جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

غزالی یکی از بزرگ‌ترین متکلمانی است که برای منطق منشأ وحیانی قائل است. او خدا را معلم اول، جبرئیل را معلم ثانی و پیامبر اکرم6 را معلم ثالث می‌شمرد. مهم‌ترین ابتکار غزالی در علم منطق، استخراج قیاس‌های منطقی از قرآن کریم است که با مثال‌های اصولی و اسلامی آمیخته و آنها را در کتاب «القسطاس المستقیم» آورده است. از دیدگاه غزالی، قرآن کریم نور است و از آن جهت نور خوانده می‌شود که مشتمل بر موازین منطقی است. قرآن کریم تمامی حقایق عالم را به‌صورت مجمل و مضمر داراست. او بین منطق و آموزه‌های قرآنی از طریق ارجاع قیاس‌های منطقی به پنج میزان قرآن کریم، رابطه عمیق برقرار کرده است. او برای جایگزینی اصطلاحات یونانی، از مثال‌های شرعی فقهی و کلامی استفاده نموده است. این رابطه بدین گونه است: میزان تعادل بر «قیاس اقتران حملی»، میزان تلازم بر «قیاس استثنایی متصل» و میزان تعاند بر «قیاس استثنایی منفصل» منطبق است. میزان تعادل خود بر سه گونه است: میزان اکبر (شکل اول)، میزان اوسط (شکل دوم) و میزان اصغر (شکل سوم) که در مجموع به پنج مورد خلاصه می‌شود. پیامد نظریه غزالی این است که منطق را به‌جای امامت گذاشته و روی این مسأله تأکید کرده است که با وجود منطق، به امام معصوم نیازمند نخواهیم بود.

بررسی جریان فکری غلو در زمان امام رضا علیه السلام (183- 203 ق) و نوع برخورد آن حضرت علیه السلام با این جریان، موضوع اصلی این مقاله است. بررسی این جریان فکری نشان می دهد پدیده غلو که از دوران امامان قبلی وجود داشت در این دوران در قالب غالیان برجسته و مشهوری چون یونس بن ظبیان و محمد بن فرات و طرح افکار غالیانه دیگری به خصوص از جانب غالیان واقفی (بشیریه) تداوم یافته است. هم چنین در این دوره شاهد بروز عقاید غالیانه تفویض، تشبیه، تناسخ و احادیث غلوآمیز هستیم. امام رضا علیه السلام در مقام برخورد با این جریان علاوه بر مناظره با افراد سرشناس غالی و نقد صریح آن ها، از دوستی و معاشرت با غالیان به شدت نهی نمودند. و در مواجهه با افکار غلوآمیزی مانند تشبیه، تفویض و تناسخ نادرستی آن ها را تبیین فرمودند.

مصر و شام در دوره فرمانروایی ایوبیان، کانون مبارزه با شیعیان اسماعیلی و سرکوب عقاید آنها به شمار می‌رفت، اما شاهد برخی روابط مسالمت ​آمیز با پیروان امامیه نیز بود. نوشتار حاضر بر آن است، تا وجود چنین فرایندی را با تکیه بر تاریخ نگاری این دوره، ارزیابی نماید. با وجود تأثیر​پذیری شمار قابل توجهی از مورخان شافعی مذهب نظیر عمادالدین کاتب اصفهانی، بهاءالدین بن ​شداد و ابوشامه از فضای سیاسی و مذهبی حاکم، به نظر می‌رسد اغلب مورخان این دوره، میان اندیشه ​های بدعت​ آلود شیعیان اسماعیلی، با عقاید امامیه تمییز قائل شده​ اند. بیشتر آنها همچون سبط ابن​ جوزی، ابن​ خلکان و غیره، متأثر از عملکرد دوگانه دولت در برابر فرق مختلف شیعه، ضمن ابراز انزجار از عقاید اسماعیلیان و جانب‌داری از اقدامات ضد شیعی صلاح ​الدین، در برابر پیروان امامیه و عقاید آنها، با تسامح و انعطاف بیشتری عمل کرده​ اند. حضور فعال و پررنگ برخی مورخان امامی مذهب این دوره، نظیر قفطی و ابن‌ابی‌طی و تعاملات مثبت آنها با دستگاه حاکم، نیز صحت این ادعا را تأیید می‌کند.

آموزه خلقت نوری که پیدایش اهل ‌بیت علیهم السلام را به آغازگاه خلقت برمی‌گرداند، چه بسا بیش از دیگر آموزه‌ها سزاوار ژرفکاوی تاریخی باشد. چرا که با پی‌بردن به ریشه‌ها و رویش‌های تاریخی این آموزه می‌توان استواری درونی و توان آن را برای پشتیبانی از دیگر آموزه‌ها سنجید.زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام در اندیشه شیعیان، یگانه راهنمایانی‌اند که می‌توانند انسان را در مسیر پر‌فراز و نشیب آغاز تا انجام و مبدأ تا معاد، از فرو‌افتادن در راه‌های متفرق منتهی به گم‌گشتگی بازدارند و به سلامت به منزلگه مقصود برسانند. بنابراین روایات خلقت نوری اهل‌ بیت علیهم السلام بیان می‌‌‌کنند که اهل‌ بیت علیهم السلام نخستین مخلوقات خداوند‌ند که همچون نور از نور خداوند آفریده شدند. واکاوی سرگذشت انگاره خلقت نوری در حدیث و کلام امامیه فقط پاسخ به پرسش‌های تاریخ فکری نیست، تا تحقیقی منحصراً معطوف به گذشته باشد، بلکه با تجهیز اندیشه‌ورزی به مبانی کلامی و روش‌های اجتهادی موافقان و مخالفان این انگاره، مشعلی از تجارب فکری را در اختیار جامعه مخاطبان خود می‌نهد. بحث خلقت نوری پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام در زمره مهمترین مباحث پیامبر شناسانه و امام شناسانه است که نتایج آن از سویی مرز بین غلو، تقصیر و اعتدال را رسم می کند و از سویی دیگر بر سایر مباحث کلامی از توحید گرفته تا معاد پرتو می کند. کتاب حاضر بحث خلقت نوری را در دو گام پی می گیرد. نخست آنکه مجموع روایات خلقت نوری را از منابع روایی شش قرن نخست گردآوری و درباره آنها از جهات مختلف داوری می کند و دوم آنکه تلاش می کند سیر تطور دیدگاه های محدثان و متکلمان را طی این قرون درباره آموزه خلقت نوری گزارش و تحلیل کند. با توجه به این رویکرد، پژوهش حاضر در پنج فصل سامان یافته است که به قرار ذیل می باشد: فصل نخست که طولانی ترین فصل کتاب است، احادیث خلقت نوری را، که خاستگاه تمام مباحث کلامی در باب خلقت نوری‌‌‌اند، به بحث گذاشته است. این فصل تلاش کرده که فهرستی جامع از احادیث خلقت نوری در منابع روایی امامیه در قرون نخستین، یعنی تا قرن پنجم، به دست دهد؛ تا جایی که نگارنده بررسی کرده جای این گردآوری تا کنون خالی بوده است. این گردآوری علاوه بر ارائه همه احادیث خلقت نوری، درصدد روشن کردن وزن حدیثی و کلامی این احادیث است؛ از این رو، در این فصل بین منابع حدیثی معتبر و منابعی که در اعتبار یا انتسابشان به مؤلف چون و چرا شده تفکیک شده و احادیث خلقت نوری هر کدام از این دو دسته به صورت مجزا گزارش شده است. اقدام دیگری که در این فصل صورت گرفته، اعتبار سنجی سندی و مضمونی احادیث خلقت نوری است. گام سوم این فصل در سنجش اعتبار احادیث خلقت نوری عبارت است از توجه به تواتر احادیث خلقت نوری، در اصل مضمون خلقت نوری، بی آنکه جزئیات محتوایشان مد نظر باشد. بدین منظور روات واقع در طبقات اسناد 15 روایت از مجموع روایات خلقت نوری معرفی و شمارش شده‌‌‌اند؛ چرا که به نظر می‌‌‌رسد همین تعداد، که کمتر از نصف احادیث خلقت نوری در منابع معتبراند، برای نشان دادن تواتر کفایت می‌‌‌کند. در بخش اخیر این فصل، تاریخ دو حدیث از احادیث خلقت نوری منقول از امام رضا علیه السلام بررسی و تلاش شده که با تاریخ‌‌‌گذاری سند و منابع این دو حدیث دیرین‌‌‌ترین زمان نقل آنها شناسایی شود. این فصل همچنین مضمون این دو حدیث را با دیگر احادیث احیاناً صحیح درباره خلقت نوری می‌‌‌سنجد تا میزان انطباق یا سازگاری آنها را مشخص کند و نیز نشان می‌‌‌دهد که حتی احادیث ضعیف السند می‌‌‌توانند در ترسیم تاریخ یک باور نقش داشته باشند و به لحاظ محتوایی معتبر تلقی شوند. فصل دوم تلاش می‌‌‌کند از طریق پیوند زدن و ترکیب مجموع احادیث خلقت نوری پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل‌بیت علیهم السلام، که هر کدام گوشه‌‌‌هایی از ماجرای خلقت نوری را بیان می‌‌‌دارند، داستان خلقت نوری را از ابتدا تا انتها بازسازی کند. این فصل نشان می‌‌‌دهد که احادیث خلقت نوری، به‌‌‌رغم پاره‌‌‌ای اختلافات، در کل با یکدیگر هماهنگ‌‌‌اند و همچون قطعات یک جورچین، تصویر سازواری از این آموزه به دست می‌‌‌دهند. فصل سوم روشن می‌‌‌کند که کدام‌‌‌یک از جریانات حدیثی یا کلامی در هر کدام از دو مدرسه کوفه و قم، احادیث خلقت نوری اهل‌بیت علیهم السلام را نقل کرده و به آن اعتقاد ورزیده‌‌‌اند. در این فصل، راویان مجموع احادیث خلقت نوری در کتب روایی معتبر از حیث اینکه به کدام خط یا جریان فکری تعلق دارند، شناسایی شده‌‌‌اند. این فصل نشان می‌‌‌دهد که نقل روایات خلقت نوری اهل‌ بیت علیهم السلام در دو مدرسه کلامی و حدیثی کوفه و قم به متهمان به غلو اختصاص نداشته، بلکه روات غیرمتهم این دو مدرسه نیز دست اندر کار نقل این قبیل احادیث بوده‌‌‌اند. فصل چهارم به دنبال پاسخ به این پرسش است که چرا متکلمان بغداد، به طور مشخص شیخ مفید، سیدمرتضی و شیخ طوسی، موضعی منفی در قبال خلقت نوری و عوالم پیشین انسان اتخاذ کرده‌‌‌اند، در حالی که می‌‌‌دانیم محدثان و محدث متکلمان کوفه و قم قول به خلقت نوری اهل‌ بیت علیهم السلامو وجود پیشین عموم انسان‌‌‌ها را پذیرفته بودند. این فصل تلاش می‌کند عوامل نظری رویگردانی بغدادیان از موضع مثبت محدثان و محدث متکلمان درباره خلقت نوری و وجود پیشین انسان را شناسایی و معرفی کند. از آنجا که انکار خلقت نوری و وجود پیشین انسان مستلزم عبور از سد روایات مثبت آنها است، تعامل تأویل‌گرایانه متکلمان بغداد با این روایات مورد توجه در این فصل قرار گرفته است. در فصل پنجم موضع عالمان مدرسه ری، که بعد از افول مدرسه بغداد رونق یافت، در قبال خلقت نوری و وجود پیشین انسان بررسی شده است. این فصل با کاوش در آثار برجا مانده از عالمان این مدرسه نشان می‌‌‌دهد که احادیث خلقت نوری اهل‌ بیت علیهم السلامدر مدرسه ری افزایش کیفی داشته است و در آثار برخی از عالمان این مدرسه، احادیثی در این باره درج شده که مضامین عالی آنها در احادیث دو مدرسه پیشین، مشهود نیست. این فصل در نهایت تلاش می‌‌‌کند روشن کند که عالمان مدرسه ری، که از طرفی با احادیث نویافته و ژرف‌‌‌تری در باب خلقت نوری آشنا شده بودند و از طرف دیگر موضع منفی متکلمان مدرسه بغداد در قبال خلقت نوری و عوالم پیشین را به ارث برده بودند، چگونه بر تنش بین میراث حدیثی، که مثبِت خلقت نوری و عوالم پیشین است، و میراث کلامی، که خلقت نوری و عوالم پیشین را انکار می‌‌‌کند، غلبه کرده‌‌‌اند. فصل ششم، فصل پایانی کتاب، تلاش می‌‌‌کند با نگاهی از فراز تاریخ باور داشتن یا نداشتن به خلقت نوری در امامیه را، از آغاز تا پایان قرن ششم، گزارش و تحلیل کند.

امامت و ولایت از ارکان اصلی دین اسلام به ویژه مذهب تشیع است که در آیات و روایات متعددی بر لزوم آن و شایستگی اهل بیت(ع) برای آن مقام تاکید شده است. اهل بیت(ع) و خاندان ایشان در مسیر رسالت خویش، در حفظ و صیانت این مقام رفیع و دفاع از آن اهتمام ویژه ای ورزیده اند. حضرت زینب عالمه و عقیله بنی هاشم نیز به نوبه خود تلاشی وافر در پاسداری از ولایت و امامت داشته و اقدامات فراوانی در این زمینه انجام داده است. این مقاله بر آن است تا ضمن تبیین مختصر مقام امامت و ولایت و جایگاه آن در دین اسلام، نحوه و میزان اهتمام و کوشش حضرت زینب(س) را در دفاع از این مقام رفیع مورد بررسی و کاوش قرار دهد