جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مبحث تجلّی یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین موضوعات در عرفان اسلامی به شمار می‌رود. تجلّی در لغت به معنای آشکارشدن و نمودارشدن است و در اصطلاح نوری است که بر دل عارف ظاهر می‌گردد. در میان اندیشمندان اسلامی محیی‌الدین ابن‌عربی (560-638 ه.ق.) به عنوان یکی از بزرگترین عارفان قرن ششم و هفتم هجری و بنیان‌گذار عرفان نظری، خلقت عالم هستی را حاصل تجلّی می‌داند؛ به گونه‌ای‌که می‌توان ادّعا کرد خلاصه و عصاره‌ی عرفان محیی‌الدین، نظریه‌ی او پیرامون تجلّی است. این پژوهش به شیوه‌ی کتابخانه‌ای و با روش توصیفی – تحلیلی به بررسی مفهوم تجلّی از دیدگاه ابن‌عربی و مولانا پرداخته است. به طور کلّی می‌توان گفت از دیدگاه ابن‌عربی تجلّی حق تعالی در دو مرحله‌ی «تجلّی اوّل» و «تجلّی ثانی» و یا «فیض اقدس» و «فیض مقّدس» صورت می‌پذیرد. تجلّی، محوری‌ترین مسأله‌ای است که در جهان‌شناسی ابن‌عربی مورد توجّه و مداقّه قرارگرفته است و افکار و آراء این اندیشمند و عارف بزرگ اسلامی، درباره‌ی چگونگی ساختار نظام خلقت، به موضوع تجلّی حق باز می‌گردد. از دیدگاه او اگر چنانچه حق در خفا می‌ماند و متجلّی نمی‌گردید، عالم هستی ظهور و بروز نمی‌یافت و خلقت عالم، نتیجه‌ی تجلّی ذات حق بر صورت ممکنات است. از سویی دیگر، جلال‌الدّین محمّد بلخی (604-672ه.ق.) عارف و شاعر مشهور ایرانی با نگاهی لطیف، شاعرانه و عارفانه عالم هستی را تجلّیگاه و مظهر حضرت حق می‌داند و عالم را جز ظهور و انعکاس حق نمی‌بیند. از دیدگاه وی، عالم هستی جز با تجلّیاتش شناخته نمی‌شود و راه شهود این تجلّیات نیز زدودن حواس ظاهری، همرنگ شدن و اتّحاد با آن وجود یگانه است. مولانا با زبانی سمبولیک و رمزآلود و با بهره‌گیری از وحی و آیات قرآن کریم، وجود مطلق حق را وجودی واحد می‌داند که از فرط پُری، تجلّی یافته و در صورت‌ها و تعیّنات متکثّر هویدا گشته است. البته این دو عارف بزرگ اسلامی، اگرچه در اصل مسأله‌ی تجلّی با یکدیگر هم‌نظرند، امّا با دو زبان گوناگون به تحلیل و بیان مسأله پرداخته‌اند؛ که ما در این پژوهش موارد اشتراک و افتراق آن‌ها را در این مسأله بیان نموده‌ایم، که از جمله اشتراکات آن دو می‌توان به این نکته اشاره کرد که از دیدگاه این دو عارف بزرگ، حق با تجلّیاتش ظهور و بروزیافته و حق و خلق به گونه‌ی رازآلودی درهم آمیخته شده‌اند. امّا یکی از وجوه افتراق نظریات ایشان پیرامون مفهوم تجلّی، کاربرد زبان عقل در بیان شهودات عرفانی است.

خداوند متعال در قرآن مجید می فرماید : و لله الاسماء الحسنی فادعوه بها. (اعراف،180) و خداوند دارای نیکوترین نام هاست پس او را با آن نام ها بخوانید. اسماء حسنی به معنی نیکوترین نام هاست که در بالاترین درجه و کمال تعلق به خداوند متعال دارند و از نظر ارباب معرفت، عالم تجلی گاه اسماء حسنی الهی و فروغ جمال حق و بازتاب اسماء و صفات اوست و هر انسانی مظهر اسم یا اسماء الهی است. اسماء حسنی الهی مهم ترین نظریه در آثار ابن عربی است و او اسماء الهی را نخستین مرجع کسب شناخت عالم می داند و هر امر الهی و جهانی به نظر او به اسماء الهی بار میگرددو هر صفتی که مخلوق دارد در اصل وجودی به خود خدا بر می گرددو وجود و قدرت و علم مخلوق همه از وجود و علم و قدرت خداوند سرچشمه می گیرند. مولوی تجلیات ذات را در اسماء حسنی می داند و همه مخلوقات را مظهر خارجی آن اسماء الهی دانسته و خالفت و مسجودیت آدم را به جهت ظرفیت و احاطه او به کل اسماء الهی می داند.

هدف تحقیق بررسی تطبیقی مسأله مرگ نزد مولوی و ملاصدرا می باشد.. پژوهش حاضر با توجه به ماهیت وهدف از نوع توصیفی ، تحلیلی – اسنادی است . از نظر ملاصدرا ﻣﺮگ ﺑﺮای اﻧﺴﺎن اﻣﺮی ﻃﺒﻴﻌﻰ و ﺑﻠﻜﻪ ﺿـﺮور ی ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮدﻛﻪ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎی اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻔﺲ رخ ﻣﻰدﻫﺪ . مرگ از نظر ملاصدرا، تعطیل کردن ارادی حواس ظاهری است، از نظر ملاصدرا مرگ موجب نابودی نفس نمی شود بلکه تنها احوال نفس را دگرگون می سازد و وابستگی های آن را قطع می کند . ملاصدرا مرگ را به مرگ طبیعی و ناگهانی تقسیم می کند ، در مرگ طبیعی ذات نفس در حال تحول است و از ضعف به قوه در حال اشتداد وجودی است ولی در مرگ ناگهانی فرایند استکمال نفس طی نمی شود بلکه بی آنکه نفس به غایت خود برسد در انجام افعال خود به استقلال برسد ، از بدن جدا می شود.مولوی در تبیین مرگ آگاهی، سه نوع مرگ را برای انسان مطرح می‌کند: مرگ اختیاری ، مرگ اجباری و مرگ باطنی . مراد از مرگ اختیاری این است که آدمی با برنامه‌های الهی و عرفانی بر خودبینی خود چیره آید و دیو نفس را به زنجیر عقل و ایمان درکشد و به تهذیب درون و صفای باطن رسد،اما مقصود از مرگ اجباری، همان مرگ طبیعی معروف است که جبراً بر همگان عارض گردد و از آن هیچ گزیر و گریزی نیست.چنین مرگی به معنی فنا و نابودی انسان نیست، بلکه یکی از مراحل طبیعی و تکاملی انسان است.و نوع سوم مرگ؛ مرگ باطنی است که از آن کسانی است که در ظاهر، زنده هستند اما در حقیقت به علت شیفتگی و دلبستگی به دنیا و رذیلت‌ها و دوری از خداوند، آنچنان مُهر غفلتی بر دلهایشان زده شده است که گویی مرد.از ضرورت پرداختن به مساله مرگ این است که روح دنیا پرستی را که خمیرمایه تمام خطاها و جنایات است تضعیف کند. پرداختن به مساله مرگ باعث می شود که زندگی انسان ها مفهوم و هدف داشته باشد به لحکاظ پژوهشی ضرروت پرداختن به این موضوع این بود که نقاط ضعف و قوت و انتقادات مربوط به دیدگاه این دو متفکر در مورد مسأله مرگ بررسی گرددواین بود نواقص پژوهشی در زمینه مسأله مرگ به پژوهش هایی از این دست ، پوشش داده شود.

این پژوهش به بررسی دیدگاه مولانا و ملاصدرا در رابطه با مرگ و مقایسه‌ی آن دو، پرداخته است. مرگ از نظر مولانا؛ با توجه به مبانی فکر او همچون؛ عشق، تجددامثال، وحدت وجود؛ به معنای قطع و پایان زندگی نیست؛ بلکه، تولّد و آغاز زندگی جاودانه‌ی دیگر است؛ در اندیشه‌ی او رویارویی مرگ با انسان، متناسب با شیوه‌ی زندگی اوست. در این زمینه دیدگاه‌ مولوی، در چارچوب نظریه‌ی فرا طبیعت‌گرایان قرار می‌گیرد؛ زیرا، وی عامل اصلی معناداری زندگی را عشق به خداوند و سیر و حرکت به سوی او و مرگ را جزء اصلی زندگی و عامل پیوند و تکامل روح می داند. در اندیشه‌ی مولانا مرگ به سه نوع تقسیم می‌گردد؛ مرگ اجباری، مرگ اختیاری، مرگ آن به آن. ملاصدرا براساس مبانی خود چون؛ اصالت وجود، تشکیک وجود، حرکت جوهری جریان وجود را یک صیرورت و حرکت تکاملی می‌داند که بر این اساس آدمی جاودانه است. در این میان مرگ پلی است برای رساندن او به حیات ابدی. ایشان بر این باور است که مرگ لازمه‌ی جریان تکامل وجودی انسان است که نفس آدمی، پس از رسیدن به حد کمال مطلوب، مرگ را در آغوش می‌گیرد و بدن مادی را بسان لباسی کهنه رها می‌کند و می‌رود. در نگاه ایشان مرگ بر سه نوع؛ طبیعی، اخترامی و اختیاری می‌باشد. در این پایان نامه، اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای جمع‌آوری و به صورت تحلیل فلسفی نظام‌مند شده است. از نتایج این پژوهش آن است که آدمی متوجه گردد که در پس پرده‌ی این دنیای فانی، دنیایی جاودان است که آدمی تعیین‌گر زیبایی و دل‌انگیز بودن یا سخت و نفس‌گیر بودن آن است و به واسطه‌ی این دانستن، می‌توان بر ترس از مرگ که ناشی از جهل است غلبه کرد و با تمام قوا برای زندگی دنیایی و آخرتی خویش کوشید.

مسأله‌ی تأثیر عوامل غیر‌معرفتی و از جمله تأثیر گناه بر معرفت، از مسائل مهم در حوزه‌ی معرفت‌شناسی است. به طوری‌که اعتقاد به این مسأله را می‌توان در طول تاریخ و در آثار بسیاری از دانشمندان نظیر بیکن، هابز، کانت و هیوم مشاهده نمود. تا جایی که ویلیام جیمز اعلام داشت آراء و نظرات ما ناشی از استدلال محض نیست. نظرات این اندیشمندان همگی بر پایه‌ی اعتقاد بر چند ساحتی بودن وجود انسان استوار است. مولانا جلال‌الدّین به عنوان یک چهره‌ی شاخص‌ در عرفان اسلامی ادعا دارد که اساساً عامل تعیین‌کننده در معرفت آدمی نه استدلال، که پاکی و سلامت نفس است. به اعتقاد وی، صفای درون باعث کنار رفتن حجاب‌های معرفتی گشته و در نتیجه به فهم بهتر از عالم و هستی به طور عام و انسان به طور خاص، کمک می‌کند. به نظر مولانا یکی از عوامل غیرمعرفتی در شکل‌گیری معرفت آدمی «گناه» است. گناه تیرگی و سیاهی‌آفرین است و این تیرگی ما را از مشاهده‌ی حضور خداوند باز می‌دارد و مانع کسب معرفت و باعث ایجاد خلل در آن می‌گردد. در حقیقت گناه نور عقل را به خاموشی می‌کشاند و انسان را از رسیدن به معرفت به حقایق باز می‌دارد. مولانا اصل گناه را غفلت از خداوند می‌داند؛ و از نگاه وی تنها گناه، غفلت از حق است. پژوهش حاضر سعی دارد آراء و نظرات مولوی را در اشعار و آثار وی با رویکرد تحلیلی ـ منطقی مورد کاوش و بررسی قرار دهد و نحوه‌ی تأثیر گناه بر معرفت از نظر مولانا را نشان دهد. در پایان نویسنده به این نتایج ‌دست‌یافته که به نظر مولانا هریک از گناهان و خطاهای اخلاقی با شیوه‌هایی چون: برهم‌زدن تعادل روحی انسان، فرافکنی، سوگیری و سلب بی‌طرفی و با از بین بردن ابزار شناخت انسان، در حصول به معرفت دخل و تصرّف کرده و مانع از دستیابی به حقیقت می‌شوند و انسان را از رسیدن به معرفت حقیقی باز داشته و باعث انحراف، کج‌فهمی و فروکاهش در معرفت می‌شوند.

جلال‌الدین محمد که با عناوین خداوندگار، مولانا، مولوی، ملّای روم و گاه با تخلّص خاموش در میان فارسی‌زبانان شهرت یافته یکی از شگفتی‌های تبار انسانی در حوزه عرفات و تفکر دینی است. ایمان که از مفاهیم کلیدی ادیان توحیدی است، در دین اسلام بعد از کلمه شریف «الله» کلیدی‌ترین مفهوم جهان‌بینی دینی است؛ مفهوم ایمان در نگاه مولانا بسیار گسترده‌تر از مفهوم اسلام است. چنین نگاهی با اندیشه عاری از تعصبات فرقه‌ای و کلامی او سازگار می‌نماید. وی به اقتضای کلام و از زاویه‌های مختلف به بررسی مفهوم ایمان در آثارش پرداخته است و از منظر وی ایمان حقیقتی قلبی و تجربه‌ای شهودی است که خاستگاه آن معرفت فطری انسان به خدا است و برای رسیدن به حقیقت آن باید از پوسته تقلید گذشت. محتویات این پژوهش در پنج فصل تدوین‌یافته که شامل؛ فصل اول؛ کلیات تحقیق، فصل دوم؛ زندگی و اندیشه مولانا، فصل سوم؛ مباحث مفهوم شناسی ایمان و خداشناسی، فصل چهارم؛ بررسی مصادیق ایمان همراه با شاهد مثال و در فصل پنجم نتیجه‌گیری کلی ارائه‌شده است. هدف کلی پژوهش، بررسی مفهوم ایمان در آثار مولوی هست که به روش توصیفی، تحلیلی بوده و در تدوین آن از شیوه‌های فیش‌برداری، اسنادی و کتابخانه‌ای بهره برده‌ایم.

شناخت انسان از اصول مهم دست یافتن به معرفت در عرفان اسلامی به شمار می‌رود و به همین دلیل توجه به دیدگاههای انسان شناسی عرفا در تبیین مبانی و اصول بینش عرفانی آنان دارای اهمّیت بسیاری است. البته مبانی انسان شناسی در دو دورۀ اصلی تاریخ عرفان اسلامی، یعنی دوره یا سنّت اوّل عرفانی (از آغاز تصوّف تا قرن هفتم) و دوره یا سنّت دوم عرفانی( قرن هفتم تا دهم هجری) کاملاً با یکدیگر متفاوت است. وجه تمایز اصلی دیدگاههای انسان شناسی در این دو دوره، توجه به رکن هستی شناسی است. شناخت انسان، در سنّت دوم عرفانی، به دلیل آنکه انسان مرتبه‌ای از مراتب هستی به شمار می‌رود، پیوند محکمی با دیدگاههای هستی شناسی دارد. ما در این پژوهش، مولوی و ابن عربی را به عنوان نمایندگان سنّت اول و دوم عرفانی در نظرگرفته‌ایم؛ مولوی به عنوان عارف بزرگ سنّت اول که وسیع‌ترین مجال را برای طرح دیدگاههای این سنّت در حوزۀ انسان شناسی فراهم کرده است. محیی الدین ابن عربی نیز به عنوان چهرۀ برجستۀ سنّت دوم عرفانی که آرا و اندیشه‌های عرفانی وی، الهام بخش بسیاری از بزرگان عرفان و ادب اسلامی بوده است؛ کسانی چون: فخرالدین عراقی، شیخ محمود شبستری، نورالدین عبدالرحمن جامی، شاه نعمت الله ولی و... که همگی متأثّر از مکتب عرفانی ابن عربی بوده‌اند. این رساله از طریق مقایسۀ تطبیقی دیدگاههای مولوی و ابن عربی دربارۀ کلیات مبانی انسان شناسی، بررسی مراتب انسان و تبیین ویژگی‌های انسانهای کمال یافته ، مبانی انسان شناسی دو سنّت عرفانی را تحلیل و بررسی می‌کند.

یکی از شرایط مهم و اساسی برای به کارگیری روشی علمی، هدفمند و برنامه محور در تحقیقات عرفانی تعیین و تبیین سنت و مشرب عرفانی اهل تصوف یا به تعبیر دیگر واکاوی اصول و فروع مبانی عرفان اسلامی است. مشرب مولانا در اصول و مبانی با سنت اول عرفانی پیوند دارد و در فروع، مطابق با آموزه‌های عرفانی بایزید بسطامی که امروزه بیشتر با عنوان مشرب یا مکتب خراسان شناخته می‌شود، قرابت دارد. این رساله بر آن است تا معلوم کند، مولانا در مثنوی معنوی برای سیر الی الله چه طرحی داشته و نقطه آغاز و پایان این مسیر و مراحل پیمودن آن چگونه است؟ برهمین‌اساس، نظام معرفتی و نقشه سیروسلوک مولانا مطابق با مشرب عرفانی او بر هشت مرحله بنیان شده است: 1- بیداری و انتباه، 2- اراده و طلب، 3- تزکیه نفس، 4- احوال، 5- عشق، 6- سکروحیرت، 7- فنا و بقا و 8- توحید. سالک در منازل مختلف سلوک در تلاش است پله‌پله و به تدریج از خود و هر آنچه غیر خداست بیرون آید، همه چیز را در حق خلاصه ‌بیند و تنها به اختیار و اراده او حرکت کند. به بیانی صریح‌تر، سالک در برترین ساحت مراتب سلوک اعمّ از بیداری، طلب، عشق، سکروحیرت؛ همچنین در بالاترین مرتبه مقامات تزکیه نفس اعمّ از توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل و رضا؛ و نیز در مرتبه اعلای احوال مختلف اعمّ از مراقبه، قرب، خوف و رجا، قبض و بسط، انس و هیبت، مشاهده، و یقین در پی رسیدن به مدخل توحید، مرتبه فنای در حق، است تا با نیست شدن هستی موهوم، از تمام تعیّنات وجود مجازی و هرآنچه جز خداست، فانی شود و به هستی اصیل و حقیقی واصل گردد. با رسیدن به مرتبه توحید، سالک درمى‏یابد که هر چه هست فانى است و در سراسر عالم جز وجود باقی حق، هستی دیگری وجود ندارد. خداوند نیز به موجب آنکه سالک، از همه هستى خویش بیرون آمده است، بدو ملک پایدار و درک مرتبه وحدت و یگانگی خویش را عطا می‌کند.

مهم‌ترین مضامین آثار عرفانی تصاویر معرفتی است که از آبشخور اسطوره و فلسفه نشأت می‌گیرد. تصویرهای کانونی(کلان تصاویر) و یا به اصطلاح استعاره‌های مرکزی در مقام گزاره‌ای حاوی اندیشه‌های نابی هستند که از تجربیات شخصی شاعر و نویسنده برمی‌آیند. از این رو رمزگشایی و تبیین معانی ثانویه از آن‌ها جهان‌بینی عارف را بیش از پیش آشکار خواهد کرد. خوانش تصویری که اهل عرفان از مفاهیم به دست می‌دهند هیچ گاه مسیری ثابت و صورتی واحد ندارد. تصاویر همواره در حال حرکت و صیرورت هستند. این پویایی در ایماژها بویژه در آثار سهروردی و مولانا به میزانی است که هیچ تصویرِ کانونی تنها برای یک مفهوم واحد خلق نمی-شود، بلکه یک ایماژ در سیر دگردیسی‌ها گوناگون برای تبیین معانی متعدد بروز می‌یابد. از سوی دیگر مفاهیم هرچند به طور کلی ثابند اما به سبب ماهیت گریزپذیر و نامشروط‌شان، یک تصویر واحد ظرفیت تفهیم و القای آن‌ها را ندارد. بنابراین همواره در هیأت تصاویر گوناگون ممثل می‌شوند. از این رو نگاه این پژوهش به تصویر صرفاً شگرد ادبی یا نوع بلاغی نیست. زیرا این تصاویر مرزهای زبان را در می‌نوردند و در خلال تجربیات شهودمحور عرفانی به ادراکی مفهومی تبدیل می‌شوند. از دیدگاه پژوهش حاضر آنچه چنین اصلی را رقم می-زند دیالکتیک تصویر و مفهوم است که گاه در سیری استعلایی به وحدت می‌رسند. این پژوهش با خوانش پدیداری مثنوی مولوی و داستان‌های رمزی سهروردی به واکاوی گزاره‌هایی پرداخت که در شکل ایماژ ممثل شده‌اند. پدیدارهایی چون «خورشید، دریا، درخت، پیر، پرنده» ایماژهای هستند که با عبور از مرزهای صورت-های بلاغی در پیوند پدیداری با منظومۀ فکری شاعر و نویسنده، جهان متن را می‌آفرینند. از این بررسی‌ها دریافتیم که یک پدیده در پیوند با موقعیت، معنی و آگاهی می‌تواند به ایماژی سیال و لغزان تبدیل شود. معنی‌وارگی، پویایی و بازنمودگی از محوری‌ترین ویژگی‌های تصویرهای کانونی در مثنوی و رساله‌های رمزی به شمار می‌روند. تصاویر درونی و بیرونی‌ای که با بن‌مایه‌های اسطوره‌ای و فلسفی در مقام سازندگان معنی، عارف را تحت سیطرۀ خود درمی‌آورند.

مسئلۀ خیر و شر از دیرباز تا کنون یکی از مسائل مهم نزد متفکّران، در ادیان و فرقه‌های گوناگون بوده است. تقریباً در اکثر ادیان و فرقه‌ها، جهت عادل دانستن خالق، شرور هستی به گونه‌ای متفاوت تفسیر شده است. در اسلام نیز اختلاف اصلی در نحوۀ دیدگاه پیروان علوم عقلی و شرعی همواره محلّ نزاع میان اندیشمندان اسلامی، به ویژه فرق اهل کلام بوده است. اینکه خداوند در افعال خویش، نزد اهل عدل و همچنین معتزله، بری از ظلم و ایجاد قبیح است، و در نگاه اشاعره آزاد است که هر فعلی در محدودۀ ملک خویش انجام دهد، یکی از عوامل اصلی زمین اختلاف در بین آنهاست. مشهور بودن عطّار و مولانا به اشعری بودن این انتظار را در مخاطب یا محقّق پدید می‌آورَد که طبیعتاً آرایشان موافق با اشاعره باشد. امّا با توجّه به این حقیقت، که مولانا و عطّار، سراسر، پیرو تعقّل و خردمندی بوده‌اند و به ویژه مولانا پرهیز از تقلید را محور معرفت خویش قرار داده است، این لزوم را در محقّق پدید می‌آورد تا آرای آنها را نسبت به خیر و شرّ هستی در حوزۀ اندیشه‌های کلامی-فلسفی باری دیگر به طوری جامع‌تر بسنجد و با هم مقایسۀ نماید. نگاه عطار و مولانا به هستی و ناملایمات آن، نگاهی است غالباً مشابه که نتیجۀ عشقِ به حق‌تعالی و مخلوقات صادر شده از جانب او است؛ بنابراین عیبجویی از یک نظام احسن و عدمی ندانستن شرور، در نظر آنها حقیقتاً محصول تفکّری ناقص است. هنگامی که فرَق اهل کلام، در زمینۀ عدل الهی با یکدیگر اختلاف اساسی دارند، دیدگاه عرفانی و حکیمانۀ عطّار و مولانا به عنوان یک داور، در میان معتزله و اشاعره، گامی معتدل برمی‌دارد و از روی خردمندی، مخالف اشاعره سیر می‌کند و بیشتر جانب عدلیه و ماتریدیه را مایل می‌شود. معهذا اندیشۀ این فرقه‌های اسلامی در تکامل دیدگاه عطّار و مولانا بسیار مؤثّر افتاده و به آنها کمک کرده است، امّا آنها را گرفتار خویش و مقلّد خود نساخته است. حقیقت هم در زمینۀ شناخت عطّار و مولانا این است که مولانا به عنوان میراثدار عرفای پیشین و به ویژه عطّار و نیز بدلیل فاصلۀ زمانی از عصری که هنوز عرفان و تصوّف آن رنگ غالبش زهد و شریعت بود و با عشق پخته نشده بود و هنوز جایگاه وسیعی در ادبیات نداشت، نسبت به امثال سنایی و عطّار از شرایط و دستاوردهای‌ بیشتری برخودار بوده است و حقّ میراثداری را نیز به جا آورده است. و طبیعتاً اگر در مقایسۀ آرای مولانا و عطّار در زمینۀ خیر و شر، از مولانا آرایی گسترده‌تر در زمینۀ جهانبینی یا جبر و اختیار ببینیم، عجیب نیست.