جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برهان «وجوب و امکان» یکی از متقن‌ترین براهین عقلی اثبات وجود خداست. در این برهان با تکیه بر نیازمندی ممکن‌الوجود به واجب‌الوجود بالذات، بر وجود خدا استدلال می‌شود. با وجود اتقان و استواری این برهان و ابتنای آن بر مقدمات بدیهی عقلی، برخی از فلاسفة غربی و پژوهشگران شرقی انتقاداتی بر آن وارد ساخته و سعی بر آن داشته‌اند تا اعتبار و ارزش معرفتی آن را در جهت اثبات علت اولی مخدوش سازند. فهم صحیح برهان و تحلیل درست اصطلاحات فلسفی آن، اعتبارسنجی ابزارهای معرفتی در تحصیل مقدمات این برهان و شناخت قلمرو کارکرد هریک از آنها می‌تواند ما را در پاسخگویی به بخش عمده‌ای از این اشکالات یاری رساند. این نوشتار از نگاه معرفت‌شناسی و به روش «توصیفی ـ تحلیلی» به بررسی اشکالات واردشده بر این برهان پرداخته و درصدد رفع و پاسخگویی به آنها با تبیین نقش و جایگاه ابزارهای شناختی در مقدمات این برهان است.

شیوۀ مواجهه با عناصر ثابت و متغیّر، از موضوعات اصلی گونه‌شناسی اسلام سنّتی است. با قبول این انگاره که احکام شرعی تابع مصلحت و مفسده نفس‌الامری‌اند و نقش انکار‌نشدنی شرایط زمانی - مکانی در تبدّل قلمرو عناصر ثابت و متغیّر وجود دارد، این مسئلۀ فرعی پیش می‌آید که دامنه احکام ثابت و متغیّر در طیف‌های اسلام سنّتی تا کجاست؟ و چه مرزی میان احکام ثابت و متغیّر وجود دارد؟ آیا قلمروهای متفاوتی برای عناصر ثابت و متغیّر در این گفتمان ترسیم‌شدنی است؟ آیا می‌توان حدود و ثغور مشخصی را برای این عناصر ترسیم کرد؟ و دامنه تغییر در ثوابت در چه حوزه‌هایی است؟ پژوهش پیش‌رو ضمن تمرکز بر ارزیابی حدیث نبوی «حَلاَلُ مُحَمَّدٍ حَلاَلٌ أَبَداً إِلَى یوْمِ اَلْقِیامَةِ» و تحلیل آثار مترتب بر این حدیث، بر آن است که شیوۀ مواجهه طیف‌های سه‌گانه سنّتی را با روش توصیفی - تحلیلی بررسی کند و روش‌شناسی آنها را تبیین نماید. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد طیف محافظه‌کار سنّتی به فربهی عناصر ثابت و نحافت عناصر متغیّر ملتزم هستند و طیف مقاصدی سنّتی، با نگاه جامع‌الاطراف به عناصر متغیّر به قلمرو نحیف عناصر ثابت و توسعه دایره متغیّرات التزام دارند؛ از این‌رو از ارائه راه‌حل‌های جدید برای کنش فعّالانه به چالش‌های پیش‌روی اسلام و مدرنیته بهره می‌برند.

دین مبین اسلام با دعوت جهانی خود، مدعی گسترش این آیین حیات‌بخش به سراسر جهان است و در این راستا نیازمند ابزار و امکاناتی است. خانۀ خدا در قرآن کریم، خانه‌ای برای تمام انسان‌ها معرفی ‌شده است که در آن امنیت، هدایت و قوام دین و دنیای انسان‌ها وجود دارد. به نظر می‌رسد حج با توجه به ظرفیت‌هایش می‌تواند در هویت‌بخشی مذاهب اسلامی تأثیر بسزایی داشته باشد.‌ در این نوشتار با تعریفی از «هویت»، شمول مفهوم هویت در چهار بعد «اعتقادی»، «مناسکی»، «تعهدی» و «تعلقی» بررسی می‌شود و به پیشینۀ تقریب از قرن دوم و سوم به بعد و سیره عالمان سلف اشاره‌ شده است. سپس به موضوع مناسک حج بین مذاهب اسلامی پرداخته ‌شده است و از اصول مشترکی یاد می‌شود که منجر به تعمیق و تقویت مبانی و انگیزه‌های هویت دینی، تقویت سرمایه اجتماعی، رفتارها و کنش‌های جمعی، ساختارشکن‌بودن مناسک، تلاش برای تقویت باورها و ارزش‌های مشترک و افزایش همدلی و شکوفایی اخلاقی بین مسلمانان شده‌اند. در مقدمه کوشیده شده است برخی از ابعاد جهانی حج که می‌تواند در بهره‌برداری از ظرفیت‌های این فریضه بی‌بدیل برای همگرایی ارتباطی، فقهی و اخلاقی وحدت‌بخش مناسک حج‌ مؤثر باشد، بررسی گردد.

آیین مهر یکی از مذاهب دیرینه و شناخته‌شدۀ ایران باستان است. آثار و شواهد برجای‌ماندۀ این آیین، گستردگی از شرق تا غرب قلمرو آن را نشان می‌دهد؛ از این‌رو در دو سده پسین، همواره مورد توجه پژوهشگران حوزه‌های مختلف علمی قرار گرفته است. نبود منابع مستند و شواهد تجربی قاطع موجب شده است پژوهشگران فرضیه‌های متفاوتی در زمینه زادگاه آیین مهر و شیوۀ انتقال آن به دیگر مناطق ارائه دهند که هرکدام نیازمند تأمل و بررسی فراوان است. نوشتار حاضر همه فرضیه‌های ارائه‌شدۀ پژوهشگران این حوزه، افزون بر شواهد ابتدایی موجود و در ارتباط با آیین مهر را بررسی می‌کند. موارد نام‌برده برای دست‌یابی به پاسخی روشن و یافتن خانه بدوی مهرپرستی نقش بسزایی دارد. مشخص‌شدن زادگاه این آیین می‌تواند سرچشمۀ نخستین مهرپرستی یا میترائیسم غربی را آشکار کند که بی‌ارتباط با گونه شرقی آن نیست. در این مسیر با سه گروه از شواهد یا مدارک شامل گواهی‌های تاریخی، شواهد باستان‌شناختی و نظریه‌ها روبرو هستیم. با بررسی و تکیه بر آنها می‌توان منشأ آیین مهر را به اقوام هندواروپایی ساکن در شرق باستان نسبت داد که پس از آمیختن با فرهنگ پارسی به‌ صورت یک بریکولاژ مذهبی به سمت غرب روانه شده، در مسیر خود فرهنگ‌های مختلف را اکتساب کرده و سرانجام به شکل میترائیسم شناخته‌شده غربی در امپراتوری روم به حیات خود ادامه داده است.

از منظر سروش، وحی از سنخ رؤیا و در نتیجه جزو پایین‌ترین مراتب تجربه‌های دینی است. در واقع وحی رؤیایی محصول ذهن و ضمیر خلاّق و کشّاف رسول اکرم(ص) است و ایشان در زمینة وحی نقش فاعلیت و کاشفیت را ایفا می‌کند. بنابراین پیامبر(ص) نه تابع خداوند، بلکه تابع کشف خویش است. در نتیجه، یگانه مؤلف قرآن حضرت محمد(ص) و رؤیای اوست. سروش دیدگاه «رؤیای رسولانه» را دارای پیشینه‌ای تاریخی می‌داند و معتقد است: برخی اندیشمندان بزرگ اسلامی از مبدعان این نظریه هستند. ایشان با ذکر برخی از عبارات اهل معرفت، آن را ناظر به محوریت پیامبر(ص) در فرایند وحی و نقش فاعلی ایشان در تولید و شکل‌گیری قرآن می‌داند. این مقاله با روش «توصیفی ـ تحلیلی» به نقد دیدگاه سروش در باب رؤیاهای رسولانه پرداخته و با بررسی عبارات مذکور در کتب اهل معرفت، پرده از تفسیرهای ناروا و مغالطات آشکار سروش برداشته است. برخلاف برداشت‌های سروش، از منظر عرفا، نه تنها معانی، بلکه حروف، الفاظ، ترکیب کلمات، نظم آیات و هر آنچه «قرآن» نامیده می‌شود، نازل‌شده از سوی خداست، نه ثمرة نفس نبی، و این افراد به‌صراحت وحی را از جانب خدا و مربوط به فضای بیداری می‌دانند.

بطلان یا عدم نفوذ اعمال حقوقی مثل تصرفات (خریدوفروش و ...) صغیر ممیز در اموال خودش، مسئله‌ای قابل تأمل و درخور بحث در فقه شیعه و اهل سنت است. گروهی تصرفات او را در برخی موارد جایز می‌دانند؛ درحالی‌که گروهی دیگر، صغیر ممیز را مسلوب‌العباره و تصرفاتش را باطل و مردود می‌دانند. با توجه به نص صریح آیه و روایات و نیز تحقق‌نیافتن اجماع مورد ادعای طرفداران بطلان، نمی‌توان به طور مطلق حکم به مسلوب‌العباره‌بودن کودکان کرد. در این نوشتار برای قول به صحّت معاملات کودکان، به آیه «ابتلاء» استدلال کرده‌ایم. با توجه به ادله موجود، متفاهم از آیه، کفایت رشد در دادوستد کودکان است و بلوغ تنها طریق و اماره‌ای برای رشد است و موضوعیت ندارد؛ پس نیازی نیست کودکان برای تصرفات حقوقی خود بالغ باشند. همچنین مبنای حجر صغیر ممیز، تنها حمایت از اوست. می‌توان این حجر را با ضمیمه‌کردن اجازه ولیّ او برطرف کرد و تصرفاتش را جایز دانست. در این مقاله، صحّت معاملات صغیر ممیز در فقه فریقین تقویت می‌گردد

اسلام سفارش‌های زیادی بر رعایت حقوق بشردوستانه از جمله حقوق اسیران جنگی دارد. در این روزگار که رسانه‌های معاند تبلیغات سوء علیه آموزه‌های حقوق بشری این آیین رهایی‌بخش می‌کنند، ضرورت دارد با مطالعه منابع فقهی اسلامی و مجموعه قراردادهای بین‌المللی بشردوستانه که به حقوق اسیران جنگی اختصاص دارند، بررسی تطبیقی انجام پذیرد. فرضیه‌ مقاله آن است که رویکرد فقه اسلامی و حقوق بشردوستانه در این‌باره یکسان است. این فرضیه با سنجه‌های مختلف بررسی شده است. پرسش اصلی آن است که رویکرد فقه اسلامی دربارۀ رفتار با اسیران با رویکرد حقوق بشردوستانه بین‌المللی از چه مشابهت‌ها یا تفاوت‌هایی برخوردار است؟ یافته‌ها نشان می‌دهد حقوق و مقررات بشردوستانه بین‌المللی مرتبط با حقوق اسیران جنگی با آموزه‌های فقهی اسلام در مواردی از قبیل منع رفتار غیرانسانی با اسیران و غیرنظامیان، منع آزار ایشان در بهره‌مندی از غذا، منع استفاده از اسیر برای سپر انسانی همسویی بالایی دارد؛ اما در برخی از ویژگی‌ها دارای تفاوت‌هایی هستند، از‌جمله اینکه مفهوم اسیر جنگی دارای مفهومی جامع‌تر و حوزۀ رفتار کریمانه با اسیران جنگی در حقوق اسلامی، بشردوستانه‌تر از آن چیزی است که در کنوانسیون‌های حقوق بشردوستانه بین‌المللی معاصر به آن اشاره ‌شده است.

بررسی جستار وطن‌دوستی و سنجش اندازه وابستگی و پیوستگی هر یک از شاعران زبان فارسی به زادگاه و دیارشان می‌تواند موضوع ده‌ها پژوهش ادبی و اجتماعی باشد. سعدی و حافظ، دو سخنور بزرگ پارسی، بارها در ابیاتی دل‌انگیز از موطن خود با شیفتگی و شور بسیار نام برده‌اند و اشتیاقشان را به شیراز نشان داده‌اند. مولانا هرچند به خاک توجه و اهتمامی ندارد، به‌ گونه‌ای دیگر و با آفرینش آثار نفیس معنوی به زبان فارسی، دلبستگی‌اش را به خراسان آشکار کرده است. در این نوشتار برای نخستین بار در پژوهشی واکاوانه و سنجشی، میهن‌خواهی در اشعار سعدی و حافظ و دلبستگی ایشان به زادگاهشان شیراز بررسی می‌شود و در این‌باره با مولانا قیاس شده‌اند؛ سپس ربط و نسبت وطن خاکی و وطن اصلی (عرفانی) در اندیشه و شعر ایشان بررسی شده است. پی‌جویی ماجرای وطن‌خواهی در سرودهای این سه چامه‌سرای بزرگ زبان فارسی، بازخوانی قصه زندگانی ایشان در پیوند با وطن و استقصاء در مسئله وطن در دو جانب وطن خاکی و موطن عرفانی (نشیمن علوی) با روش واکاوی‌سنجشی، رسالت این پژوهش است که درصدد است با بررسی ژرفانگر به نگرشی تازه و برایندی دقیق برسد.