّد این مطلب، آیاتی است که به تسبیح کائنات از جمله زمین، آسمانها و مخلوقاتی که در آن قرار دارند، کوه­ها، درختان و نباتات اشاره می‌کنند. هرچند همة عالم مظهر قدرت لایزال الهی و تابع ارادة قاطع اوست، لکن، سنّت الهی بدین منوال است که همة امور در مجرای تعریف شدة علّت و معلولی خود، محقّق گردد. در این راستا جنود آسمان و زمین در مقاطعی، مأمور به ایفای نقش محوّلة خود در عالم می­شوند تا خداوند هم حقّانیت خود و صحّت تعالیم انبیاء را گوشزد نماید و آدمی را نیز از خواب غفلت به درآورد تا دریابد که اراده او فوق همه اراده­ها و قدرت او مافوق تمامی قدرت‌هاست. این پژوهش می­کوشد تا با دسته‌‌بندی مخلوقات براساس رؤیت‌پذیری و عدم رؤیت‌پذیری از سویی و جاندار و بی‌جان بودن از سوی دیگر، نوعی طبقه‌بندی از جنود الله در آسمان‌ها و زمین به دست دهد و علاوه بر این، مصادیقی را برای هر یک از این دسته­ها بر شمرد و به مأموریت آنها نیز اشاره‌ای داشته باشد.

انسان‌شناسی، از مهم‌ترین و اساسی‌ترین ارکان تحقیق و بررسی یک دین و مسلک است. نوع نگاه و ایدئولوژی خاصی که دین یا مکتبی به سرشت و طینت انسان می‌دهد در شکل ساختار آن دین و شناخت کلی‌اش مؤثر است. ما در این نوشتار در تلاشیم، دیدگاه دو دین اسلام و هندوئیسم را درباره سرشت انسان با تکیه بر متون مقدس آنها، یعنی قرآن کریم و اوپانیشادهای کهن بررسی کنیم. قرآن کریم سرشت انسان را پاک و بی‌آلایش می‌داند که مایل به حق و دشمن باطل است و اوپانیشادهای کهن نیز سرشت انسان را از طینت و جوهره پرجاپتی می‌داند و تصریح می‌کند که خدا و انسان رابطه مستقیمی دارند، و خدا انسان را از سرشت خودش آفریده است.

آیه {وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ...} (بقره، آیه 233)، از آیات مهم و کلیدی در احکام رضاع می‌باشد. در این آیه خداوند به تبیین وظایف پدر و مادر در دوران شیردهی و جزئیات دیگر در این خصوص می‌پردازد. علاوه‌براین مسائلی که در این آیه مطرح می‌شود، در بحث نشر حرمت به واسطه رضاع مورد استناد قرار می‌گیرد و به‌همین‌جهت میان فرق مسلمان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. روش بحث در این مقاله تفسیر تطبیقی آیه با توجه به تفاسیر فریقین می‌باشد. همان‌طور که از روش تحقیق معلوم می‌شود، قلمرو تحقیق تا حدودی مجموع تفاسیر آیات الاحکام معتبر فریقین و نیز برخی از کتب فقهی می‌باشد. در تفسیر محتوای آیه اکثریت علمای فریقین معتقدند که شیر دادن به فرزند برای مادر واجب نیست؛ بلکه حقی برای اوست. عبارت {حَوْلَینِ کَامِلَینِ} به معنای وجوب رعایت این مدت مشخص نیست و فرق مختلف در بیان حداقل و حداکثر مدت رضاع اختلاف نظر دارند. در وجوب پرداخت نفقه توسط پدر در دوران شیردهی اختلافی به چشم نمی‌خورد. اکثر فقهای مسلمان به جواز از شیر گرفتن کودک قبل از دو سال و یا بعد از آن، با وجود رضایت پدر و مادر معتقد هستند و اگر مادر به دلایلی نتواند فرزند خود را شیر دهد، پدر می‌تواند فرزند را به زن دیگری بسپارد. در این‌که آیا اجرت به مادر طفل تعلق می‌گیرد یا به زن شیرده، فقهای شیعه و اهل‌سنت با هم اختلاف نظر دارند. حرمت ازدواج علاوه بر نسب به وسیله رضاع هم حاصل می‌شود. البته با رعایت شروطی که مورد اختلاف فقهاست.

در این نوشتار اهمیت شناخت رسول خدا؟ص؟ و ویژگی‌های آن حضرت در قرآن بیان می‌شود و در ادامه ضمن دقت در آیات قرآن، به خطای برخی مفسران در معرفت شخصیت والای پیامبر خاتم؟ص؟ اشاره می‌شود. در پایان به این نتیجه می‌رسد که اگر آیاتی از قرآن درباره آن حضرت از آیات متشابهات است، لازم است با محکمات قرآن بررسی شده، معنای واقعی از آن استنباط گردد و به ظاهر آیه اکتفا نشود.

پژوهشگران قرآنی همواره درباره وجوه اعجاز قرآن کریم، بحث و گفت‌وگو کردهاند. آنان بر اعجاز درونی و محتوایی قرآن اتفاق نظر دارند. در این میان عده‌ای از قرآن‌پژوهان اسلامی به ویژه در قرون نخستین، وجه اعجاز قرآن را عاملی بیرونی، (بازدارندگی و انصراف دادن مردم از سوی خداوند متعال از هماوردی و معارضه با قرآن)، دانسته و این وجه را قوی‎تر از سایر وجوه تلقی کرده‌اند. نوشتار پیش رو سعی دارد، تعدادی از مهم‌ترین قائلان به این نظریه را که به «نظریه صرفه» معروف است، با شواهدی که برای نظر خود بیان می‎کنند، شناسایی کرده و به بررسی سیر تطور و پردازش این نظریه بپردازد. از این‌رو نقطه مشترک قائلان این نظریه، بی‎توجهی و غفلت از محتوای عمیق قرآن و معطوف کردن تمام توجهات به الفاظ ظاهری قرآن است و به نظر می‎رسد، این نگاه هیچ بعدی از ابعاد اعجاز قرآن کریم را در عرصه قرآن‌پژوهی انعکاس نمی‎دهد.

موضوع اصل تحقیق حاضر بررسی تاثیر مبانی مختلف انسان شناسی در تحلیل چگونگی شکل گیری و حجیت سیره عقلاء است. روش به کار رفته در پژوهش حاضر رویکرد تحلیلی غیرانتقادی است. ضرورت تحقیق از آن جهت است پژوهش های پیشین به تحلیل مبانی انسان شناختی سیره عقلاء نپرداخته اند . نتایج برآمده از تحقیق حاضر عبارت است از: حجیت سیره عقلاء از منظر رویکرد تطورگرایی به گونه ای است که نه نیازمند به تایید از سوی شارع است و نه اتصالش به زمان معصوم علیه السلام در آن شرط است بلکه سیره مستحده نیز حجت است برخلاف سیره عقلاء از منظر اشاعه گرایی که حجیت سیره منوط به تایید و امضای شارع است. کما اینکه در ساختارگرایی با هر دو نتیجه مخالفت صورت گرفته و سیره حجت فطری قلمداد می شود و نیازی به تایید شارع ندارد. انسان شناسی دینی با تکیه بر ساحت عقلی انسان به ویژه تمسک به دو اصل اصاله تعمیم الفهم و العمل و اصاله التعلیم (رابطه عقل با نبوت) و با بهره گیری از ساحت فطرت انسان و همچنین چندساحتی دانستن انسان و تاکید بر کرامت اکتسابی اجتماعی انسان در تحلیل نحوه شکل گیری سیره عقلاء یاری رسان است. همچین با توجه به ساحت عقلی انسان به ویژه تکیه بر دو اصل وصول به واقع و اصل انسجام فکری و عملی و با بهره گیری از مسئولیت اجتماعی انسان بر حجیت سیره در صورت عدم مخالفت پافشاری می کند همانطور که از اصل هدایت پذیری (نیازمندی به هدایت) در اثبات حجیت استفاده می کند.

دربارة نهضت اسلامی ایران، تا کنون مطالعات متعدّدی صورت گرفته که یکی از جهات قابل مطالعه در این زمینه نقش داعیان قرآنی از جمله آیت‌الله طالقانی است. او طی نیم قرن، در نقاط مختلف، مدرّس و مفسّر قرآن و شخصیّتی نافذ و مؤثّر در جریان نهضت إسلامی بوده است. وی در تفسیرنگاری فارسی، رویکردهایی نو داشته که پاره‌ای از آنها هنوز قابل توجّه است؛ هرچند شیوه معمول ایشان مورد تعقیب و عمل دیگر تفاسیر فارسی قرار نگرفته است. طالقانی در عصری دشوار و حسّاس می‌زیَد؛ عصری که در آن، از شرق و غرب کوشش­های دامنه­داری برای از میان بردن هویّت معنوی و ملّی ملل ضعیف و موسوم به «جهان سوم»، بخصوص ملّتهای خاورمیانه و ایران، در حال اجراست. او در چنین عصری، از بازگشت به قرآن و اصلاح و انسجام دینی براساس آن، سخن می­گوید. طالقانی توفیق برقراری ارتباط با شمار قابل توجّهی از نخبگان را می­یابد و بر آنها اثر می‌گذارد و هزینه­های مجاهدت‌های خود را نیز می­پردازد. واژگان‌کلیدی: آیت‌الله طالقانی، پرتوی از قرآن، نوآوری‌های تفسیری، بازگشت به قرآن، وحدت اسلامی.