جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جمال الدین ابو منصور، حسن بن یوسف بن علی بن مطهر حلی (648-726 ق)، ملقب به علامه حلی و ازمتکلمان و فقهای شیعه در قرن هشتم هجری بود. بیش از 120 کتاب در رشته های مختلف علمی مثل اصول فقه ،تفسیر ، منطق؛ کلام حاصل تلاش علمی این مرد علم و عمل است؛ از این کتابها برخی در حوزه های علمیه شیعه جزء منابع تدریس و تحقیق بشمار می آید. ایشان با تألیف کتب متنوع فقهی نقش مهمی در فقه شیعه داشتند وهمچنین با تکیه به مبانی نقلی وعقلی علم کلام را به بلند ترین جایگاه در زمان خود رساندند. به جرأت میتوان گفت که علامه حلی از فقهای تأثیر گذاردرفقه واز پرتألیف ترین وبزرگ ترین نظریه پردازان شیعه می باشند. همان گونه که می دانیم یکی از اساسی ترین جنبه های مکتب تشیع موضوع فقه است ، بسیاری از علما معتقد هستند اساس مکتب تشیع بر فقه استوار است به گونه یی که در طول تاریخ تشیع از بدو تاسیس تا امروز جایگاه ویژه ای در حکومت شیعیان داشته است و تمامی مسائل موجود و مستحدثه نیازمند ابراز نظرات فقها در مورد حلیت یا حرمت ان ها هستند. از مسائل فقهی که از ابتدای تاریخ تشیع تا به امروز از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده باب دین است با فروعات آن مانند قرض و رهن و حجر میباشد و چون مباحث مالی اهمیت ویژه‌ای برای مردم دارد ، فقها از این موضوع غافل نبوده و به همین دلیل تحقیقات وتألیفاتی در این باب فقهی با نگاه به منابع وحی انجام داده اند. با توجه به اینکه بحث دین و رهن وحجربه دلیل توجه شارع به ان دارای اهمیت بوده هر فقهیی به نظریه پردازی و بررسی نظرات در این ابواب پرداخته است و بحث های زیادی در این ابواب از جنبه های مختلف صورت گرفته است بدین جهت این بحث در دورس خارج حوزه های علمیه یکی از مباحث اصلی اکثر اساتید خارج است ،خصوصا در کتاب مکاسب شیخ انصاری که پژوهش ها در این مسائل به اوج خود رسیده است. علامه در این ابواب نظریات گوناگونی داشته اند که برخی از ان ها در این پژوهش ذکر گردیده است و به بحث پیرامون ان ها و روش جمع بین آن دسته از دیدگاه ها که تعارض در بین آنها وجود دارد پرداخته شده است.

قرآن کریم به عنوان کتاب مقدس مسلمانان، طی 23 سال به زبان عربی بر پیامبر اکرم(ص) نازل شد و در دوره های مختلف با تلاش صحابه جمع آوری و تدوین گردید. ترتیب کنونی سوره های قرآن که 114 سوره را شامل می شود، بر اساس ترتیب نزول نیست و همین موضوع همواره مورد توجه مفسران، اسلام شناسان و مستشرقان قرار گرفته است. برخی خاورشناسان مانند ریچارد بل و آرتور جان آربری با استناد به ظاهر پراکنده و غیرخطی آیات و سوره ها، قرآن را فاقد انسجام منطقی می دانند و این امر را ناشی از شیوه جمع آوری صحابه تفسیر می کنند. در مقابل، پژوهشگران مسلمان مانند عبدالله درّاز و محمدهادی معرفت بر وجود پیوندی اعجازگونه و نظم دقیق در ساختار قرآن تأکید دارند. در این میان، میشل کویپرس، قرآن پژوه بلژیکی، با ارائه نظریه «نظم متقارن» که ریشه در بلاغت متون کهن سامی دارد، کوشیده است انسجام ساختاری قرآن را اثبات کند. این نظریه سه الگوی تقارنی را معرفی می کند: ساختار موازی، حلقوی (دایره ای) و آینه ای (معکوس)، و با تحلیل شاخص هایی مانند واژگان آغازین، مرکزی و پایانی، به بررسی نظم درونی سوره ها می پردازد. کویپرس در آثار خود، از جمله کتاب «ضیافت: خوانشی از پنجمین سوره قرآن»، نشان می دهد که سوره های قرآن از طرحی منسجم و حساب شده پیروی می کنند. این تحقیق با تمرکز بر سوره های مکی (قاف تا واقعه) و با بهره گیری از نظریه تقارن، در پی یافتن عناصر مشترک و نشان دادن نقش چینش سوره ها در انتقال مفاهیم است. هدف نهایی، درک عمیق تر از ساختار قرآن و کمک به فهم بهتر مضامین آن، به ویژه در مواردی که ترتیب آیات بر معنا تأثیرگذار است، می باشد. بررسی های انجام شده گویای آن است که قرآن کریم با وجود تفاوتهای ساختاری با سایر کتب آسمانی، از نظمی دقیق و هدفمند برخوردار است که با روش های تحلیلی نوین قابل کشف و تبیین است

مهدویت یا اندیشه منجی موعود از اصلی‌ترین اندیشه‌های اعتقادی اسلام است و با نگاه به منابع روایی اسلام (شیعه و سنی) اثبات می‌گردد که باور به آمدن مصلح و منجی در آخرالزمان یکی از اساسی‌ترین و بدیهی‌‌ترین مؤلفه‌های فکری و کلامی تمامی فرقه‌های مذهبی است. مؤید اقبال عمومی به اندیشه مهدویت، فراوانی تعداد مدعیان این عنوان در تاریخ اسلام است. از آنجایی که آشنایی جهان غرب با اسلام و آموزه‌های آن، عمدتاً به واسطه مکتوبات مستشرقان بوده است؛ هر پژوهشگر عرصه دین را به تأمل وامی‌دارد که با توجه به اینکه نگاه و مطالعات اکثر مستشرقان برون دینی بوده است تا چه حد یافته‌ها و پژوهش‌های مستشرقان منطبق با واقعیت دین اسلام و آموزه‌های مهدویت است. از طرفی مبحث مدعیان دروغین مهدویت در مهدویت پژوهی مستشرقان، جایگاه قابل توجهی را به خود تخصیص داده است؛ لذا با توجه به اینکه مکتوبات و نگاشته‌های مستشرقین از گذشته تا کنون، منبع علمای روشنفکر شیعه و سنی و مستشرقین آینده است و از آنجا که عاملی تأثیرگذار در مشی فکری و امتداد مسیر پژوهشی شان می‌باشد و از طرفی مطالبی که ریشه‌های غلط و نادرستی دارند طبیعتاً پایه‌های استدلال و نتیجه گیری‌های آنان قرار می‌گیرد و گاها منجر به نفی اصل مهدویت می‌گردد. این پژوهش نیز با هدف آسیب‌شناسی مطالعات تاریخی مستشرقان در عرصه مدعیان دروغین مهدویت به کاوش پرداخته است؛ تا با رصد پژوهش‌های آنان در این زمینه و احصاء اسلوب‌های روشی و محتوایی تحقیقات مستشرقان، به نقد و تحلیل آسیب‌هایشان بپردازد. این نوشتار با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی می‌کوشد تا آسیب‌شناسی مطالعات تاریخی مستشرقان را در عرصه مدعیان دروغین مهدویت واکاوی نماید. قابل ذکر است که ماحصل این پژوهش در بررسی آسیب‌های روشی مستشرقان، حاکمیت روش تاریخی‌نگری، یکسو نگری و فقدان تتبع در مراجعه به منابع تاریخ و تعمیم بی‌ضابطه تحلیل‌های تاریخی است. و همچنین در تفحص آسیب‌های محتوایی مستشرقان، نقل گزارشات تاریخی ناهمگون و متعارض، سامان‌دهی جهت‌دار گزارشات تاریخی، برخورد گزینشی با گزارشات تاریخی می‌باشد که در فصول جداگانه در حد بضاعت نگارنده، مصادیق متعدد از نگاشته‌های آنان رصد و در ادامه به نقد آنها پرداخته شده است.

این پژوهش به بررسی مبانی کلامی و حدیثی سید رضی و نیز انگیزه او در تألیف «نهج‌البلاغه» پرداخته است. در این راستا، توضیحات او در سه اثر «خصائص امیرالمؤمنین 7»، «نهج‌البلاغه» و «المجازات النبویه» بررسی و تحلیل شده است. از آنجا که «خصائص امیرالمؤمنین7» خاستگاه نهج‌البلاغه شناخته می‌شود، تحلیل رویکرد کلامی و حدیثی سید رضی بدون توجه به این اثر امکان‌پذیر نیست. تألیف «نهج‌البلاغه» در دورانی پر از مناقشات مذهبی برای شیعیان صورت گرفت و سید رضی، به‌عنوان نقیب شیعه، با شناخت چالش‌های موجود، اقدام به تدوین این اثر کرد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد سید رضی در گزینش سخنان حضرت علی7، با تأکید بر پذیرش تشیع دوازده‌امامی، به موضوعاتی چون منشأ علم امام، عصمت، دوستان و دشمنان ائمه، توجه کرده است تا رویکرد کلامی شیعه را برجسته سازد. همچنین، او در انتخاب و ثبت روایات با دقت ویژه‌ای عمل کرده تا صحت انتساب آنها به امیرالمؤمنین7 حفظ شود. با وجود ‌تأکید بر رویکرد ادبی در «نهج‌البلاغه»، با انتخاب روایات مرتبط با چالش‌های دوران خلافت امیرالمؤمنین7 و مسائل پیرامون آن نشان می‌دهد که سید رضی در تلاش بوده تا ‌تصویری واقعی‌تر از این موضوعات به مخاطبان ارائه دهد. او با توجه به اهمیت و جایگاه جانشینی امیرالمؤمنین7در میان موضوعات ‌جهان اسلام، بر این باور است که به جای حذف چالش‌ها، باید آنها را در معرض دید عموم مسلمانان قرار داد تا زمینه‌ای برای گفتگو و ‌رفتار صحیح بر اساس حقیقت فراهم شود.‌

تقیه که به معنای در امان قرار دادن خویشتن به وسیله موافق نشان دادن خود با اهل خلاف می باشد, برخلاف نفاق که به منظور جلب منفعت, تظاهر به همانندی با دیگران می شود برای حفظ دین انجام می گیرد, به گونه ای که گاهی شخص در اثر اکراه, عمل به تقیه می کند و گاهی برای حفظ حتی امت اسلامی؛ در حالی که در همه مذاهب اسلامی به مشروعیت تقیه تصریح شده است. از آنجا که در تاریخ اسلام، شیعیان همواره با حکومت‌های جائر، که به نام اسلام بر مسلمانان حکومت می‌کرده‌اند، درگیر بوده و به ناچار، بیش از سایر فرقه‌های اسلامی از تقیه استفاده کرده‌اند، چنین تصور شده که تقیه اعتقادی ویژه شیعیان بوده و برخی از نویسندگان آگاهانه یا ناآگاهانه از آن به عنوان وسیله‌ای برای کوبیدن تشیع استفاده کرده‌اند گویا تقیه ملاکی در قرآن‌، حدیث و سیره پیشوایان دینی ندارد. هدف از انجام پژوهش حاضر بررسی تطبیقی جایگاه تقیه در فقه امامیه و اهل سنت به روش توصیفی -تحلیلی می باشد. یافته های این پژوهش نشان می دهد؛ بزرگان فقه مـذاهب اربعه اهل سنت، مشروعیت آن را مسلم تلقی کرده اند تا جایی که حتی‌ تقیه‌ مسلمان نسبت به مسلمان دیگر تجویز شده است؛ البته در مذاهب اربعه اهل‌ سنت‌، تحمل اکراه و صبر بر جفاء و قتل ظالمانه را از تقیه کردن أفضل دانسته اند که در فقه امامیه نیز به أفضلیت فی الجمله تصریح گردیده اسـت؛ ولی در بـعضی‌ موارد‌، تقیه را واجب و در بعضی موارد تقیه را حرام دانسته اند به ویژه در مواردی که اساس اسلام در خطر قرار گیرد، تصریح به حرمت تقیه شده است؛ لذا‌ اختلاف‌ مذاهب‌ فقهی امامیه و اهل سـنت در‌ فـروعات‌ احکام‌ تقیه است اما نسبت به مشروعیت اصل تقیه، اتفاق نظر دارند. «تقیه» راه‌کاری مشروع در شرایط استثنایی است و در منابع روایی و تفسیری، فریقین بر آن تأکید کرده‌اند و از ابداعات شیعه نیست، گرچه برخی از ناآگاهان یا مغرضان تلاش کرده‌اند تقیه را از مختصات و جعلیات شیعه معرفی کنند.

این رساله با عنوان «عقل نظری و کاربست آن در استنباط مسائل کلامی» به تبیین جایگاه عقل نظری در علم کلام و بررسی ابزارها و شیوه‌های آن در تحلیل و اثبات باورهای اعتقادی اختصاص دارد. عقل نظری در سنت کلام اسلامی، علاوه بر کارکردهای هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی، نقشی اساسی در بنیان‌گذاری مبادی تصوری و تصدیقی آموزه‌های دینی ایفا می‌کند. در این پژوهش، ضمن بررسی معنای عقل و کارکردهای آن و تبیین دیدگاه‌های متکلمان، چگونگی استنباط و تحلیل مسائل کلامی با استفاده از اصول فلسفی، قواعد عقلی و انواع براهین توضیح داده می‌شود. ابزارها و روش‌های عقل نظری شامل کشف استلزامات منطقی، قیاس تمثیلی، اصول فلسفی و عقلی و براهین گوناگون مانند برهان خلف، برهان تمانع، برهان ذو حدین و نیز براهین لمّ و إنّ است. هر یک از این شیوه‌ها در موضوعاتی همچون توحید، صفات و افعال خداوند، عصمت امامان و مسئله نسبت افعال انسان به خدا به کار گرفته شده‌اند. افزون بر این، عقل نظری امکان بررسی و ارزیابی روش‌های جدلی و اقناعی در مناظرات کلامی را فراهم می‌سازد و چارچوبی هماهنگ برای سنجش استدلال‌ها ارائه می‌دهد. در پایان، پژوهشگر در رساله نشان می‌دهد که عقل نظری توانایی پاسخ‌گویی به محدودیت‌های ادراک حسی و چالش‌های معرفت‌شناختی همچون شکاکیت و نسبی‌گرایی را دارد و در پرتو پیوند با مبانی کلامی، راه را برای دستیابی به معرفتی موجه، قابل اعتماد و مطابق با واقع در عرصه ایمان هموار می‌سازد. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس مطالعه کتابخانه‌ای و تحلیل انتقادی متون کلامی و فلسفی سامان گرفته است.

مطالعات خاورشناسان در حوزه اسلام، ابعادی گسترده دارد و از میان آنها به قرآن، حدیث، تاریخ اسلام، فقه، فلسفه و سایر علوم می‌توان اشاره کرد. مـیراث‌ حـدیثی مـسلمین، دیر بازی است که از جمله محورهای مهم مطالعاتِ غربیان در گرایش اسلام‌ شناسی قرار گرفته است و تاکنون بـررسی‌های متنوعی درباره جایگاه، خاستگاه، شیوه‌ها و فرآیند انتقال‌، سیر تاریخی، حوزه‌ها و مکاتب‌، منابع‌ و جـوامع حدیثی، فهم و نقد حـدیث، روش‌ها و رهیافت‌های نوین حدیث پژوهی، توسط مستشرقان انجام شده است. یکی از صاحبنظران انگیزه‌های خاورشناسان را به سه دسته تقسیم می‌کند: 1 - انگیزه‌های تبشیری؛ 2 - اغراض و اهداف استعماری؛ 3 - انگیزه‌های علمی در این میان سنت نبوی شریف پیامبر (ص) از زمان ظهور اولیه ی اسلام در جزیره العرب پیوسته در معرض نقد افراد مختلف قرار داشته است. این سنت، از آغاز قرن بیستم در معرض نقد و تشکیک خاورشناسان نیز قرار گرفت که باعث شد برخی مسلمانان در پذیرش مهمترین منابع شریعتشان به تردید بیفتند. با این حال، تحلیل ها و پژوهش های دانشمندان بزگ و محدثان مسلمان در گذشته و دوران معاصر، آن سنت را حفظ کرده و حق را از باطل و صحیح را از نادرست متمایز ساخته است. محدثان شیعه و اهل سنت به خوبی از حریم سنت پاک و مطهر نبوی دفاع کردند و به شبهات در این عرصه پاسخ دادند. در جریان شناسی مطالعات حدیثی دانشمندان در یک تقسیم بندی کلی خاورشناسان را به سه دسته عمده تقسیم نموده اند: الف: خاورشناسان تاریخی بنیاد: در این دسته خاورشناسان مطالعه پیرامون حدیث را به عنوان بخشی از روند مطالعه تاریخ اسلام می نگرند که در راس آنها گوگوستاو وایل شرق شناس یهودی و آلمانی قرار دارد. ب: خاورشناسان تشکیک گرا: در این دوره خاورشناسان تشکیک گرا بر آن رفته اند که احادیث منسوب به پیامبر(ص) و صحابه به دوره تاریخی که در ظاهر نشان می دهند متعلق نیستتد و انعکاسی از تحولات دوره های متاخر اسلامی هستند؛ که در راس آنها گلدتسیهر خاورشناس یهودی مسلک و مجارستانی است و یوزف شاخت خاورشناس آلمانی است. ج: خاورشناسان اعتدال گرا: پاره‌ای از شاخص‌های کلی اعتدال گرایان چنین است، پذیرش اجمالی وثاقت تاریخی احادیث و باور به وجود هسته اصیل و قابل بازیابی در پاره‌ای از آنها ، پرهیز از حکم کردن کلی بر میراث روایی و تاکید در مورد پژوهی و کاوش های مصداقی، اعتقاد به وجود سیری همنوا و سازوار در گزارش های مربوط به صدر اسلام و بعید دانستن نقش آفرینی دست جعل و تزویر در کلیت این سیره و ... دارند. خاور شناسان اعتدالگرا؛ خوتیر ینبل، جان برتن، یوزف فان اس، یوهان فوک، هارالد موتسکی، گریگور شولر و... هستند. یوهان فوک معتقد است که بدنه ی حدیث اسلامی از مطالبی معتبر تشکیل شده است و چنین استدلال می کند که سنت پیامبر (ص) و اثرگذاری عمیق شخصیت ایشان بر جاعه ی اسلامی، عامل وحدت فرهنگی جهان اسلام است و این باعث توجه مسلمانان از سده های نخستین به حدیث است. موتسکی با بهره بردن از روش های نقد منابع اصلاح شده تر، به وجود روایاتی صحیح از پیامبر (ص) و صحابه معتقد است و حکم کلی درباره ی عدم اعتبار آنها را ناصحیح می داند. پژوهش حاضر بر آن است به بررسی دیدگاه خاورشناسان اعتدالگرا در حدیث نبوی شریف بپردازد و پاسخ و نقد مفسران اسلامی را نیز در این باب بیان دارد.

بنیادگرایی از اصطلاحات موردتوجه در حوزه‌های مختلف علوم انسانی محسوب می‌شود. مفهومی که ذیل اصول‌گرایی معتقدان به یک باور مرکزی جزم اندیشانه در جهان اکنونی وقتی خود را مکلف به عمل می‌بینید گاه نتایج دهشتناکی را به همراه دارد. کتاب بنیادگرایی پیکار در راه خدا در یهودیت، مسیحیت و اسلام که تألیف کارن آرمسترانگ نویسنده و پژوهشگر انگلیسی‌ست که بعد از تجربه 7 ساله راهبه کاتولیک بودن در دانشگاه آکسفورد ادبیات کلاسیک و مدرن خوانده است. هدف از تحقیق حاضر بررسی دیدگاه‌های خانم کارل آرمسترانگ در مورد عوامل تاریخی، سیاسی، کلامی و نظری شکل‌گیری بنیادگرایی اسلامی است. این تحقیق از لحاظ هدف کاربردی و از لحاظ روش از دسته تحقیقات توصیفی از نوع تحلیلی می‌باشد. بر اساس یافته‌های تحقیق حاضر می‌توان گفت آرمسترانگ بر این عقیده است که بنیادگرایی عارضه‌ای خاص مدرنیته است؛ او مؤلفه‌های این رویکرد و خاستگاه حرکات خشونت‌آمیز دینی و تروریسم را نیز تشریح کرده است. به زعم آرمسترانگ بنیادگرایی فقط مختص اسلام نیست و می‌توان نمونه‌های آن را در ادیان دیگر یافت؛ او این دیدگاه را به تفصیل تشریح کرده است. با این‌که نویسنده تصریحی به بشری بودن دین اسلام نمی‌کند ولی در جستجوی منابع دانش پیامبر به توصیه‌ها و کمک‌های ورقه‌ابن نوفل رسیده و آن را پررنگ می‌کند. ازجمله اشکالات محتوایی روشی نویسنده،‌ استناد به کتا‌ب‌ها و گزارش‌های تاریخی غیرموثق و رد شده اسلامی یا گزارش‌های شاذ و نادر است. وجود خلأ تاریخی در ذکر وقایع، برجسته کردن وقایع کم اهمیت و عبور کردن از وقایع مهم و ... نمونه‌هایی از اشکالات روشی این کتاب است.

در این پژوهش با رویکرد گفتمان پژوهانه، نگاه محمدرضا حکیمی در تقابل با دیدگاه وین دایر به مبانی معنویت شناختی زندگی مورد ارزیابی واقع شده است. این مبانی عبارتند از نگرش معنوی، گروش معنوی و روش معنوی. بدین صورت که نقاط عطف و نظرات کلیدی حکیمی و دایر در مورد زیست معنوی با شیوه و قالب روش عملیاتی تحلیل گفتمان بشیر(پدام) مورد سنجش وگفتمان کاوی قرار گرفته و نتایج بر اساس نظریات ون دایک و ژنت تحلیل و ارزیابی شده است. در باب نگرش معنوی که عبارتند از خداباوری، راهنماشناسی، انسان شناسی، آخرت و مرگ اندیشی، گناه شناسی، آینده نگری و عدالت محوری ؛ حکیمی و دایر تفاوتهای مبنایی بسیاری داشته و می توان بیان کرد که نگرش معنوی وین دایر، نگرشی غیر دینی، غیر عقلانی، حداقلی و فردی است؛ در حالیکه جهان نگری معنوی محمدرضا حکیمی رویکردی عقلانی، دینی، اجتماعی و حداکثری است. در باب گروش معنوی که شامل محبت به خدا، به خلق و طبیعت میشود، شاید بیشترین تفاهم اندیشه را می توان برای هر دو در نظر گرفت. حکیمی و دایر به محبت بسیار به خالق و مخلوقات تاکید کرده و محبت را اساس معنویت معرفی نموده اند، لیکن در شیوه های محبت شاهد برخی تفاوتها هستیم. در باب روش معنوی هم در شیوه های سیر و سلوک و عبادت تا حد زیادی در روش و هدف اختلاف نظر دیده میشود. در معنویت دایر مدیتیشن و مراقبه جای عبادت های متداول ادیان الهی را گرفته است و از روشهای خاص خود جهت تعالی روح و سیر و سلوک استفاده می کند و هدف نهایی وی نیز رسیدن به مکاشفه، الهام و جذب در این دنیا می باشد. در حالیکه حکیمی به عبادات مرسوم در اسلام و تشیع پایبند بوده و هدف غایی معنویت را رسیدن به قرب و رضوان الهی در این دنیا و سعادت ابدی در جهان آخرت معرفی می کند. در باب فضایل اخلاقی نیز شاهد اشتراکات فراوان و دستورات اخلاقی بسیار بوده که شاید نقطه عطفی برای طرح ریزی یک معنویت مشترک جهانی باشد. در واقع دایر به یک معنویت فردی و خودساخته اعتقاد داشته در حالیکه حکیمی ابعاد فردی و اجتماعی معنویت را در هم تنیده و مذهب را اساس معنویت می داند. به علاوه می توان بیان کرد که حکیمی عناصر زیست معنوی را به صورت مبنایی و بر اساس اصول یقینی معارف اسلامی و تشیع بنیان و معرفی نموده است و دایر بیشتر بر جنبه عملی، کاربرد و کارکرد عناصر معنوی تکیه داشته است.