جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دین و اخلاق، دو پدیده­ی اساسی در زندگی انسان می­باشند که مناسبات این دو، مسئله­ای چالشی میان اندیشمندان است؛ به طوری که کیفیت ارتباط دین واخلاق، در نحوه­ی عمل به آن دو، تأثیر­گذار است. یکی از اندیشمندانی که در خصوص رابطه­ی این دو پدیده، با توجه به تلاقی سنت و مدرنیته در عصر پساروشنگری اظهار نظر می­نماید، حلمی ضیا اولکن، فیلسوف، متفکر و جامعه­شناس ترکیه­ای می­باشد که دیدگاه­های تأثیرگذاری بیان داشته است. از این رو، پس از بررسی چیستی دین و اخلاق از منظر اندیشمند حاضر، مناسبات آن دو، به صورت تحلیلی، در این مقاله، مورد ارزیابی قرار می­گیرد. از منظر این اندیشمند، دین و اخلاق، دو مقوله­ی منفک بوده و تنها در برخی شرایط خاص، امکان تلاقی و تعامل ثانوی آن دو، امکان پذیر می­باشد. کامل­ترین تلاقی دین و اخلاق، در دین اسلام متجلی شده است که دلیل آن نیز اعتقاد به جاودانگی روح و مسئله­ی الوهیت می­باشد. همچنین علی­رغم اینکه اولکن تلاش نموده دیدگاه­های غربی جدید الورود به جامعه اسلامی را به میراث دینی کشور ترکیه و مناطق حومه نزدیک کند؛ اما انتقاداتی از قبیل ثانوی دانستن رابطه­ی دین واخلاق، تاریخی و اجتماعی قلمداد نمودن دین، نادیده گرفتن ضمانت اجرایی اخلاق و بی­توجهی به دیدگاه­های اندیشمندان اسلامی متوجه نظریه­ی وی می­باشد. مقاله­ی حاضر، با روش توصیفی و تحلیلی و با استفاده از منابع و کتب حلمی ضیا، نگاشته شده است.

صنعت التفات به‌معنای تغییر شخص دستوری کلام از متکلم، مخاطب یا غایب به دیگری در یک جمله یا جمله‌های پیاپی با هدف بررسی انسجام در قرآن کریم است. نظریهٔ کنش‌گفتاری نیز یکی از مباحث مهم کاربردشناسی زبان است که گویندگان به آن بر این باورند که در قالب سخن‌گفتن، فعل‌های بسیاری چون توصیف، اِخبار، امر، نهی، دعا، آرزو و... انجام می‌شود. نگاه به متن چون کنش به کارشناسان متون مذهبی این امکان را می‌دهد که ماهیت دینی این متون را به شکل نظام‌مند‌تری تغییر دهند. یکی از تئوری‌پردازان این حوزه جان سرل است که کنش‌گفتاری را به گونه‌های اظهاری، ترغیبی، عاطفی، تعهدی و اعلامی تقسیم می‌کند. در پژوهش حاضر، درون‌مایه و بافت موقعیتی متن آیات التفات در قرآن کریم بر پایهٔ نظریهٔ کنش‌گفتاری سرل، به‌مثابهٔ تحلیل گفتمان زبانی، با روش توصیفی‌تحلیلی بررسی شده و مؤلفه‌ها و گونه‌های آن مشخص شده است. یافته‌های پژوهش نشان از آن دارد که در میزان کاربست گونه‌های پنج‌گانهٔ سرل در آیات التفات قرآن کریم، کنش اظهاری بیشترین فراوانی و کنش تعهدی کمترین فراوانی را دارد. در کنش اظهاری، افعالی چون توصیف، تأکید، گزارش، نقدکردن و اعطا به کار رفته است؛ در کنش ترغیبی، پیشنهاددادن، شرط، توضیح‌خواستن، پرسش اعتراض‌آمیز و...؛ در کنش تعهدی، تعهددادن، تعهدگرفتن و سوگندخوردن؛ در کنش عاطفی، تمجید و شکرگزاری، تهدید، آرزوداشتن و...؛ در کنش اعلامی نیز پایان کار و حکم‌دادن به کار رفته است.

هرزگی به معنای بی‌قیدی، لاابالی‌گری و بی‌‌بندوباری، از فراگیرترین مشکلاتی است که جوامع انسانی همواره با آن روبه‌رو بوده است. درحالی‌که قوانین قراردادی، اخلاق و الزامات عرفی و فرهنگی نقش‌هایی مؤثر در پیشگیری و مبارزه با هرزگی دارند، به اعتقاد دین‌داران، دین نیز در این عرصه نقشی مهم و چشمگیر ایفا می‌کند. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌ ـ تحلیلی، در پی یافتن پاسخ به این پرسش است که به‌واقع دین چه سهمی در این عرصه دارد؟ در این مقاله تلاش می‌شود با هدف شناسایی ظرفیت‌های دین در مهار هرزگی با تأکید بر ادیان ابراهیمی، به تبیین مفهوم هرزگی و شیوه‌های مهار آن پرداخته شود. با بررسی‌ انجام‌شده در این پژوهش نتیجه گرفته خواهد شد که دین از طریق ایجاد سرسپردگی ایمانی به‌عنوان عامل بازدارندۀ درونی، دستورات شرعی و اخلاقی، بیان آثار و پیامدهای دنیوی اعمال و بیان رقم‌خوردن سرنوشت انسان در فرجام عالم براساس سنجش نهایی اعمال، سهم و ظرفیتی قابل توجه در مهار هرزگی داشته و تأثیرگذاری دین در این عرصه، از ضمانت و ژرفای بیشتری نسبت به عوامل دیگر برخوردار است.

در تعداد قابل توجهی از روایات به بخشش گناهان آینده با عباراتی مشابه عبارت «غَفَرَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّر» اشاره شده است. مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر شناسایی این تعداد از روایات، ارزیابی و معناشناسی و تحلیل مراد از غفران، گناهان آینده یا «ذنوب ما تأخّر» است. برای این کار ابتدا روایات دارای این عبارت مورد شناسایی قرار گرفته و سپس برخی از مهم­ترین دیدگاه‌ها دربارۀ معنای این دسته از روایات ارائه شده است. در ادامه نیز با شناسایی دیگر روایات مرتبط، به روش تحلیلی _ انتقادی به تبیین و تحلیل معنای عبارت یادشده پرداخته و پنج نظریه دراین­‌باره ارزیابی شده است. دستاورد پژوهش نشان‌دهندۀ آن است که مراد از غفران، ذنوب ما تأخّر ضمانت بخشش گناهان آیندۀ فرد نیست تا به اباحه‌گری بینجامد؛ بلکه رسیدن فرد به مرحله‌ای از معرفت است که به اختیار خود گناهان را ترک کند.

شناخت ساختار و محور موضوعی هر سوره از قرآن روشی نوین در علم سوره‏‌شناسی است. سورۀ نور بیست ‏و چهارمین سورۀ قرآن است که با 64 آیه به نُه واحد موضوعی تقسیم می‌شود. آیا در میان آیات و واحدهای این سوره یک محور موضوعی می‌توان به دست آورد؟ پژوهش حاضر به روش توصیفی _ ­تحلیلی این مسئله را بررسیده است. برای این کار با تدبّر در متن آیات هریک از واحدهای نه‏‌گانۀ سوره، عنوانی برای معرّفی هر واحد موضوعی پیشنهاد شده است؛ مانند: حفظ پوشش در مراودات اجتماعی، رعایت عفّت و تعلیم کودکان برای کسب اجازۀ ورود به اتاق والدین و ایمان به حضور دائم خداوند. از طریق بررسی مضامین هریک از واحدهای موضوعی سورۀ نور و ارتباط آن‌­ها چنین می‏‌توان دریافت که محور موضوعی این سوره عبارت است از «شیوه‏‌های پیشگیری از انحرافات جنسی در نهاد خانواده و جامعه» که در هریک از واحدهای موضوعی یادشده بخشی از آن تبیین شده است.

در آیۀ 48 سورۀ قصص، از سحْر خواندن تورات و قرآن توسط مشرکان مکه خبر داده شده و در آیۀ بعد، خداوند در تقابل با این دیدگاه، به هدایتگری این دو کتاب آسمانی تحدّی کرده و بر اعتبار و اصالت وحیانی آن­‌ها صحّه گذاشته است. بررسی روند تاریخی نشان­‌دهندۀ آن است که انگارۀ نفی اعجاز کتاب‌های وحیانی پیشاقرآنی، در چهار قرن نخست هجری از برایند مناظرات مسلمانان با اهل کتاب شکل گرفته است. این انگاره به‌مثابۀ یک اصل بر اندیشۀ بسیاری از مفسران قرآن در ادوار میانی تا دورۀ معاصر اثر گذاشته و بدین‌سان به پارادایمی تفسیری ارتقا یافته؛ چنان­که در تفسیر دو آیۀ یادشده بر تحریف، نفی تحدّی و اعجاز از تورات نخستین تأکید شده است. مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر، تحلیل انتقادی این پارادایم تفسیری است و اینکه نشان ‌داده شود چگونه تفسیر رایج از دو آیۀ یادشده به تفسیر نظریۀ رقیب، مجال ظهور نداده است. براساس نظریۀ رقیب، توراتِ نخستین از دیدگاه قرآن دارای ویژگی تحدّی بوده و باورمندی به اعجاز آن آموزۀ اصیل قرآنی است که در پرتو پارادایم مشهور مفسران به فراموشی سپرده شده است. دستاورد پژوهش تأکید بر بازخوانی رَوایی پارادایم مشهور و توجه جدی به تفسیر نظریۀ رقیب در تفسیر آیات 48-49 سورۀ قصص است. یافته‌های پژوهش اثبات می‌­کند که با ظهور رویکردهای نوین در مطالعات تاریخ تفسیر، نظریۀ مشهور مفسران در تفسیر آیات یادشده با چالش اثرپذیری از پارادایم متکلمان مواجه شده؛ ازاین­‌رو اصالت آن مخدوش است و گریزی از روی‌آورد به نظریۀ رقیب به­‌مثابۀ نظریۀ معیار و جانشین تفسیر مشهور وجود ندارد.

ازآنجاکه فهم معارف عمیق دین برای عموم مردم به علت پیچیدگی و مجرد بودن آن دشوار است، تبیین آموزه‌های دینی به زبانی ساده و قابل درک برای آنان ضروری است. زبان تمثیل یکی از مناسب‌ترین شیوه‌­ها برای تبیین معارف قرآن و روایات است. منظور از تمثیل در پژوهش حاضر، تمثیل در مبحث تعریف و تقسیم در فن منطق است که به دو صورت تشبیه معقول به محسوس و تعریف از طریق ذکر مصداق صورت می­‌گیرد. استفاده از زبان تمثیل در احادیث اهل­‌بیت(عهم) سابقه‌­ای دیرینه دارد. پژوهش حاضر در پی استخراج، بررسی و دسته‌بندی کاربردهای زبان تمثیل در تبیین معارف دینی در روایات امام رضا(ع) با رویکردی توصیفی­ _ ­تحلیلی است. یافته‌های پژوهش نشان­‌دهندۀ کاربست تمثیل در تسهیل فهم موضوعات توحید، امامت، مباحث اخلاقی و معارفی در روایات منقول از امام رضا(ع) است.

چگونگی ثبت احادیث به‌گاه صدور، یکی از مباحث بنیادین در تاریخ حدیث شیعه است. ازجمله پرسش‌های مهم این است که راویان به ثبت و انتقال عین الفاظ صادرشده از معصومان(ع) اقدام می‌کرده‌‌‌اند یا هدفشان تنها انتقال معنا و مفهوم اصلی ایشان بوده است. تمرکز بر واقعیات حاکم بر تاریخ حدیث شیعه، با رویکرد کتاب‌محوری، گستردگی و اصالت و حاکمیت نقل لفظ بر حدیث شیعه را نشان می‌دهد. حدیث شیعه که در پرتوِ مدیریت معصومان(ع) بر بستر کتابت و در قالب کتاب‌های حدیثی پیش می‌رفته، با کمترین آسیب در دریافت و انتقال حدیث روبه‌رو بوده است و ازاین‌رو «نقل به معنا»، که با نقل شفاهی حدیث پیوند تنگاتنگ داشته، در حدیث کتاب‌محور شیعه کمترین ظهور و بروز را داشته است. افزون‌بر آن، احادیث مرتبط با شیوۀ انتقال احادیث را می‌توان نشانهٔ دیگر اصالت نقل لفظ در حدیث شیعه دانست. پدیدۀ «اختلاف متن احادیث» نیز که در نگاه ابتدایی شاهدی برخلاف ادعای مذکور است، نظر به بستر و اسباب پیدایش آن، دلالتی بر گسترۀ نقل معنا و حاکمیتش بر حدیث شیعه ندارد.

امروزه زبان‌شناسی شناختی یکی از دانش‌های سودمند در تبیین دقیق معانی ارزشمند نهفته در آیات قرآن کریم است. یکی از بحث‌های مهم این حوزه، نظریۀ شکل و زمینه است که توسط تالمی، زبان‌شناس مشهور آمریکایی، مطرح شده است. به‌کمک آن می‌توان ارتباط معنایی میان کلمات فواصل را با بافت آیات بررسی کرد و درک عمیق‌تری دربارۀ آن‌ها به دست آورد. یکی از نام‌های برجستۀ الهی «رحیم» است که بسامد بالایی در قرآن کریم دارد و در سورۀ بقره دوازده بار تکرار شده است. هم‌نشینی این اسم با اسم‌هایی چون توّاب، غفور، رحمن و رؤوف و تأخر اسم رحیم از اسمای دیگر را می‌توان در پرتوِ نظریۀ «شکل و زمینۀ» تالمی تحلیل کرد. تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد که تکرار اسمای الهی در سایۀ تأثر از بافت هر آیه است و دلالت ویژۀ خود را دارد و ازسوی‌دیگر، طبق نظریۀ شناختی نشان‌دهندۀ اهمیت جایگاه آن‌ها نسبت به یکدیگر است. در این میان، اسم‌های مزدوج غفور و رحیم بیشترین تکرار را در سورۀ بقره داشته‌اند تا معنای آن‌ها در دل مؤمنان بیشتر تثبیت شود و بدانند که رحمت پروردگار و مغفرت او فراگیر است و همواره شامل حال بندگان می‌شود و رحمانیت و تواب‌بودن و مغفرت و رأفت الهی همه از منبع لایزال رحمت الهی سرچشمه می‌گیرند. اگر اسمای الهی را زمینه تلقی کنیم و محتوای سوره را شکل در نظر بگیریم، در می‌یابیم که موضوعِ بیش از یک‌سوم آیات این سوره حضور خداوند در زندگی است.

برداشت رایج از عبارت <فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْنَاقِ وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ کُلَّ بَنَانٍ> در آیۀ دوازده سورۀ انفال براساس نظر بیشتر مفسّران، معنای ظاهری گردن زدن و قطع انگشتان است. پژوهش حاضر با روش توصیفی­ _تحلیلی ضمن واکاوی و بررسی تفاسیر شیعه و اهل‌سنّت در قرون مختلف به تحلیل انتقادی برداشت تفسیری یادشده، پرداخته و با تأمّل در گسترۀ معانی واژگان آیه و با تکیه بر سیاق و دیگر قراین موجود در آن، رویکرد متفاوتی ارائه داده است. براساس این رویکرد، مخاطب عبارت یادشده ملائکه هستند و نه مؤمنان. در واقع ملائکه در راستای معیّت الهی ضمن تثبیت قلب­ خداجویان از سویی و از سوی دیگر با ایجاد رعب، بر کافران گردن­کش احاطه پیدا کرده و قدرت عمل را از آنان گرفته و دستشان را از هر اقدام مؤثّری کوتاه کرده‌­اند. دستاورد پژوهش حاضر و برداشت تفسیری حاصل از آن می‌­تواند دلیلی دیگر بر ردّ پدیدۀ اسلام‌­هراسی و اتّهام خشونت‌­طلبی اسلام باشد.