جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

گناه در قرآن به عنوان عملی تعریف می‌شود که بر خلاف فرمان و دستورات الهی انجام پذیرد، که موجب دوری انسان از رحمت خداوند، و عذاب‌وی در دنیا و آخرت می‌گردد،گناه در قرآن، با واژه های متعدد بیان شده که این واژه ها نشان دهنده طیفی از اعمال ناشایست هستند که از خطا های کوچک تا جرائم بزرگ را شامل می‌شوند، از منظر قرآن، گناه نه تنها یک عمل ظاهری، بلکه شامل اعمال باطنی نیز می‌گردد، قرآن کریم عوامل متعددی را در شکل گیری گناه مؤثر می‌داند؛ از جمله:وسوسه های شیطانی، پیروی هوای نفس، عجب و تکبر، و تاثیر محیط، اجتماع و دوستان ناباب. هم‌چنین قرآن‌کریم راهکار های متعددی را برای مقابله با گناه ارئه داده است از قبیل: توبه و استغفار، تقوا و پزهیرگاری،دعا و تضرع، ندامت و پشیمانی از عمل گناه، در مجموع تفاسیر فریقین (تسنن و تشیع) بر این نکته تاکید دارند که گناه به عنوان یک پدیده چند بّعدی، نیازمند تحلیل دقیق از جنبه های مختلف است. در این تحقیق، ابتداء مفهوم گناه از دیدگاه قرآن بررسی می‌شود و سپس گونه های مختلف گناه(از جمله گناهان کبیره و صغیره،گناهان سیاسی،اجتماعی، اقتصادی و فردی،گناهان جوارحی و جوانحی، اعتقادی و اخلاقی، گناهان مربوط به نقض حقوق الله، حقوق الناس و حقوق النفس و اقسام گناه از حیث اوصاف آن از منظر قرآن) تحلیل می‌شود. این پایان‌نامه به: «گونه شناسی پدیده گناه از منظر قرآن با تاکید بر تفاسیر فریقین»، پرداخته و با روش توصیفی و تحلیلی و با رویکرد مطالعات تطبیقی، به استخراج دیدگاه مفسرین از منابع دست اول و چنیش منطقی مباحث با معیارهای روز پژوهش، توجه نموده است که در نهایت قرآن، گناه را نه به عنوان یک پایان، بلکه به عنوان فرصتی برای بازگشت و توبه معرفی نموده است. این نگاه امید بخش، انسان را به اصلاح خود و جامعه، و جبران خطا های گذشته تشویق می‌کند.

هایدگر هنر (هنر بزرگ) را آن اثری می‌داند که می‌تواند عالمی را برای مخاطب خودش برگشاید. در فلسفه هایدگر و نگاه هرمنوتیکی او، هستی انسان در گروی عالمی است که بر او گشوده می‌شود و او در آن واقع می‌شود. نگاه نوینی به اثر هنری که ما را از دایره زیبایی‌شناسی (Aesthetics) خارج کرده و وارد هستی‌شناسی (Ontology) می‌کند. نکته قابل تاملی که کمتر به آن پرداخته شده است، افق جدیدی است که این نگاه متمایز برای فهم دین و خصوصاً اسلام فراهم می‌کند. با نگاهی به برخی امور عبادی موجود در اسلام و علی الخصوص اسلام شیعی مانند نماز، حج، زیارت، تلاوت قرآن، آئین عزاداری و ... می‌توان آنها را نیز به نوعی برگشاینده عالمی قدسی و الهی بر روی مومنان دانست. موضوعی که دریچه‌ای نوین برای بازخوانی آنها این بار با نگاهی هنری فراهم می‌آورد. اثر حاضر در صدد بررسی این فرضیه است که آیا با توجه به تعریف هایدگر از هنر، می‌توان ساحتی هنری برای اسلام شیعی در نظر گرفت؟

پیدایش هر دانشی وابسته به قواعدی در قالب گزاره‌های کلیِ مناسب آن دانش است و هر گزاره کلی نیازمندِ به کارگیری مفاهیم کلی است. ادراک مفاهیم و گزاره‌های کلی کار قوه عاقله است؛ به همین مناسبت ادراک مفاهیم کلی به «ادراک عقلی تصوری» و ادراک گزاره‌های کلی به « ادراک عقلی تصدیقی» تعبیر می‌شود. مفاهیم کلی شامل مفاهیم ماهوی، منطقی و فلسفی است و هر سه گونه مفهوم کلی می‌تواند متعلق ادراک عقلی تصوری باشد اما این پژوهش ناظر به ادراک «مفاهیم ماهوی» است. با توجه به آنچه گفته شد، اهمیت بررسی چیستی ادراک مفاهیم ماهوی و ضرورت پرداختن به این پرسش روشن می‌شود که ماهیت ادراک عقلی (مفاهیم ماهوی) چیست و فرایند شکل‌گیری آن به چه صورت است. پژوهش حاضر تلاش می‌کند به روش عقلی-تحلیلی، با مطالعه آثار ملاصدرا و تحلیل دیدگاه‌های او، به این پرسشِ مهم درباره هستی‌شناسیِ این قسم از ادراکات پاسخ دهد. ملاصدرا برخلاف فیلسوفان پیشین، علم را امری وجودی و نحوه وجود امری مجرد از ماده می‌داند. او بر این باور است که ادراک عقلی (نه حاصل تجرید تام ماهیت از عوارض مادی، بلکه) نتیجه ارتقاء وجودی مدرِک و اتحاد با مرتبه عقلی مدرَک است. از نتایج دیدگاه وجودی ملاصدرا درباره علم و ادراک عقلی آن است که قابلیت صدق بر کثیرین در ادراک عقلی را با سعه وجودیِ مرتبه وجود عقلانیِ یک ماهیت نسبت به افراد شخصیِ آن تبیین می‌کند. ملاصدرا تاثیر عقل فعال در خروج نفس از قوه به فعلیتِ عقلی را ضروری می‌داند و درباره فرایند شکل‌گیری ادراک عقلی چهار تبیین ارائه می‌دهد: 1) نفس در آغاز سیر عقلانی، مُثل عقلی را از دور مشاهده می‌کند و حاصل شهود عقلی ضعیف، دریافت مفهوم کلی است. 2) در ادامـه، حرکت جوهریِ نفس منجر بـه اتحاد بـا برخی یـا همه صور عقلی در عقل فعـال می‌شود. 3) اشتداد وجودی نفس تا فناء فی‌الله پیش می‌رود و در نتیجه با ادراک «حقایق» همه اشیاء به همه «رقـایق» آنها آگاه می-شود. 4) نفس می‌تواند بـه مرتبه‌ای برسد که علاوه بر صورت‌های حسی و خیالی، صورت‌های عقلی را نیز انشاء کند. چهار تبیین مذکور با یکدیگر ناسازگار نیستند بلکه سه تبیین نخست ملاصدرا حاصل تطوّر سلوک عقلانیِ مدرِک است و تبیین چهارم در جایگاه «متمّمِ» دیدگاه ملاصدرا در ادراک حسی، خیالی و سه مرتبه ادراک عقلی عمل کند. با اینکه ملاصدرا ادراک مفاهیم ماهوی از سوی عموم انسانها را مصداق «ادراک عقلی» نمی‌داند، نمی‌توانـد برای این گونه ادراکات تبیینی ارائه دهد که آنها را از ادراکات عقلی و نیز ادراکات جزئی متمایز نماید. نقد دیگر اینکه، دیدگاه ملاصدرا در نظریه نخست، فاقد توضیح روشن برای کلیتِ ادراک عقلی است. همچنین تبیین فلسفیِ نظریه ابداع صور عقلی و نیز ابداع مطلق صور ادراکی با اشکالاتی مواجه است. از آنجا که نظریه ابداع در جایگاه متمّمِ نظریه ادراک ملاصدرا است، عدم پاسخ به این اشکالات یا برخی از آنها، اساس نظریه ادراک ملاصدرا را به چالش می‌کشد.

یکی از انواع اجماع که در کتب اصول فقه اهل‌سنت مورد بررسی قرار گرفته، اجماع عترت یا اهل‌بیت پیامبر, است و منظور از عترت در این موضوع حضرت علی بن ابی‌طالب، فاطمه زهرا، امام حسن و امام حسین, است. جمهور اندیشمندان اهل‌سنت برخلاف شیعیان امامیه و زیدیه این اجماع را حجت نمی‌دانند و در اعتبار و دلالت مستندات قرآنی و روایی آن به مناقشه پرداخته‌اند. این پژوهش با روش تحلیلی - توصیفی، به بازخوانی مفهوم این اجماع و دیدگاه عالمان شیعه و اهل‌سنت پیرامون آن پرداخته و با جستجو در میراث علمی اهل‌سنت، مصادیق فقهی این اجماع را شناسایی کرده و آن را با فقه امامیه تطبیق می‌دهد؛ تا به هدف بازشناسی مفهوم معادل آن در ادبیات فقهی شیعه دست یابد. پس از بررسی چهارده مصداق فقهی اجماع عترت و تطبیق آن با فقه شیعه، به نظر می‌آید که عنوان اجماع عترت یا اهل‌بیت، عنوانی جدید بوده و با عناوینی چون ضروریات یا مُسَلَّمات یا اجماعیات فقه انطباق کامل ندارد. این اجماع اغلب در آن دسته از مسائل فقهی ادعا شده که وجه ممیّز و شاخصه تفکیک دو مذهب تشیع و تسنن است.

این رساله با عنوان «عقل نظری و کاربست آن در استنباط مسائل کلامی» به تبیین جایگاه عقل نظری در علم کلام و بررسی ابزارها و شیوه‌های آن در تحلیل و اثبات باورهای اعتقادی اختصاص دارد. عقل نظری در سنت کلام اسلامی، علاوه بر کارکردهای هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی، نقشی اساسی در بنیان‌گذاری مبادی تصوری و تصدیقی آموزه‌های دینی ایفا می‌کند. در این پژوهش، ضمن بررسی معنای عقل و کارکردهای آن و تبیین دیدگاه‌های متکلمان، چگونگی استنباط و تحلیل مسائل کلامی با استفاده از اصول فلسفی، قواعد عقلی و انواع براهین توضیح داده می‌شود. ابزارها و روش‌های عقل نظری شامل کشف استلزامات منطقی، قیاس تمثیلی، اصول فلسفی و عقلی و براهین گوناگون مانند برهان خلف، برهان تمانع، برهان ذو حدین و نیز براهین لمّ و إنّ است. هر یک از این شیوه‌ها در موضوعاتی همچون توحید، صفات و افعال خداوند، عصمت امامان و مسئله نسبت افعال انسان به خدا به کار گرفته شده‌اند. افزون بر این، عقل نظری امکان بررسی و ارزیابی روش‌های جدلی و اقناعی در مناظرات کلامی را فراهم می‌سازد و چارچوبی هماهنگ برای سنجش استدلال‌ها ارائه می‌دهد. در پایان، پژوهشگر در رساله نشان می‌دهد که عقل نظری توانایی پاسخ‌گویی به محدودیت‌های ادراک حسی و چالش‌های معرفت‌شناختی همچون شکاکیت و نسبی‌گرایی را دارد و در پرتو پیوند با مبانی کلامی، راه را برای دستیابی به معرفتی موجه، قابل اعتماد و مطابق با واقع در عرصه ایمان هموار می‌سازد. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس مطالعه کتابخانه‌ای و تحلیل انتقادی متون کلامی و فلسفی سامان گرفته است.

روح دین اخلاق است و روح دین اسلام نیز اخلاق است همانطور که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «من مبعوث شدم تا اخلاق حسنه را کامل کنم مرجع اخلاق اسلامی، قرآن کریم است. ما می دانیم که قرآن کریم به زبان عربی نازل شده است. و باید واژگان آن را درک کنیم و منظور از آن را تبیین کنید. بنابراین شناخت معانی واژگان اولین قدم در فهم متن است. از سوی دیگر، مسئله اخلاق یکی از ابزارهای مهمی است که مردم در تمام شئون تمدن بشری به آن نیاز دارند و یکی از ارکان مهم جامعه بشری و در عرصه های فردی و اجتماعی است که همان هدف پیام اخلاقی اسلام است و از این رو اهمیت این موضوع برای هر محققی روشن به نظر می رسد. در این پژوهش قصد نداریم به بحث اخلاق در قرآن بپردازیم، بلکه می خواهیم واژگان اخلاقی را که در سه سوره قرآن از جمله مؤمنون و الفرقان، الحجرات وجود دارد، جستجو و بررسی کنیم. به عبارت دیگر، ما می خواهیم این واژگان را از منظر معناشناسی بررسی و مطالعه کنیم، زیرا با این شناخت می توانیم معنای این کلمات را روشن کنیم در این سوره ها علم معناشناسی و اهمیت آن در این موضوع نهفته است، علاقه اندیشمندان از دیرباز به آن بر هیچ کس پوشیده نبوده اسن و بیشتر آن چه در ذهنشان بوده، پژوهش های زبانی بوده است... زیرا مدار زندگی همگان در فهم زبان و معانی آن و حتی مبنای ، فهم متون مقدس و متون دینی، درک ماهیت واژگان و جملات، زبان و دلالت های آن اساساً با رابطه کلمه با معنا پیوند خورده است از سوی دیگر، علاقه به بررسی های معنایی در طول تاریخ افزایش می یابد و متفکران از هیچ کوششی در جهت ارائه توضیحات کافی برای مسائل این علم دریغ نکرده اند در قرن نوزدهم مطالعات زبان‌شناسی گسترش پیدا کرد ، نظریه‌های زبان‌شناختی پدید آمد و رویکردها چند برابر شد و از جمله این نظریه‌ها درباره زبان، نظریه معناشناسی است. هدف این علم، شناخت قوانین تنظیم کننده توسعه معانی است. مشاهده، تحلیل و استنتاج علیرغم تفاوت‌های دیدگاه‌های علمی برای درک ماهیت فرآیند معنایی، مسیرهای جدیدی را طی کرد و تأکید کرد که زبان نظامی است که در آن با ساختار نحوی تعامل دارند.

اخلاق یکی از جنبه‌های اساسی دین اسلام است که نحوه‌ی تعامل مسلمانان با خداوند متعال، دیگران، و جهان اطراف را شکل می‌دهد. اخلاق اسلامی فراتر از پایبندی صرف به مجموعه‌ای از قوانین است؛ بلکه شخصیتی را پرورش می‌دهد که تجلی آموزه‌های قرآن، سنت و زندگی معصومان (علیهم‌السلام) است. بی‌شک، اخلاق و فضایل، بنیان تعالیم اسلامی را تشکیل می‌دهند و به صفات پسندیده و ناپسند انسانی می‌پردازند—عادت‌هایی که به‌مرور در شخصیت فرد نهادینه می‌شوند. نظام اخلاقی اسلام، سرشار از اصول و فضایل است که می‌تواند مسلمانان را در مسیر کمال رهنمون سازد و زندگی دنیوی و معنوی آن‌ها را تعالی بخشد. در این چارچوب، تمایل به یافتن الگوهای کامل، امری طبیعی در انسان‌هاست. انسان‌ها همواره در تلاش‌اند تا رفتار و زندگی افراد نمونه را الگو قرار دهند. قرآن کریم نیز با توجه به این نیاز فطری، پیامبر اکرم (ص) را به‌عنوان برترین الگو معرفی می‌کند، آن‌جا که می‌فرماید: **لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ** «قطعاً برای شما در (سیره‌ی) پیامبر خدا الگویی نیکوست» (سوره احزاب، آیه 21). در این آیه، پیامبر اسلام (ص) به‌عنوان الگویی کامل در تمامی ابعاد زندگی، به‌ویژه در اخلاق و رفتار معرفی شده است. آیه‌ای دیگر نیز جایگاه اخلاقی والای ایشان را این‌گونه بیان می‌کند: **وَإِنَّکَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظِیمٍ** «و همانا تو بر اخلاقی عظیم استوار هستی» (سوره قلم، آیه 4). این آیه، فضایل اخلاقی بی‌نظیر پیامبر (ص) را تأیید می‌کند و او را به‌عنوان الگوی برجسته‌ای برای رشد اخلاقی و معنوی معرفی می‌نماید. ویژگی‌های اخلاقی پیامبر اکرم (ص) در اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نیز متجلی است، و این ارتباط اهمیت پیروی از سیره‌ی اخلاقی آنان را برجسته می‌سازد. همان‌طور که پیامبر (ص) در حدیث معروف ثقلین فرمودند: **یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ، أَمَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا: کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی، فَإِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْض** «ای مردم! من در میان شما دو چیز گران‌بها باقی می‌گذارم. اگر به آن دو تمسک جویید، هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و عترتم، اهل بیتم؛ زیرا این دو هرگز از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا در کنار حوض (کوثر) بر من وارد شوند.» کتاب *سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت علیهم‌السلام: تعلیم و تربیت اخلاقی (جلد سوم)*، تألیف دکتر محمد داودی و منتشر شده توسط پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در قم، با هدف شناسایی، استخراج و تدوین اهداف، اصول و روش‌های تعلیم و تربیت اخلاقی بر اساس سیره‌ی پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) نگاشته شده است. همان‌گونه که از عنوان کتاب پیداست، محتوای آن مبتنی بر رفتار و سیره معصومان (علیهم‌السلام) است. با توجه به مشکلات اجتماعی متعددی که مسلمانان با آن مواجه‌اند، اصول اخلاقی آموزش‌داده‌شده توسط پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع) می‌توانند به‌عنوان قطب‌نمایی اخلاقی، رفتار انسان‌ها را هدایت کنند و پیوند آن‌ها را با خداوند و جامعه تقویت نمایند. باید دانست که سیره معصومان (علیهم‌السلام) صرفاً بخشی از تاریخ نیست؛ بلکه آموزه‌هایی است همیشگی که انسان‌ها را به سوی ارزش‌های اخلاقی در زندگی روزمره فرا می‌خواند. از این‌رو، ترجمه این اثر درباره آموزه‌های اخلاقی اسلام—به‌ویژه آن‌چه در سیره‌ی پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع) متجلی شده—فرصتی ارزشمند برای آشنایی مخاطبان انگلیسی‌زبان با این اصول خواهد بود. امید است این ترجمه نه تنها راهنمایی در مسیر معنوی خوانندگان باشد، بلکه در ارتقاء آگاهی اخلاقی و تقویت پایداری پیروان اهل‌بیت (ع) در سراسر جهان نیز نقشی مؤثر ایفا کند. در پایان، به استناد این اصل که **مَن لَم یَشْکُرِ المَخْلُوقَ لَم یَشْکُرِ الخالِقَ** «کسی که از مخلوق تشکر نکند، از خالق نیز تشکر نکرده است» لازم می‌دانم مراتب قدردانی صمیمانه‌ام را از حجت‌الاسلام دکتر محمد داودی، نویسنده ارجمند کتاب *تعلیم و تربیت اخلاقی* و ناظر این اثر ابراز نمایم. از درگاه خداوند متعال برای ایشان توفیق روزافزون مسئلت دارم. همچنین صمیمانه از مدیر و اعضای محترم گروه علوم تربیتی مجتمع آموزش عالی بنت‌الهدی، که در فرآیند ترجمه این اثر از من حمایت کردند، تشکر و قدردانی می‌نمایم.

پژوهش حاضر با هدف گونه شناسی اعجاز سوره‌ی مبارکه‌ی واقعه انجام شد. روش این پژوهش توصیفی- تحلیلی بود. از آنجایی که قرآن معجزه‌ی جاوید پیامبر اسلام به همه دوران‌ها و انسان‌ها اختصاص دارد و کتاب هدایت و رستگاری است، بررسی دلایل و وجوه اعجاز قرآن، به عنوان روشن‌ترین و محکم‌ترین دلیل رسالت رسول گرامی اسلام ضروری است و پاسخی محکم در برابر شبهات مخالفین خواهد بود. بنابر آنچه اندیشمندان علوم قرآنی معتقدند وجوه اعجاز قرآن، چهار وجه اعجاز بیانی، اعجاز علمی، اعجاز تشریعی و اعجاز غیبی است که از این گونه‌ها، اعجاز تشریعی در این سوره قابل مشاهده نیست زیرا محتوای سوره‌ی واقعه به قیامت و نشانه‌های آن و دسته‌بندی مردم در آن روز اختصاص دارد. اعجاز بیانی یا ادبی به عنوان مشهورترین وجه از وجوه اعجاز قرآنی در سوره ی واقعه نیز نمودی پررنگ دارد و نشانگر اوج فصاحت و بلاغت در این سوره است. جلوه‌ی این نوع از اعجاز را در گزینش واژگان این سوره مانند کلمه‌ی واقعه و ...، سبک و شیوه‌ی بیان بی نظیر این سوره و به کارگیری صنایع ادبی گوناگون، نظم آهنگ گوش نواز آن با تناسب آوایی و محتوای کلمات و آیات و نیز وحدت موضوعی پیرامون موضوع معاد می‌توان مشاهده نمود. خداوند متعال در این سوره با بیان موضوع آفرینش انسان از خاک که امروزه به اثبات علمی رسیده و بیان مراحل آفرینش انسان و گیاهان و نیز اسرار آفرینش آب و ابرها و نیز بیان موضوع مدار سیر ستارگان پرده از برخی اسرار علمی که تا پیش از نزول قرآن کسی از آن آگاه نبود برداشته است. برخی اندیشمندان قرآنی اخبار غیبی قرآن را زیرمجموعه ی اعجاز علمی می‌دانند و برخی آن را گونه‌ای مستقل می‌شمارند . بنابر استقلال آن از اعجاز علمی، در سوره‌ی واقعه با توجه به محتوای این سوره دو نوع اخبار غیبی درباره نشانه‌های قیامت و وضعیت و احوال انسان در این روز قابل مشاهده است. به طور کلی وجود گونه‌های مختلف اعجاز در این سوره‌ی مبارکه مهر تأیید دیگری بر وحیانی بودن قرآن و اثبات نزول آن از سوی خداوند قادر متعال بر پیامبر گرامی اسلام است.

مسئله امامت که از مسائل اساسی در بین مذاهب کلامی اسلامی شمرده می شود، از جهات متعدد مورد اختلاف بین آنها است. از جمله آنها مسئله منصوص و منتصب از ناحیه خداوند یا منتخب از طرف مردم بودن است، و در همین زمینه منصوص یا غیر منصوص بودن مطرح شده و مورد اختلاف است و قائلان به منصوص بودن، نصوص را به دو دسته نصوص جلی و خفی تقسیم می کنند. دراین پژوهش با موضوع «نصوص جلیه امامت از دیدگاه مذاهب کلامی اسلامی» به بررسی تطبیقی دیدگاه هشت مذهب کلامی (امامیه، زیدیه، اسماعیلیه، معتزله، اهل حدیث، اشاعره، ماتریدیه و اباضیه) درباره چیستی و وجود و عدم و کارکرد نصوص جلی در مسئله امامت می‌پردازد. اهمیت این بحث از آن‌جاست که امامت همواره کانون اصلی اختلافات کلامی و سیاسی در تاریخ اسلام بوده و تبیین جایگاه نصوص جلی در آن می‌تواند ابعاد معرفتی و تاریخی این اختلاف را روشن سازد و گامی در جهت تقریب بین مذاهب کلامی اسلامی باشد. روش تحقیق، توصیفی ـ تحلیلی و تطبیقی است؛ بدین معنا که دیدگاه‌های مکاتب مختلف گردآوری و تحلیل شده است. در ادامه، روایات و نصوص منسوب به پیامبر(ص) درباره امامت، از حیث سندی و دلالی مورد بررسی قرار گرفته و جایگاه آن‌ها در اندیشه هر یک از مکاتب نشان داده شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که امامیه با تأکید بر صراحت و تاویل‌ناپذیری الفاظ، نصوص جلیه را دلیل قطعی بر نصب الهی امامان می‌دانند؛ زیدیه و اسماعیلیه با تفاوت‌هایی محدود نصوصی بر امامت برخی ائمه را می‌پذیرند؛ در حالی که معتزله، اهل حدیث، اشاعره، ماتریدیه و اباضیه اساساً اصل وجود نص بر امامت خاص را انکار کرده و امامت را نهادی عرفی و ناشی از انتخاب امت می‌شمارند. در نتیجه، می‌توان گفت که اختلاف رویکرد مکاتب اسلامی در نصوص جلیه به دو مبنای بنیادین مبتنی است: رویکرد شیعی مبتنی بر مبنای نصب الهی امام؛ و رویکرد سنی و اباضی مبتنی بر مبنای انتخاب امام از طرف امت است و هرچند آنها نص را نیز طریقی برای تعیین امام بدانند ولی منکر وجود نص اعم از جلی و خفی هستند و یا صدور آنها را منکرند و یا مدلولش را توجیه و تاویل می کنند. این تمایز، افزون بر بُعد کلامی، نقشی سرنوشت‌ساز در تاریخ سیاسی اسلام نیز ایفا کرده است.

یکی از مباحث مهم کلامی در بین مفسران، تفسیر آیاتی از قرآن کریم است که موهم صفات انسان‌گونه برای خداوند است؛ که از آن به «صفات خبری» یاد می‌شود. فرق مختلف اسلامی در مواجهه با این دسته از آیات اختلاف نظر داشته و هر یک بر اساس مبانی کلامی خود به تفسیر آن پرداخته‌‌اند. از جمله اهل حدیث خداوند را به واسطه این آیات به دارا بودن «ید»، «عین»، «وجه» و ... متصف نموده و این امور را از جمله صفات الهی قلمداد نمودند(سبحانی، 1382، 92و 93). در مقابل معتزله با منزه دانستن خداوند از موجودات، در برخورد با این آیات به توجیه و تأویل آن پرداختند. اما اشاعره در رویارویی با دو جریان افراطی اهل حدیث و معتزله کوشیدند تا راهی میانه در پیش گیرند تا عقاید اسلامی را از لغزش‌های عقل‌گرایانه معتزله و ظاهرگرایان اهل حدیث نجات دهند. آنان از یک سو اثبات صفات خبریه را پذیرفتند و از سوی دیگر قید «بلا تشبیه» و «بلاتکییف» را بر این صفات افزودند(برنجکار،1393، 126). این فرقه بر این عقیده بودند که خداوند حقیقتاً صفات یاد شده را دارد؛ اما چگونگی این صفات بر ما پوشیده است و باید آنها را به صورت «بلا کَیف» بپذیریم(اشعری، 1397، 22 و 211؛ همان، 1427، 215-212، شهرستانی، 1402، 1/ 104-103). در حقیقت هر چند روش اشاعره در تفسیر آیات بهره‌گیری از نقل و عقل بود؛ با این وجود آنان در مقام تعارض، نقل را بر عقل مقدم داشته و به ظواهر آیات استناد می‌‌نمودند. به عنوان مثال ابوالحسن اشعری در کتاب «الابانه» خود و در باب حقیقت آیه «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی»(طه، 5) معتقد است که خداوند بر عرش ایستاده به همان وجهی که خود گفته و بر عرش استقرار یافته به همان معنایی که خود اراده نموده است(اشعری، بی‌تا، 105). وی با قرار دادن عبارت «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّب وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُه‌»(فاطر، 10) و نیز «یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَی الْأَرْضِ ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْه‌» (سجده، 5) در کنار آیه فوق، بر عرش بودن خداوند و فوقیت او نسبت به مخلوقات را نتیجه می‌گیرد (اشعری، بی‌تا، 13). او با این بیان که آسمان غیر از زمین است و استوای خداوند در آسمان نمی‌تواند همزمان به معنای حضور او بر زمین باشد؛ اینگونه نتیجه می‌گیرد که خداوند در آسمان و بر عرش خود استواء دارد (اشعری، همان، 30). با این بیان وی مکان‌مندی را برای خداوند پذیرفته است؛ هر چند در این بحث به تمایز خدا و مخلوقات قائل بوده و معتقد است اگر خدا و خلق او در مکان‌دار بودن شبیه باشند، همچنان مرز آنان از میان نرفته است(اشعری، 1995، 62). در حقیقت ابوالحسن اشعری با ترجیح عقیده نقل‌گرایان، مفهوم ظاهری آیه را پذیرفته و بر استقرار و نشستن خداوند بر عرش باورمند گشته است. به مرور زمان عقل‌گرایی در آثار و دیدگاه‌های اشاعره رو به فزونی نهاد و متکلمان این فرقه در دوره‌های بعد کوشیدند با ارائه مجموعه‌ای پذیرفتنی از معارف و عقاید، زمینه را برای رویکرد بیشتر اشعریان به مباحث عقلی فراهم نمایند. دانشمندانی همچون باقلانی، جوینی و غزالی در این راه تلاش فراوانی نمودند. آنان با ترجیح عقل بر نقل، تصریح داشتند که اگر نص بیانگر محال عقلی باشد باید به تأویل آن پرداخت، چرا که عقل اصل بوده و بر نقل که فرع است؛ مقدم شمرده می‌شود(خلیل الجر، بی‌تا، 542). فخرالدین رازی از جمله اندیشمندانی است که در سیر مکتب اشعری به سوی خردگرایی کوشید. وی به عنوان متکلمی متبحّر و باورمند به دیدگاه‌های اشاعره، به تبیین روشمند و منطقی مسائل اعتقادی و در عین حال همسو با اندیشه اشعری همت گمارد. از این رو در تفسیر آیات صفات منقولات را فرع قرار داد و با ارائه مستندات عقلی و تمسک به محکمات قرآنی، به تأویل این آیات پرداخت. برای نمونه در بحث «استوای خداوند بر عرش»، بر خلاف ابوالحسن اشعری، با تأویل استوا به غلبه و استیلا، مفهومی خردگرایانه از آن بیان داشته و با استناد به آیات محکمی همچون «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‌ءٌ»(شوری، 11) و «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» (اخلاص، 1) و نیز استدلال‌های عقلی، برداشتی صحیح از آیه ارائه می‌نماید(رازی، 1420، 2/ 8).