جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابن‌عربی، از یک سو، دربارۀ «خودگرایی سرشتی» سخن می‌گوید و تأکید می‌ کند، سرشت انسان چنان است که گرایش حاکم بر اعمالش، کسب خیر فردی است، و آدمی خود می‌داند که ثمرۀ هر عملی، از لحاظ مادی یا معنوی، به خود او باز می‌گردد؛ اما شیخ اکبر از سوی دیگر، بر «دیگرگرایی اخلاقی» با محوریت شفقت و کاستن از درد و رنج‌های همۀ انسان‌ها تأکید می‌کند. مسئله مقالۀ حاضر این است که چگونه سازگاری‌ میان خودگرایی سرشتی و دیگرگرایی اخلاقی امکان‌پذیر است؟ به‌منظور پاسخ به این پرسش با روش توصیفی-تحلیلی، ابتدا خودگرایی سرشتی بر اساس مبانی عرفانی ابن‌عربی دربارۀ مظهریت خاص اسمایی انسان‌ها و استعدادهای اعیان ثابته‌شان و فردانیت‌ آنها از حیث سلوک معنوی و نیز غایت شخصی‌شان تبیین می‌شود؛ آنگاه با تکیه بر دیدگاه ابن‌عربی دربارۀ خلقت انسان‌ها به صورت الهی و یگانگی بنیادین‌شان، دیگرگرایی اخلاقی بر مبنای حرمت ذاتی انسان‌ها و بازگشت خیر هر عمل خیرخواهانه به خود فرد، البته با وسعت دادن معنای «خود» به‌ «خود کلی»، توجیه می‌شود و در نهایت، با تأکید بر توقف خیر و سعادت فردی بر خیر و سعادت جمعی، سازگاری مذکور نشان داده می‌شود.

فرایند وحی‌یابی، در نظام عرفانی ابن‌عربی با پنج مفهوم قوام می‌یابد. مسئله اصلی در این مقاله، چیستی این مفاهیم و چگونگی قوام بخشی آن به فرایند ایحاء و وحی‌یابی نبی، در شبکه پیچیده و درهم‌تنیده مفاهیم ذومعنا و تفسیرپذیر منظومه معرفتی ابن‌عربی است. رهیافت‌های به دست آمده در این پژوهش نشان می‌دهد، پنج مفهوم «دقیقه»، «رقیقه»، «روح»، «نور» و «نکته»، در فرایند وحی‌، معطوف و مکملِ معنایی یکدیگرند. دقیقه، امکان هرگونه آگاهى و ظهور؛ من‌جمله امکان ظهور آگاهى وحیانى تشریعى رسالى را فراهم می‌آورد و رقیقه (تعین‌بخش اسماء) شعاع‌هاى داده‌هاى حقایق أسمائی است که طرف‌سازى تضایف اشراقى را به انجام می‌رساند و در فرایند وحى، اسماء دخیل در وحی؛ یعنى حى، نور، علیم، حکیم، متکلم، سمیع و بصیر را در مبدأ قابلى مرآتی قلبى متعین می‌سازد و وساطت می‌کند. روح، همان رقایق اسماء الهى (حقیقت) خصوصا اسم الحى است که تعین یافتگى حقیقت معدوم العین و معقول؛ اما مؤثر اسم الحى را در مرائی أعیان، خصوصا مرات قلب نبى وساطت می‎کند و نور؛ همان افاضه و اضافه اشراقى حقیقت اسم النور است که جنبه آشکارگى کنه ذات براى خویش و بالتبع آن، براى ظهورات خویشتن را عهده‌دار است و شعاع‌هاى ریسمان مانند او، روابط و مناسبات رقایقى و ظهور اطوار تکلمى و علمى وحى نبوى را به نحو فعل گفتارى در مرآت قلب نبى میسر می‌سازد. نکته، رد و اثرى است که از انعکاس حقایق أسمائی در مرائی قوابل وضع و رفع می‌شود.

در میراث عرفانی بطور عام بیشتر به هویت و کارکرد شناختی و سلوکی قلب توجه می­شود و منزلت قلب فراتر از عقل و فروتر از روح و زمانی پایین دست فؤاد معرفی می­شود و قلب در لطائف سته یا سبعه یا ثمانیه، در کنار لطائف دیگر قرار می­گیرد. اما ابن عربی از خصیصة وجودی قلب با عنوان تقلب در صور و تجلیات یاد می­کند و این پژوهش با تأکید بر این خصیصه در پی ترسیم ظرفیت­های درونی قلب برای نگاه پدیدارشناسانه است و سعی دارد با استفاده از پدیدارشناسی به روایت ون منن و افزودن نگرش وجودی بدان به این پرسش­ اساسی پاسخ دهد؛ چگونه می­توان از ظرفیت درونی قلب در عرفان ابن عربی برای تأملات پدیدارشناختی وجودی بهره برد؟ دستاوردهای این پژوهش به این قرار است: یکم. قلب همان لب و عصارة وجود آدمی است و به دلیل اطلاق و تقلبش پذیرای صور و تجلیات گوناگون است و مراد از این تقلب، تقلب وجودی شهودی است. به این اعتبار، قلب، ظرفیت خوبی برای تقویت نگاه پدیدارشناسانه با مؤلفه­هایی چون حیرت، تعلیق، التفات و نما دارد و کمک می­کند تا پروندة تأمل دربارة حقیقت و شناخت آن همچنان مفتوح باشد؛ دوم. قلب با مواجهة حضوری­اش با اسما و صفات، و به تعبیری مواجهة پیشاتأملی­اش، ظرفیت قدرتمندی را برای تأملات پدیدارشناسانة وجودی فراروی عقل، به عنوان یکی از شئون قلب، قرار می­دهد.

ممکنات چون دارای مرتبه و تعین و ظهور خاص هستند، بر هر یک از این تعینات، اسمایی حاکم است که مبدأ ظهور هر عینى و مبدأ رجوع به اصل هر مظهرى، همان اسم‏ حاکم‏ بر آن مظهر است که آن را ربوبیت می‌کند. در نظام آفرینش نیز به فیض حکیم مطلق، اسمایی بر دنیا و آخرت، بر دهر و بر شرایع نازل از جانب حق تعالی، حاکم است که این اسمای حاکم، دولت‌هایی دارند و دولت برخی از آنها، پایان‌ناپذیر و برخی پایان‌‌پذیراست. اسمایی که دولت آنها پایان می‌پذیرد؛ یا تحت ربوبیت اسمای دیگر که محیط بر این اسم هستند، قرار می‌گیرند یا رجوع به ذات می‌نمایند. اسم حاکم بر هر انسان نیز، اسمی‌ حاکم و غالب در بین اسمای عین ثابت اوست که از آن به "صراط مستقیم" او یاد شده است، لذا انسان سالک می‌تواند با تخلق، تحقق و فنای در اسم حاکم خود، به مراتب کمالی‌اش دست یابد. البته انسان به دلیل جامعیت نوع انسان، در هر مرتبه یا هر عالمی‌که باشد، تحت تأثیر اسمای حاکم در مرتبه از نظام آفرینش نیز قرار می‌گیرد و اما در بین اسمای، اسم اعظم "الله"، مختص به انسان کاملِ مکمل یا همان حقیقت محمدیه(ص) دارد که مستجمع جمیع اسمای جمال و جلال الهی است که در آن ساحت، هیچ اسمی‌بر اسم دیگر غلبه ندارد و این هیئت کامل الهی، در نهایت اعتدال اسمایی است. این مقام ازلی و ابدی، اختصاص و حصر در حضرات محمدیین(ع) دارد. لذا انسان کامل، به تبع مظهریت "الله ذاتی" بودن، مبدأء، مرجع و واسطة ظهور همة اسمای حاکم است و بر آنها سمت سیادت و ربوبیت دارد و خلیفة مطلق حضرت حق تعالی در همه مراتب هستی است.

هرچند نمی‌توان بررسی تاریخی دقیقی درباره خاستگاه تصوف خراسانی و تشخص آن در قرون اولیه دربرابر طریقت‌ها و مکاتب عرفانی عراق و شام صورت داد ولی می‌توان استقلال این مکتب را چه قبل و چه بعد از ابن‌عربی به رسمیت شناخت، تأثیر و تأثرات آن را در مواجهه با مکتب ابن‌عربی و شارحانش بررسی نمود، عرفان نظری آن را بیشتر شناخت و با عرفان نظری محیی‌ الدینی مقایسه کرد. اوج مخالفت‌های صوفیه را با وحدت وجود، می‌توان در عرفای خراسانی یافت؛ تا آنجا که دربرابر آن، نظریه «وحدت شهود» را مطرح کردند. به‌رغم این مخالفت‌ها، گرایش تدریجی عرفای خراسانی به ابن‌عربی نیز موضوع بسیار مهمی است. با در کنار هم گذاشتن حقایقی از این دست، می‌توان نظام فکری کاملاً متفاوتی برای صوفیانِ رسمیِ دارای سلسله در نظام‌های سنتیِ خانقاهی ترسیم کرد، دربرابر عرفان نظری ابن‌عربی و شارحانش. پیدایش نظریه «وحدت شهود» دربرابر وحدت وجود، تنها با بررسی این‌گونه از تفاوت‌ها قابل توجیه خواهد بود. انگیزه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مواردی از این دست، در برابر تفاوت‌های چشمگیر نظری رنگ می‌بازند و درنتیجه، بر عمق مخالفت‌های ابتدایی عرفای مکتب خراسان در این باب افزوده می‌شود.

محیی­الدین ابن­عربی(560-638هـ) عارف بزرگ اسلامی در سدۀ ششم و هفتم هجری، اندیشه­های خاصی را وارد عرفان اسلامی کرد. بخشی از این اندیشه­ها تحت­عنوان وحدت­وجود، پس از او در بسیاری از متون عرفانی صبغۀ ویژه­ای دارد. شاه­داعی شیرازی(810-870هـ)، شاعر و عارف سدۀ نهم هجری از کسانی است که تأثیرات فراوانی از ابن­عربی پذیرفته­است. او در شرح نسائم گلشن که بر گلشن راز شیخ­محمود شبستری نوشته، به افکار ابن­عربی پرداخته­است. به­علاوه در لابه­لای دیوان غزلیات و ستّه­اش – به­ویژه مثنوی مشاهد- به­وفور جوانب فکری ابن­عربی، مخصوصاً مسئلۀ وحدت­وجود، دیده­می­شود. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی انجام­شده و اطلاعات و داده­ها با استفاده از فیش جمع­آوری شده­است. نتیجه­ پژوهش به­خوبی نشان­می­دهد که شاه­داعی اندیشۀ وحدت­وجودی خود را از محیی­الدین ابن­عربی وام­گرفته­است و آن را با بهره­گیری از تمثیلات و تبیینات خود ساده­کرده و آن را به­گونۀ دیگری بیان­کرده­است.