جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان کتاب‌هایی که به فلسفهٔ تحلیلی پرداخته‌اند کتاب «فلسفهٔ تحلیلی چیست؟»، نوشتهٔ ‌هانس یوهان گلوک، اهمیت بسیاری دارد. این کتاب شیوا و روشمند نگاشته شده است و دربارهٔ نکاتی دقیق و ظریف در شناخت‌ِ تفاوت‌های فلسفه‌های قاره‌ای با فلسفهٔ تحلیلی بحث می‌کند. گلوک فلسفهٔ تحلیلی را صرفاً از جنبۀ تاریخی بررسی نکرده، بلکه به این موضوع از زوایای متفاوتی نگریسته است. او علاوه بر اینکه به پیدایش فلسفهٔ تحلیلی می‌پردازد، تفاوت‌های جغرافیایی‌ـ‌زبانی این فلسفه را با فلسفهٔ قاره‌ای کاویده است. ارتباط تاریخ فلسفه با فلسفهٔ تحلیلی و اینکه آیا فلسفهٔ تحلیلی از راه آموزه‌های خاص، عناوین پژوهش، یا روش‌شناسی متمایز می‌شود از دیگر موضوع‌های کتاب است.

نگاه‌های متفاوتی وجود دارد دربارۀ ماهیت فلسفۀ تحلیلی و این که دقیقاً چه کسی یک فیلسوف تحلیلیِ واقعی به شمار می‌آید. اگر دقیق‌تر نگاه کنیم، دوگانۀ تحلیلی-قاره‌ای مسلماً مشکل‌ساز است. همان‌طور که برنارد ویلیامز اشاره کرده‌است، تقسیم فلسفه به تحلیلی و قاره‌ای یک دسته‌بندی عجیب و بدون معیار واحد است. فلسفۀ تحلیلی را سنتی می‌دانند که از یک طرف از فرگه و از طرف دیگر از مور و راسل شروع شده ‌است و در کشورهای انگلیسی‌زبان رواج و غلبه دارد. پارادایم فلسفۀ تحلیلی از یک طرف پوزیتیویسم منطقی حلقۀ وین و به طور عام‌تر تجربه‌گرایی منطقی است که از دل آن برخاسته‌ است و از طرف دیگر فلسفۀ تحلیل زبانی که در کمبریج و آکسفورد رایج بوده و خویشاوند آن است.

ویتگنشتاین و کواین، دو فیلسوف مهم قرن بیستم محسوب می شوند و مسلما در حوزه فلسفه تحلیلی می توان آنها را مهمترین فیلسوفان این قرن دانست. رساله منطقی فلسفی ویتگنشتاین منادی چرخش زبانی فلسفه تحلیلی قرن بیستم و الهام بخش پوزیتیویستهای منطقی حلقه وین است و کتاب پژوهشهای فلسفی او نیروی اصلی پشتوانه تحلیل مفهومی‌ای بود که تا دهه هفتاد بر فلسفه انگلیسی زبان مسلط شد و تأثیر آن بر فلاسفه معاصر ادامه دارد. کواین، سرشناس‌ترین فیلسوف پساپوزتیویست در آمریکاست. آثار او نقطه عطف سرنوشت ساز در تکامل فلسفه تحلیلی است و آغازی است برای عزیمت از پوزیتیویسم و تحلیل مفهومی. نتیجه آنکه اگر می خواهیم اندیشه فلسفی متأخر و معاصر را بفهمیم، فهم شباهتها و تفاوتهای بین فلسفه ویتگنشتاین و کواین ضروری است. مقایسه این دو فیلسوف ما را مستقیما به قلب مباحث و مناقشات زنده در فلسفه تحلیلی هدایت می کند. هم ویتگنشتاین و هم کواین با شیوه‌های مخصوص به خود پیوندهای عمیقی بین موضوعات و مسائل به ظاهر بی ارتباط ایجاد کردند، موضوعات و مسائلی مانند معنا، ضرورت منطقی، معرفت و ماهیت فلسفه.

پرسش اصلی کتاب که خود را در عنوان آن نشان می‌دهد، از جنس پرسش‌هایی است که فلاسفۀ تحلیلی بسیار مطرح می‌کنند؛ پرسش‌هایی برای ارائۀ تعریف، مانند «معرفت چیست؟» و «ذهن چیست؟». بدین ترتیب، با کتابی صرفاً تاریخی مواجه نیستیم که به وقایع‌نگاری خطی شکل‌گیری و توسعۀ فلسفۀ تحلیلی اختصاص یافته باشد، بلکه بحثی مفهومی و ماهوی در میان است که البته در مسیری تاریخی پی گرفته می‌شود. گلوک رویکردهای مختلفی را که برای پاسخ دادن به پرسش اصلی کتاب و متمایز کردن فلسفۀ تحلیلی از فلسفه‌های دیگر پیشنهاد شده‌اند، بررسی و نقادی می‌کند. بدین ترتیب، در هر فصل از کتاب با دیدگاهی مواجه می‌شویم که قصد دارد فلسفۀ تحلیلی را با معیاری سرراست از دیگر فلسفه‌ها جدا کند.

پیتر آنگر در این نوشتار، تلاش می‌کند نمایی از اثر جدیدش، «ایده‌های تهی» را نشان دهد. ایدۀ اصلی کتاب این است که برخلاف پیش‌فرض فلاسفۀ انگلیسی‌زبان، در طول پنج دهۀ گذشته، چندان تفکر جدیدی ارایه نشده است که صدق یا کذب آن‌ها تفاوتی را در ارتباط با واقعیت موجود، ایجاد کند. آنگر معتقد است که هر کدام از افکار ارایه شده توسط فلاسفۀ تحلیلی، حتی در صورت صحتشان، نهایتاً ایده‌های تحلیلی پوچی هستند.

ترجمه ماشینی: در اواسط قرن بیستم، فیلسوفان عموماً موافق بودند که بر خلاف علوم طبیعی، فلسفه نباید هیچ تفکر اساسی درباره ماهیت کلی واقعیت انضمامی ارائه دهد. به طور معمول، فیلسوفان به چیزی بیش از معنای شناسی کلمات معمولی توجه نداشتند: کلمه «درک می کند» از نظر معنایی با کلمه «باور می کند» تفاوت دارد زیرا «درک می کند» باید دقیق تر از «باور» استفاده شود. در حالی که ممکن است کسی در گفتن "من معتقدم یک میز جلوی من وجود دارد" درست باشد، خواه یک میز قبل از او باشد یا نباشد، او در گفتن "من متوجه می شوم که یک میز جلوی من وجود دارد" درست خواهد بود فقط در صورتی که جدولی در آنجا وجود داشته باشد. اگرچه این فکر ایده‌ای جزئی است، اما درستی یا عدم وجود آن تفاوتی در نحوه وضعیت موجود در واقعیت ملموس ایجاد می‌کند. اگرچه بی اهمیت است، اما یک ایده کاملاً اساسی است. در ارتباط با هر ایده به طور ملموس، یک ایده تحلیلی وجود دارد: ممکن است کسی باور داشته باشد که جدولی در جلوی او وجود دارد، خواه وجود داشته باشد یا نباشد، اما تنها در صورتی متوجه خواهد شد که جدولی جلوی او وجود دارد. آن افکاری که هیچ تفاوتی در چگونگی اوضاع و احوال با واقعیت ملموس ایجاد نمی‌کنند، ایده‌های انضمامی توخالی هستند. در میان فیلسوفان دانشگاهی، باور عمومی بر این است که همه چیز از سال 1970 تا حد زیادی تغییر کرده است. این کتاب استدلال می کند که این یک توهم گسترده است. همچنین استدلال می‌کند که، تا زمانی که فیلسوفان روش‌های علمی دیدن را نیز اتخاذ نکنند، نمی‌توانند ایده‌های غیرقطعی عینی ارائه کنند و در نتیجه فیلسوفان نمی‌توانند بیش از آنچه در اواسط قرن بیستم می‌توانستند به دست آورند.

محور اصلی این گفت‌وگو کتاب اخیر پیترآنگر به نام «ایده‌های تهی» است. انتشار این گفت‌وگو واکنش‌های زیادی برانگیخت، از جمله کامنت‌هایی در پایگاه‌های اینترنتی و یادداشتی از خودِ آنگر. هر چند مصاحبه از جهت حجم و محتوا ویرایش شده است اما فضای گفتاری آن غلبه دارد؛ گاهی تعابیر غیررسمی و احیاناً ناملایم آن را هم باید با توجه به این ملاحظه فهمید. چه بسا به سبب شفاهی بودن، دقت سخنان آنگر کمتر از حد انتظار باشد.

پیتر آنگر، فیلسوف تحلیلی آمریکایی است که کتاب‌ها و مقالاتش عمدتاً در متافیزیک، معرفت‌شناسی و اخلاق‌اند. چند مقالۀ او در دفاع از نوعی ضدواقع‌گرایی در متافیزیک در دهه هشتاد پراستناد و مهم بوده‌اند. در ۲۰۰۶ عمدۀ مقالاتش در دو جلد نسبتاً حجیم از سوی انتشارات دانشگاه آکسفورد (با عنوان: Philosophical papers) منتشر شد. با این حال، می‌توان آثار سابق او را با توجه به کتاب اخیرش، از نو فهمید. در این مطلب تیموتی ویلیامسون، معرفت‌شناس، متافیزیک‌دان و منطق‌دان انگلستانی، کتابِ «ایده‌های تهی» را بررسی می‌کند. ویلیامسون می‌کوشد استراتژی و استدلال اصلی آنگر را خلاصه و ارزیابی کند. او در عین شمردن فضایلی برای کتاب، نشان می‌دهد که ایدۀ اصلی آنگر پذیرفتنی نیست و استدلال‌های او مخدوش‌اند.

راسل و ویتگنشتاین به عنوان نمایندگان نخستین فلسفه تحلیلی، علاقه زیادی به زبان و پژوهشهای زبانی دارند. هر دو به عنوان یک اتمیست منطقی علاقمند به پژوهش درباب رابطه زبان و واقعیت هستند. ولی باید توجه کرد که نحوه ترسیم رابطه زبان و واقعیت نزد آن دو ، تا حدودی ، با هم فرق می کند. عوامل زیادی در این امر موثر هستند که از مهمترین آنها می توان به نگاه متفاوت آنها به منطق اشاره نمود. جالب توجه است که نتیجه نگاه متفاوت آنها به منطق، تفاوت نگاه آنها به واقعیت را نیز رقم می زند. راسل و ویتگنشتاین بر این عقیده‌اند که فلسفه همان تحلیل منطقی گزاره‌ها به اجزاء تشکیل دهنده نهایی آن‌هاست و این اجزاء قالب های سازنده واقعیت را نمایش می دهند. تفاوت آن‌ها در اینجاست که راسل تحلیل منطقی خود را از طریق نظریه معرفت شناختی آشنایی پیش می برد، ولی ویتگنشتاین در تحلیل منطقی خود بیشتر به طرح کانت نظر دارد. به عبارت ساده تر، راسل فکر می کند که اجزاء تشکیل دهنده‌ی واقعیت باید اشیایی باشند که می توان از طریق ادراک مستقیم با آن‌ها آشنا شد، ولی ویتگنشتاین، همانند کانت، به دنبال شرایط امکان بازنمایی زبانی واقعیت است. هدف اصلی او این نیست، که همانند راسل، ماهیت دقیق اشیا را ثابت کند؛ بلکه او می خواهد بگوید که وجود اشیا و اوضاع اتمی شرط اصلی بازنمایی واقعیت است.

این پژوهش در نظر دارد تا در وهله‌ی نخست به بررسی سیر تاریخی بروز فلسفه‌ی تحلیلی بپردازد و سپس با بررسی دستگاه فلسفی ویتگنشتاین دوم، در مورد نظرگاه او راجع به اخلاق، به یک نتیجه‌گیری و جمع‌بندی مشخص برسد. اگرچه ویتگنشتاین در دوره‌ی دوم فکری‌اش به طور مشخص راجع به مقوله‌ی اخلاق سخن به میان نیاورده است اما می‌توان با توجه به سیستم فکری و ساختاری که او ایجاد کرد، راجع به اخلاق، خوانش و تفسیری به دست آورد. بر اساس شالوده‌ی فکری ویتگنشتاین دوم، یعنی بحث نحوه‌ی زندگی و بازی‌های زبانی، اولا او را باید در زمره‌ی زمینه‌گرایان و نسبی‌گرایان فرهنگی بدانیم، دوما از آنجایی که در نظرگاه او، این زبان است که به واقعیت معنا می‌دهد و واقعیت مستقل از زبان به طور کل نفی شده است، بر همین اساس او در زمره‌ی ناواقع-گرایان قرار می‌گیرد و به جهت معرفت‌شناختی نیز، از آنجا که ملاک معناداری را در کاربرد می‌داند و کاربرد نیز در جریان نحوه‌ی زندگی و حاصل توافقات اجتماعی ایجاد می‌شود، او یک ناشناختگرا محسوب می شود. از نظر او نحوه‌ی زندگی، تنها واقعیت موجود است که چگونگی شکل‌گیری آن توضیح‌پذیر نیست. نحوه ی زندگی، بازی‌های زبانی را ایجاد می‌کند و ما با تکثری از بازی‌های زبانی مواجه هستیم که هرکدام قواعد خاص خودشان را دارند و این قواعد تنها برای افراد حاضر در آن بازی قابل یادگیری و شناخت هستند و خارج از آن نمی‌توان به فهم صحیحی از چگونگی آن بازی زبانی رسید. این طرز تلقی از واقعیت و معیاری که ویتگنشتاین برای شناخت ارائه می دهد منجر به نسبی بودن تمام امور از جمله گزاره‌های اخلاقی می‌شود و همچنین نقد و سنجش، هیچ جایگاهی در این میان نخواهند داشت.