جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسعود سعد از شاعرانی است که به سبک دلپسند و کلام بلیغ و موثر خود مشهور است . قوت خیال او باعث شده که بتواند گاه مطلبی را با چند تعبیر که هر یک به تنهایی شایان توجه است ، بیان کند و از این راه تعبیرات و ترکیبات و تشبیهات و توصیفات تازه بیاورد. در این رساله ابواب چهارگانه علم بیان که حوزهء صور خیال را در برمی‌گیرد با تقسیم‌بندی از جنبه‌های مختلف در دیوان وی مورد بررسی قرار گرفته است . انواع تشبیه به اعتبار طرفین، وجه‌شبه و ادات تشبیه، همچنین انواع استعاره به اعتبار ذکر یا حذف یکی از دو طرف آن، از جهت مستعار و موارد دیگر بررسی شده‌اند. مجاز نیز با علاقه‌های مختلف آن از دیوان استخراج شده است . انواع کنایه به لحاظ مکنی‌عنه و به اعتبار وسایط و لوازم و سیاق آن نیز در دیوان بررسی گردیده است . علاوه بر آن در این رساله دو بخش نیز به آرایه‌های لفظی و معنوی علم بدیع که در دیوان نمود و جلوهء بیشتری داشته‌اند اختصاص یافته است . تا علاوه بر مباحث علم بیان، مباحث زیبایی‌شناسی علم بدیع نیز به عنوان مکمل موضوع تا حدودی مطرح شده باشد.

«... و پیش از آن که در نظم شعر کند و به دعوی شاعری میان در بندد اول مختصر در علم عروض و قوافی برخواند ... و آن‌گاه سرمایه‌ای نیک از گفته‌های مطبوع و مصنوع استادان این صنعت و پاکیزه‌گویان این فن به دست آرد و از قصاید و مقطعات درست ترکیب عذب الفاظ لطیف معانی از دواوین مشهور و اشعار مستحسن در فنون مختلف و انواع متفرغ طرفی تمام یاد گیرد و همت بر مطالعه و مذاکره آن گمارد تا آن معانی در دل او رسوخ یابد و آن الفاظ در ذهن او قرار گیرد و آن عبارات ملکه زبان او شود و مجموع آن ماده طبع و مایه خاطر او گردد». بی شک حافظ و شاعرانی که سایه سترگی و اثربخشی کلامشان هنوز از پس دیوار قرون آرامش‌بخش و سکرآور است بر این کلام یاد شده از شمس قیس پایبند بودند و در این میان حافظه نیرومند و حضور ذهن بی‌مانند حافظ سبب می‌شود که اندوخته‌های حاصل از علم و شعر و کلام پیشینیان را در خاطر بسپارد و سرانجام در حادثه ذهنی که منجر به سرایش ابیات می‌شود تأثیر فراوان آن را جاری سازد. در میان تأثیرات فراوانی که حافظ از پیشینیان خود گرفته است شاعرانی چون سلمان و سعدی در حوزه غزل‌سرایی نقش بیشتری داشتند اما در پژوهش‌های ادبی کمتر به تأثیر شبکه معنایی و زنجیره واژگانی مثنوی‌های عطار بر غزل حافظ توجه شده است. از یک سو مرد بی‌پروای آگاهی که زبان بر هر نگفتنی می‌گشاید و عطار پیرنگ این شخصیت را در قالب دیوانه ترسیم می‌کند با دگردیسی لطیف در پیکره شخصیت رند با همان کارکرد در کلام حافظ متولد می‌شود و از سوی دیگر در معنا و ظاهر شیخ صنعان در سخن او جلوه‌گری می‌کند. جایگاه هدهد و پرندگان دیگر نیز از دیگر جنبه‌هایی است که تصویرگر این تأثیر هستند. در این مجموعه برآنیم که در تک تک رویکردهای معنایی و کلامی به زنجیره تأثیر مثنوی-های عطار بر غزلیات حافظ اشاره کنیم.

بخش عظیمی از توفیق شاعران برجسته مدیون هنر آفرینش آنها در ایجاد تصاویر شاعرانه است .سعدی از معدود شاعران و نویسندگانی است که با بهره گیری مناسب از شیوه های تصویر آفرینی توانسته است شعر و نثر خود را به اوج کمال برساند.بطوری که د رمقوله نثر هیچ کتابی توانایی برابری با گلستان را ندارد و نیز چنین است عظمت بوستان در گستره شعر. در این رساله پس از شرح مختصری از احوال سعدی به شیوه های تصویرسازی او پرداخته و ویژگیهای تصاویر شاعرانه او را نشان داده ایم .آنگاه مباحث عمده علم بیان یعنی ، تشبیه ، مجاز ، استعاره و کنایه را دنبال کرده ایم .عناوین مذکور بر اساس تعاریف شناخته شده و مورد قبول مولفان آثار علوم بلاغی با ارائه نمونه و مثال مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته ، با توضیح و تفیسر آنها سعی شده است زیبائیهای کلام سعدی از دیدگاه علم بیان نشان داده شود. از تطبیق مباحث بیانی با کلام سعدی در بوستان و گلستان به این نتیجه رسیده ایم که سعدی گرچه به تصویرگرایی تمایل دارد و به زیبایی لفظ و ظاهر کلام علاقه نشان می دهد، اما به ژرفای اندیشه و والایی معنی نیز توجه دارد.

علوم بلاغی،مجموعه دانش هایی است که اسلوب نگارشی را که در یک اثر ادبی جایگاه ویژه ای دارند به ما می شناساند.علم بیان یکی از زیر شاخه های علوم بلاغی ست کهبا کاوش عناصر خیال انگیز به کار رفته در شعر،به درک بهتر آن کمک می کند.تشبیه و استعاره به عنوان دو عنصر مهم در مخیل بودن کلام شاعر ، دست مایه یپژوهش حاضر هستند..در این مجال سعی بر آن بوده تا200 غزل اول از دیوان دو شاعر گرانقدر پارسی گوی،عطار نیشابوری و سیف فرغانی مورد بررسی قرار گیرد و ضمن یافتن و دسته بندی تشبیهات و استعارات موجود در غزلیات آن دو،نوع نگاه هر یک از آنان،در تشبیه و استعاره،بر اساس فراوانی و مواد این آرایه ها،تجزیه و تحلیل شود.این پژوهش در 4 فصل تدوین شده است:فصل اول: شامل کلیات طرح (مباحث اولیه و اساسی طرح، زندگی نامه، آثار و سبک دو شاعر و...).فصل دوم: تشبیه (ارکان تشبیه، انواع تشبیه، مواد و عناصر تشبیهات عطار و سیف).فصل سوم: استعاره (ارکان استعاره، انواع استعاره، مواد و عناصر استعارات عطار و سیف).فصل چهارم: نتیجه گیری (جداول، آمارها، نمودارها و تحلیل ها).واژگان کلیدی: عطار نیشابوری، سیف فرغانی، غزل، تشبیه ، استعاره

یکی از زمینه های بکر پژوهش در ادب فارسی، علم معانی است و از آنجا که تا حد زیادی متأثر از عربی بوده است، ترجمه منابع غنی علم معانی در زبان عربی و تطبیق آنها با ادب فارسی ، نقش بسزایی در گسترش و تعمیق بلاغت فارسی و توسعه بلاغت تطبیقی دارد. از این رو در این «پژوهش بنیادی» که به «شیوه تحلیلی- توصیفی» فراهم آمده، به ترجمه کتاب «جمالیه الخبر والانشاء» اثر حسین جمعه در بخش انشاء پرداخته شده است و مباحث و مثال های آن تا حد مقدور ، با نمونه های پارسی تطبیق داده شده است .گفتنی است که بین أغراض ثانوی ای که برای جملات انشایی فارسی و عربی ارائه شده است به جز موارد معدودی، تفاوت چندانی نیست، و دلیل این تفاوتهای کوچک نیز، تفاوت ذوق وسلیقه پژوهشگران است چنان که حتی بین اغراض ثانوی ارائه شده برای جملات انشائی از سوی پژوهشگران یک زبان نیز تفاوتهایی دیده می شود.مبنای کار در بخش فارسی بر معانی ای استوار است که نویسنده کتاب «جمالیه الخبر و الانشاء» ارائه کرده است اما در بخش فارسی این پژوهش، برخی از معانی ای که در کتاب «جمالیه الخبر والإنشاء» هست و در یک معنی جا می گرفتند، ادغام شده است؛ همچنین بعضی از معانی ای را که به نظرنویسنده این پژوهش لازم آمد و در کتاب « جمالیه الخبر والانشاء»و نیز درکتابهای معانی فارسی نبود برای جملات انشایی فارسی ارائه شده است.از بررسی جملات انشایی ای که دارای معنای ثانوی هستند این نتیجه حاصل شد که هدف از بیان چنین جملاتی زیبایی و تاثیرگذاری آنها به دلیل هنجار گریزی زبانی شان است. علاوه بر این دانسته شد که زبان پدیده ای پویا و زنده است که می تواند معانی تکراری را به شیوه های گوناگون و غیر تکراری بیان کند تا کلام از یکنواختی و ملال آوری به دور باشد و مخاطب را جذب نماید.کلمات کلیدی :علم معانی ، انشاء ، أغراض ثانوی، امر ، نهی ،استفهام ، تمنا ،نداء

«تقابل»، یکی از فصول مشترک فقه اللّغه، فلسفه، منطق، کلام، بلاغت و زیبایی‏شناسی و زبان‏شناسی است. این اصطلاح مسیری پر فراز و نشیب را از یونان به ایران و سرزمین‌های عرب و از آن‏جا به غرب پیموده و دستخوش دگرگونی‏هایی در تعریف و انواع آن شده است. متون ادبی را می‏توان با توجّه به ساختارهایِ تقابلی آنها تحلیل و تبیین کرد. مثنوی مولانا جلال‏الدّین محمّد بلخی نیز متن ادبی کهنی است که تاکنون به معانی بلند آن توجّهی بسزا شده، ولی عناصر زیبایی‏شناسی آن، در زیر لایه معانی والای آن پنهان مانده است. یکی از این عناصر زیبایی‏شناسانه، ساختارهای متنوّع تقابلی مثنوی است که در حوزه زبان، معنی و بلاغتنمود می‏یابد و پیوندی ژرف میان معنا و بلاغت برقرار می‏سازد که بر انسجام متن می‎افزاید. عناصر متقابل مثنوی، اغلب ساختاری زنجیره‏وار دارند، این ساختارِ زنجیره‏ای بر اساس «تداعی» شکل می‏گیرد و این تداعی‏ها بیشتر بر عناصر روایی استوارند تا عناصر فراروایی. بازگشت‌های تداعی‎وار مولانا، «نظمِ» پریشان مثنوی را توجیه می‌کند. از هنرسازه‏های پنهان و ناپیدای مثنوی که بر اساس عنصر تقابل شکل گرفته است، «تقابل‌های همجوار» است که یکی از ویژگی‌های سبکی- بلاغی مثنوی است. این مجاورت با توجّه به نظریه علم معانی نحو در مثنوی توانسته است همسو با زمینه معنایی ابیات، در جهت القای غرض مولانا تأثیری روان‌شناسانه به مخاطب ببخشد. مقایسه بینامتنی تقابل‌های مثنوی نشان می‌دهد مولانا واژه‌ها را در محور همنشینی بیت به‌گونه‌ای قرار می‌دهد که با ایجاد سایه‌روشن‌های معنایی، دیگر عناصر بیت را فعّال و پویا می‌سازد؛ در حالی که این تقابل‌ها در آثارِ نظیر مثنوی، غیر‌نقشمند و خنثی‌ هستند. از سوی دیگر خلّاقیّت و نوآوری‌های مولانا در ایجاد تقابل‌های بدیع سبب آشنایی‌زدایی و ایجاد لذّت از این اثر شده‌است. شعر در وجود مولانا مَلَکه‌ای است که بی‌اندیشیدن به صنعت‎پردازی و تمرکز بر آرایه‎های بلاغی، بهترین صورت خود را عرضه می‌کند. در یک کلام، بلاغتِ تقابل‏ها، گذشته از تأثیر زیبایی‏شناسانه، پرورنده زمینه معنایی سخن نیز هست، به گونه‌ای که اَبَراندیشه ذهن مولانا در مثنوی بر اساس «تقابل» شکل گرفته است، چنان‏که مثنوی را می‎توان منظومه تقابلِ بنیادین خدا / بنده دانست.

رساله حاضر پژوهشی در بلاغت فارسی و عربی و جلوه‌های آن خصوصا (بیان) در آثار نظامی و بالاخص خسرو و شیرین او که زیباترین داستان در میان آثار خود اوست ، می‌باشد. در ابتدا به معرفی شاعر مورد نظر از زوایای مختلف پرداخته و سپس بلاغت در عربی و در زبان فارسی و پیشینه تاریخی آن در هر دو زبان بررسی شده است . با نظری اجمالی متوجه خواهیم شد بلاغت و شعبات آن در علم در زبان فارسی از سابقه کمتری نسبت به زبان عربی برخوردار است و به مقدار بسیار زیادی تحت تاثیر بلاغت عربی قرارگرفته است . کوششهای متاخرین نتوانسته است از میزان این تاثیرپذیری بکاهد. در گفتار دوم از رساله حاضر چهار موضوع اصلی در علم بیان مورد برسری قرار گرفته است این چهار موضوع عبارتند از : تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه : از میان این چهار موضوع، تشبیه استعمال بیشتری دارد و یکی از صنایعی است که دارای نیروی خیال‌انگیز است و زیبایی بسیاری به کلام می‌بخشد. استعاره هنری‌ترین استعمال کلمه است و خیال‌انگیزترین موضوع علم بیان است . مجاز از آن جهت در بیان مورد بررسی است که وسیله شناخت استعاره است . و کنایه یکی از کاربردهای زیبای کلمه و کلام است . کنایات در هر دوره متفاوتند گاهی شناخت کنایات دشوار و دیریاب است و در پایان رساله تفاوت موضوعات چهارگانه علم بیان، توضیح داده شده است .

ادبیات کلاسیک فارسی، سرشار از اشعار و داستان‌های عامیانه است و این آثار منابع مهمی برای مطالعه و تحقیق درزمینه‌ی آداب‌ورسوم و فرهنگ مردم گذشته می‌باشد. سه نمونه از زیباترینِ این آثار اشعار مولوی، شهریار و نیما یوشیج می‌باشد. این آثار زیبا، مجموعه‌ای از عناصر فرهنگ مردم، بخصوص افسانه‌های مختلف در مورد مکان‌ها و موجودات و درختان شگفت‌انگیز و اسرارآمیز را در خود جای داده است. نگارنده به دلیل نقش مهم و موثر این اثر، در به تصویر کشیدن فرهنگ مردمان گذشته، بر آن شد تا ارکان فرهنگ مردم را در این سه اثر موردبررسی قرار دهد. این ارکان عبارت‌اند از: 1ـ زندگی مادی شامل مسکن، بناها، خوراک، پوشاک، ابزار و وسایل، سنگ‌ها و فلزات، بوهای خوش، تفریحات و شکنجه‌ها. 2ـ زندگی معنوی شامل دین‌داری، جامعه‌شناسی و اخلاق، هنرشناسی، علوم، باورها و اصطلاحات جغرافیایی، طب عامیانه، آداب‌ورسوم و ادبیات عامیانه از قبیل افسانه‌ها، حکایات، ضرب‌المثل‌ها، معماها، دعاها، نفرین‌ها و دشنام‌ها. این پایان‌نامه در چهارفصل تنظیم شده است: فصل اول کلیات پژوهش، فصل دوم درباره‌ی مبانی نظری پژوهش چون تعریف فولکلور، جایگاه و کارکردهای آن، فصل سوم به بحث اصلی تحقیق؛ یعنی بررسی فرهنگ عامیانه در اشعار مولوی، شهریار و نیما یوشیج پرداخته است و درنهایت در فصل چهارم نتایج حاصله بیان شده است.

در این مجموعه که عنوان "اسطوره اسفندیار در شاهنامه فردوسی" ارائه می‌شود نخست بخشی به مفهوم اسطوره و چیستی آن اختصاص یافت زیرا اسفندیار که شاخص و محور این رساله می‌بود به دنیای اساطیر تعلق داشته برای شناخت درست و دقیق از پایگاه وجودی او مجبور به شناخت مفهوم اساطیر و دیدگاههای موجود درباره آن و کارکردهای آن می‌بودیم. در گفتار اول که به بررسی زمینه‌های اسطوره اختصاص دارد، سعی گردید تا تعریف یا تعاریفی مشخص و علمی از اسطوره عرضه شود و بعد به دیدگاههای موجود درباره اسطوره پرداخته شد و ابعاد گسترده اسطوره از نظر خواننده به دور نماند. بعد از این گفتار در بخش بعدی رساله با عنوان "اسطوره حماسه و تاریخ" کوشیدیم به قدر اجمال نسبتهای موجود بین مثلث اسطوره، حماسه و تاریخ را بیان کنیم. گفتار سوم این مجموعه به بیان کلیاتی درباره اسفندیار اختصاص دارد که در آن در گفتار چهارم و پنجم و ششم به سه بعد مجزا از زندگی اسفندیار یعنی بعد مذهبی و حماسی و عرفانی پرداختیم و هر یک از این ابعاد مهم زندگی او را مورد بررسی قرار دادیم. ابتدا در گفتار چهارم تجلی شخصیت و فکر او را در ادب دینی و مذهبی ارزیابی نمودیم و با نگاه و نظر به منافع مذهبی اسفندیار را از اوستا استخراج کرده و معیارهای دینی و تفکر مذهبی او را تشریح نموده‌ایم و نهایتا موقعیت او را در دین زرتشتی به عنوان مروج و مبلغ دین زرتشت برشمردیم.

در این رساله سعی شده است تنها به بررسی مضامین اجتماعی شعر پروین و بهار و علل ایجاد پدیده‌ها و پیامدهای آن، پرداخته شود. از آن جایی که اساس کار رساله بررسی اندیشه‌های اجتماعی این دو شاعر بوده است از بررسی ویژگیهای زبانی و تکنیکی و صور خیال اشعار و تاثیر جامعه بر این دو شاعر در پدید آمدن زبان، نوع تصاویر و موسیقی دوری جسته و این تاثیر نظام جامعه را بر شاعر در ایجاد زبان و تخیل، به زمانی دیگر و با دیدگاههای جدیدتر اختصاص داده‌ام. تا آن جا که ممکن بود از موضوعهای اجتماعی که در شعر پروین و بهار آمده، سخن به میان آمده و به تحلیل و بررسی آنها می‌پردازد که بعضی از این مقوله‌ها چنین است : فرهنگ که خود شامل ارزشها، هنجارها، اخلاقیات ، آداب و رسوم، عرفان، تعلیم و تربیت ، تاثیر نیروهای موهوم در جامعه، فرهنگ آرمانی و فرهنگ‌پذیری می‌شود، شخصیت ، بویژه شخصیت پروین و بهار در شعرشان، خانواده و نقش پدر و مادر و فرزندان و کارکرد آنها در خانه و تاثیر فقر بر تعلیم و تربیت و بزهکاری فرزندان در خانواده‌ها، فرزندان یتیم و بی‌سرپرست ، فرد در برابر جمع، طبقات و قشرهای اجتماعی در عهد شاعر و بررسی کارکرد طبقات و قشرهایی چون: طبقه حاکم، فقیر و غنی، عاقل و جاهل و دیوانه، مذهبیان، عوام و خواص و زنان، نقش و پایگاه اجتماعی، روابط اجتماعی و اصولی که در روابط اجتماعی از دیدگاه این دو شاعر باید مدنظر قرار گیرد، جامعه‌شناسی سیاست که خود از مباحثی چون حکومت ، قوه مجریه و ویژگیهای حاکمان و مجریان کشور و بررسی کارکردهای مظفرالدین شاه، محمدعلی‌شاه، احمدشاه، رضاخان و محمدرضا پهلوی، قوه مقننه و جامعه قانونمند و مقام قانون در جامعه ایرانی، انتخابات و وضع مجلس ایران، قوه قضاییه و تحلیل نظام قضایی کشور و قاضیان و نقش آنها در ایجاد امنیت ، تحلیل نوع برخورد بهار با حکومتیان تشکیل می‌شود، مذهب و جامعه و نقش و کارکرد دین در جامعه ایرانی، اندیشه‌های دینی در جامعه، نقش مصلحان دینی در اصلاح جامعه، برخورد پروین و بهار با متولیان دین و فرهنگ دینی ایرانی در عهد بهار، قدرت اجتماعی و برخورد این دو شاعر با قدرتمندان، وطن‌گرایی در شعر بهار، نظام اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی کشور در عهد بهار براساس شعر بهار و بررسی ساختار جامعه و رویدادهای اجتماعی در عهد بهار و سرانجام راه‌حل جامعه نابسامان ایرانی از دیدگاه بهار.