جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر به گسست و عدم انطباق حقیقت و مراتب معرفت انسانی می‌پردازد. منظور از مراتب شناخت در اینجا انواع ادراکاتی است که عین‌القضات دربارة آن‌ها سخن گفته است که به ترتیب عبارتند از: ادراکات حسی، وهمی، عقلی و معرفت عرفانی. هدف از چنین پرداختی یافتن میزان انطباق هر یک از انواع ادراکات انسان با امر واقع و حقیقت عالم است. برای نیل به این هدف از روش توصیفی ـ تحلیلی بهره برده‌ایم. عین‌القضات عموماً دو شناخت عقلی و معرفت عرفانی را به‌عنوان ادراکات اصلی انسان مدنظر دارد و دو ادراک حسی و وهمی را بیشتر به‌عنوان مقدمه‌ای برای ادراک عقلی مورد توجه قرار می‌دهد. از منظر انطباق با واقع، شناخت عقلی تنها امکان شناخت مطابق با واقع از محسوسات را داراست و به عالم ماورای محسوس و حالات انسانی تنها به طریقی تمثیلی آگاهی دارد که نمی‌توان آن را مطابق با واقع دانست. در مورد معرفت عرفانی هر چند امکان یافتِ حقایق ماورای عالم محسوس وجود دارد، اما این انطباق از یک زاویه‌دید انسانی حاصل می‌شود که با حقیقت عالم مطابقت تام ندارد. می‌توان این عدم انطباق را در تبیینی که قاضی در نسبت صفات با ذات الهی، ارزش‌گذاری بین صفات، جایگاه ابلیس و ادراک محبت خداوند نسبت به بنده ارائه می‌دهد، مشاهده کرد. خروج از این زاویه‌دید و رسیدن به مرتبة فنا امکان ادراک حقیقت عالم را حاصل می‌کند که البته در این حالت نسبت دادن ادراک به انسان بسیار دشوار خواهد بود.

رسالت اصلی نظام تربیتی در هر جامعه، ایجاد تغییرات بنیادین برای رساندن متربیان به اهداف مطلوب است. این تحقیق در پی یافتن روش‌‌های مطلوب تربیتی از دیدگاه قرآن کریم به‌منظور نهادینه‌کردن تربیت وحیانی در جامعۀ اسلامی است. با تحلیل آیات مربوط به هدف بعثت پیامبر اکرمk روشن می‌‌شود که از میان تلاوت، تزکیه و تعلیم کتاب و حکمت، تزکیه مهم‌‌ترین هدف برشمرده شده است. این مطلب ما را به این نکته رهنمون می‌‌کند که در تعلیم و تربیت اسلامی به‌جای اولویت آموزش، تزکیه در اولویت قرار گیرد. در این پژوهش با روش تحلیلی ـ استنطاقی به بررسی روش‌های بینشی تعلیم و تربیت تزکیه‌محور پرداخته شده است و با توجه به آیات قرآن کریم روش‌‌های بینشی ذیل به‌دست آمده و مورد تـأکید قرار می‌‌گیرد: سیر آفاقی، معرفت نفس یا سیر انفسی (راه رسیدن به معرفت شهودی)، بصیرت‌افزایی و بینش‌بخشی، اندیشه‌‌ورزی (تفکر، تعقل، تدبر)، حکمت افزایی و دریافت علوم الهی، جایگزین روش‌‌های متداول آموزشی می‌‌گردد. قابل‌ذکر است که روش‌‌های مستخرج از قرآن کریم در تعلیم و تربیت تزکیه‌محور، سه حوزه روش‌‌های بینشی، گرایشی و رفتاری موردبررسی قرار گرفته است؛ اما به علت محدودیت تحقیق فقط به ذکر روش‌‌های بینشی در این مقاله بسنده شد

چکیده: سرآغاز سرنوشت ما با شر پیوند خورده به گونه‌ایی که داستان اولین انسان، یعنی آدم و حوا فقط یک اسطوره تهی و داستان دینی نیست، بلکه روایت نبرد آزادی و خودمختاری انسان است. شر در اندیشه هگل مربوط به خود اندیشه است. هگل در تبیین مسئله شر، اول سراغ ریشه شر می‌رود و در این راستا به کوچه اندیشه برمی‌خورد. اندیشه‌ای که در دل روح بعد از تجسم یافتن و ناپدیدشدن و ورای جسمانیت باری دیگر در سخن و عقل بیان می‌شود. این اندیشیدن معیارهای خود را دارد و ملاک آن آزادی است، آزادی ذات و جوهر آگاهی است؛ اما خود این آزادی از نظر هگل نمی‌تواند بدون هیچ شور و شری بوجود بیاد. هدف این مقاله این است که در پرتو دیالکتیک امر شر تبیین شود که در عین نفی کردن آزادی می‌تواند خود آزادی که غایت انسان است از طریق شر که دارد آزادی را نفی می‌کند، بوجود بیاد، یعنی ضرورت بودن آن. وقتی فرد خودآگاه می‌خواهد وارد این مسیر شود، نمی‌تواند فقط به ندای درونی خود تکیه کند و قانون وضع کند تا دیگری آن را شناخته شده جلوه دهد. برای همین یا باید خود را در خلوص خود پاک نگه دارد که به ریاکاری دچار می‌شود، یا اینکه وارد شر می‌شود. میان بیهودگی جان‌زیبا و شر، هگل معتقد است که شر گزینه بهتری است تا عقلانیت به مسیر غایی خود که آزادی است، برسد.

فوکو در متن «سوژه و قدرت» (1982)، 2 سال پیش از مرگش، گفت که درون‌مایه کلی پژوهش‌هایش نه «قدرت» بلکه «سوژه» است. درسنامه‌های «سوبژکتیویته و حقیقت» (1981-1980) و «هرمنوتیک سوژه» (1982-1981) نیز موید این تاکید بودند بالاخص که او پروبلماتیک کلی این درس‌ها را «سوژه‌مندی و حقیقت» می‌دانست تا نشان دهد سوژه باید در نسبت با حقیقت، مسئله‌مند شود. او سرانجام در پیشگفتار «تاریخ سکسوالیته» (1984) و 8 سال پس از جلد اول آن، صورت‌بندی کلی فرآیند اندیشه‌اش و چرایی معطوف‌شدن به «تبارشناسی» را ارائه داد؛ برمبنای این مقدمه، این مقاله پس از تبیین چگونگی نسبت‌ سوژه با شبکۀ قدرت و حقیقت به این نتیجه رسیده است که روش و رویکرد بررسی سوژه «تبارشناسی و مسئله‌مندی» است و عرصۀ مرجع و حوزۀ تحقیقِ بازشناسی و برساختنِ خود به‌منزله سوژه، تاریخ انسان میل‌گر و متعاقب آن سکسوالیته است. درواقع «تکنیک‌های خودِ» مرتبط با سامانه سکسوالیته، ارتباط دائمی فرد با خودش را سبب می‌شوند و این چیزی نیست جز تولید دائمی سوژه‌مندی؛ پس با مطالعه تاریخ این تکنیک‌ها می‌شود به تاریخ سوژه‌مندی دست یافت اما این تاریخ زمانی منجر به دست‌یابی به تبارشناسی سوژه می‌شود که تقاطع تکنیک‌های خود و استیلا با همدیگر را تحلیل کنیم و تقاطع تکنیک خود و استیلا نیز چیزی نیست جز معنای «حکومت‌مندی» و «حکم‌رانی»، آن هم حکم‌رانی به‌معنای هدایت رفتارها و مدیریت امکان‌ها به‌واسطۀ انواع بازی‌های حقیقت، براین‌اساس نتیجه می‌شود که سکسوالیته نه‌تنها حوزه‌ای مناسب برای مطالعۀ تبارشناسانه تاریخ سوژه‌مندی و تکنیک‌های خود بلکه حوزه‌ای غنی است برای فهم حکم‌رانی و روش‌های پیچیده‌تر کارکرد رویه‌های قدرت.

در این مقاله سعی بر این بوده است تا جایگاه خاص تصورات عقلانی به‌طورکلی و نوع خاصی از آن‌ها یعنی تصورات شناختی، در معرفت‌شناسی رواقیون اولیه، برای دستیابی به شناخت ضروری مورد بررسی قرار گیرد. برای این منظور، ابتدا طریقۀ تشکیل تصورات در جزء فائقه، ازحیثِ طبیعی، روشن می‌گردد. سپس به این موضوع پرداخته می‌شود که تصورات انسان به‌عنوانِ موجودی عاقل، به‌دلیلِ همراه بودن با محتوایی جدایی‌ناپذیر و البته غیرمادی، دارای تفاوتی رفع‌ناشدنی با تصورات موجودات غیرعاقل ازجمله کودکان است و بنابراین سخن برخی از مفسران مبنی بر شباهت این تصورات در مرحلۀ اول پیدایش آن‌ها در نفس صادق نیست. برای این منظور، جایگاه مفاهیم نزد رواقیون و تفاوت رویکرد آن‌ها با دیگر متفکران باستان، ازجمله اپیکوروس، بررسی می‌شود. درنهایت، با تکیه بر رویکرد علّی و نقش فنون و ناکافی دانستن توجه به ویژگی‌های ظاهری، چگونگی تمییز تصورات شناختی از غیرشناختی مورد تحلیل قرار می‌گیرد.

"عروض و اتصافِ خارجی یا ذهنی" ملاک مشهوری برای تقسیم معقولات به "اولی و ثانویِ منطقی و ثانویِ فلسفی" است. این ملاک علاوه بر عدم وضوح معنایی، حاکی از معنایی دو سویه است، یعنی متکی به "عارض-معروض" و یا "صفت-موصوف" است، در حالی که در مفهوم "معقول" و به خصوص "معقول‌اول" چنین دوسویه‌ای نهفته نیست. تقسیم معقولات به اولی و ثانیه ملاک پرسابقه‌تر دیگری دارد، این ملاک تقدم و تأخر در تعقل است. در این ملاک معقولات‌اولی ناظر به مفاهیم ماهوی و ملازم خارجیت، و معقولات‌ثانیه ناظر به مفاهیم منطقی و ملازم ذهنیت هستند، اما مفاهیم فلسفی جای مشخصی در این دسته‌بندی ندارند. شیخ اشراق با ذهنی شمردن مفاهیم فلسفی، آنها را ذیل معقول‌ثانی قرار داد. پس از او برخی دیگر با ذهنیِ صرف شمردن معقولات فلسفی مخالفت کردند، اما تفکر اصالت‌الماهوی باعث شد این معقولات را در برزخی از خارجیت و ذهنیت قرار دهند (=عروض ذهنی و اتصاف خارجی)، و از ملاک قدیم عدول کنند. ملاصدرا عروض ذهنی و اتصاف خارجی را محال دانست و خارجیت مفاهیم فلسفی را اثبات کرد. البته با توجه به معانی متعدد "وجود" جایگاه آن در معقول اول و ثانی تفاوت خواهد کرد. وجود به معنای "حقیقت وجود" معقول‌ثانی نیست. ولی چون خارجیت با وجود مساوق است و نمی‌توان "مفهوم عام و انتزاعی وجود" را همان وجود خارجی دانست و این معنای از وجود متأخر از ماهیات تعقل می‌شود، پس معقول‌ثانی است. با این حال چون این معنا حاکی از خارج است، باید تلازم معقول ثانی و ذهنیت را انکار کرد.

مسئلۀ خودشناسی یا شناختِ خود اگرچه مسئله‌ای است کهن اما همواره چالش‌برانگیز و ناسازوار بوده است. ازآنجاکه «خود» محور اصلی اندیشۀ کانت در هر سه نقد بوده است، در نوشتار حاضر تلاش خواهیم کرد که رازوارگی شناختِ خود را در کانت بررسی کنیم. به همین منظور، می‌کوشیم به‌اجمال بررسی کنیم که (1)خودآگاهی چه تفاوتی با شناخت «خود» دارد. (2) آگاهی از چیزی که شناختی از آن نداریم یکی از تنگناهای فلسفۀ کانت است و درموردِ «خود» این تنگنا اندکی بیشتر نمود دارد. اما این رازوارگی را ایراد کانت دانست، زیرا خود در بحث خودشناسی همواره یک قدم منطقی از خودش عقب است. (3) و نهایت اینکه به‌رغمِ ادعای کانت مبنی بر اینکه شیء فی‌نفسه با زمان نسبتی ندارد، سعی خواهیم نمود که ارتباط «خود» به‌عنوانِ شیء فی‌نفسه را با زمان، که به رازوارگی «خود» می‌‎انجامد، بررسی کنیم..

«اعتبار» در فلسفه کاربردهای مختلفی دارد و امر اعتباری در مقابل امر حقیقی یا امر اصیل در موارد گوناگون به کار می‌رود. به همین جهت باید هنگام استفاده از این واژه، مقصود از آن روشن باشد تا احکام امور اعتباری به معانی مختلف با یکدیگر خلط نگردند. این نوشتار با الهام از نکته‌ای که مرحوم علامه مصباح2 متذکر آن شدند، در پی آن است نشان دهد «اعتبار» در همه کاربردهای متنوع خود، معنای مشترکی در مقابل حقیقت دارد و آنچه معانی مختلف اعتبار نامیده می‌شوند، گونه‌های مختلفی از اعتبارند که می‌توان میان آنها مراتبی در نظر گرفت. توجه به معنای مشترک و مراتب مختلف اعتبار می‌تواند نسبت اعتبارات مختلف را با یکدیگر و وابستگی برخی به برخی دیگر را نشان دهد. علاوه بر آن، ملاک اعتبار در هر مرتبه، نشان‌دهنده مرتبه‌ای از حقیقت متناسب با ظرف آن مرتبه از اعتبار نیز هست؛ به طوری که آنچه نسبت به مرتبه یا مراتبی اعتباری است، در ظرف خاصی دارای حقیقت و متناسب با آن، قابل سنجش خواهد بود. در این مقاله با روش تحلیل مفهومی از طریق مراجعه به کاربردهای مختلف «اعتبار»، مراتب اعتبار تفکیک شده و ضمن اشاره به فواید این رتبه‌بندی، نتیجه آن در ملاک صدق و کذب معرفت‌های گوناگون از جهت مرتبه اعتباری که در هر یک وجود دارد، بررسی شده است.

تبیین­های علّی در علوم اجتماعی متشکل از سه عنصر اصلی­اند: متغیر مستقل، متغیر وابسته و رابطه میان آنها که در قالب سازوکار علّی بیان می­شود و توضیح سازوکارهای علّی، منوط به شناسایی و تحلیل عوامل میانجی میان متغیر مستقل و متغیر وابسته است. هدف این مقاله، برقراری پیوند میان مضامین قرآنی و ادبیات سازوکاریابی پیرامون یک فرضیه مشخص است. بدین منظور، بر مبنای ارتباط تنگاتنگ میان دو مفهوم گناه و آسیب اجتماعی، گزاره بیانگر تأثیر دنیادوستی بر گناه در کانون توجه قرار گرفته و با جست­وجو در آیات قرآن کریم و با بهرگیری از فنون روش تحلیل محتوای کیفی عرفی کوشش شده است چهارچوب جامعی از عوامل میانجی میان دنیادوستی و گناه، شامل متغیرهای کنشی، انگیزشی و ساختاری تدوین شود، چهارچوب جامعی که می­تواند در تبیین بسیاری از آسیب­های اجتماعی از طریق ربط دادن متغیرهای مستقل و وابسته به کار آید. در این راستا بالغ بر 600 عامل گوناگون کدگذاری شدند که پس از حذف موارد مشابه، میان دو دسته از عوامل میانجی تفکیک شد: عواملی که اثرگذاری آنها به گناه خاصی اختصاص دارد و عواملی که دامنه تأثیرشان شامل گناهان مختلف می­شود. با توجه به گستردگی عوامل دسته اول، از طرح آنها در این بحث صرف‌نظر و تنها بر عوامل دسته دوم تمرکز شد که شامل حدوداً 150 عامل میانجی بودند.