جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقل به مثابه یکی از ابزارهای شناخت و معرفت انسانی جایگاه رفیعی بین فلاسفه و اندیشمندان دارد، اما در عرفان بسیاری از عارفان، عقل را حجاب شناخت و معرفت می دانند، موضوع اصلی در عرفان نظری ابن عربی و نگرش عرفانی ملاصدرا، شناخت اسما، صفات و افعال حق تعالی است. ابن عربی در عین احترام به جایگاه عقل، عقل نظری را در معرفت به حق عاجز و ناتوان می شمارد و معتقد است عقل در شناخت حق تعالی دو مقام و مرتبه دارد: یکی مقام ادراک و دیگری مقام قبول و پذیرش، عقل را در مقام ادراک و شناخت ذات حق و بعضی از مراتب تعینات و تجلیات حق، ناتوان معرفی می کند. اما عقل را در مقام پذیرش و قبول، قادر به شناخت حق می داند و برای آن محدودیتی قائل نیست. ملاصدرا نیز برای عقل در شناخت حق و اسما و صفاتش حد و مرزی قائل است و معرفت حقیقی را از راه شهود قلبی و فراتر از استدلال عقلی می داند. وجه مشترک ملاصدرا و ابن عربی در این است که هر دو معتقدند، راه های حسی و عقلی برای رسیدن به همه جنبه های عالم واقع، ناقص و ناتمام هستند، اما همین ابزارهای شناخت یعنی حس و عقل و خیال را مظهری از مظاهر حق می دانند که انسان باید حد و حدود هر یک را بداند و هیچ کدام را ملاک قضاوت نهایی در مورد ناشناخت ها قرار ندهد. در این مقاله ابتدا نظر ابن عربی و سپس دیدگاه ملاصدرا طرح و به دنبال آن وجوه اشتراک و افتراق آنها در مورد عقل بررسی می شود.

اين مقاله در صدد بررسی مدعيات محمدرضا حكميی در كتاب «الهيات الهی و الهيات بشری» است، در مقدمه نويسنده اين مقاله در مورد اين كتاب آورده است: با كتابی طرفيم كه از قرار ستيز گرفته با ملاصدرا و از قرار مدخلی است بر الهيات الهی اما ملاصدرا را از جای خويش بركنده و جايی ديگر گذاشته و به زعم خود سخت كوبيده، به پاسداشت دين يا وحی. و اين يعنی تحريف صدرا و هنر نيست. و كتابی كه چنين ساخته باشد طبع نظرورزان نخواهد افتاد، شايد شوری در عوام بيفكند و كفِ دريا مگر خواهد ماند؟ اين كتاب هر چند مدخل دارد و بايد ديد ذی‌المدخلش چه خواهد بود، اما در همين حالات فعلی‌اش جز گرد آيه‌ای از نقل قول‌ها و جعل اصطلاح‌های برگرفته از روايات و قرآن بی‌پشتوانه نظام منسجمی نيست. كربلايی‌لو در مورد نگارش نويسنده كتاب «الهيات الهی و الهيات بشری» معتقد است كه هر جا خواسته از هركس كه اندك سخنی باب ميل وی گفته پاره‌سخن‌هايی قيچی كرده چسبانده و كلاژی فراهم آورده كه معلوم نيست قرار نيست خواننده را كجا ببرد. نويسنده از قصد خود از نگارش اين مقاله می‌نويسد: قصد من در اين نوشته فقط نشان دادن نمونه از خطاهايی است كه نويسنده كتاب «الهيات الهی و الهيات بشری» در مورد ملاصدرا به آن دچار شده است. سه نمونه از مواردی كه به ملاصدرا بسته شده و صدرا در حكمت متعاليه هرگز چنين نگفت و نكرد، هر چند می‌دانم نويسنده محترمش در ترويج فرهنگ اهل بيت و معارف قرآن رنج‌ها برده ولی نتوانستم چشم بر اين تحريفی كه در اين كتاب نسبت به بزرگ‌ترين فيلسوف عالم اسلام ملاصدرای شيرازی رفته ببندم و كلماتی ننويسم.