جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بالی‌افندی (درگذشته 960 ق) از عارفان مغرب‌زمین و شارحان متأخر مکتب ابن‌عربی است. دیدگاه‌های خاص بالی که در شرح فصوص او منعکس شده است، در مقایسه با دیگر شارحان کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این جستار با هدف برجسته‌کردن آرای بالی، می‌کوشد دیدگاه او را درباره یکی از مهم‌ترین کلیدواژه‌های عرفان نظری بررسی کند. به این منظور، با روش توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر شرح فصوص این عارف، آموزه «حضرات خمس» بررسی شده است. بر اساس نتایج این پژوهش، بالی با وجود بهره‌مندی و اقتباس از شارحان پیش از خود، هرگز به‌مثابه مقلد پیشینیان ظاهر نشده است و در جای‌جای شرح خود، نقادانه دیدگاه قیصری و سایر شارحان را بررسی می‌کند. او در فهم عبارات ابن‌عربی از نکات ادبی، سیاق کلام، دیگر آثار ابن‌عربی و قراینی چون اجماعات عقیدتی اهل سنت بهره می‌برد. بالی بر خلاف قیصری، به گونه مقدمه‌ای جداگانه و منظم، نظر خود را دربارۀ حضرات خمس بیان نکرده است؛ از این‌رو دیدگاه او را باید از لابلای شرح عبارات ابن‌‌عربی جستجو کرد. بالی احدیت و واحدیت را در شمار حضرات خمس بیان نمی‌کند، گرچه در شرح خود از احدیت (بسیار گذرا) و واحدیت (با تفصیل بیشتر) ‌سخن گفته است. از میان حضرات، بیشینه گفته‌های بالی دربارۀ آموزه انسان کامل است و درباره حضرات دیگر بسیار کمتر بحث کرده است.

از مباحث مهم در باب اثبات خداباوری تکیه بر ادلۀ یقین‌آور و اطمینان‌بخش است. دلیل نظم به سبب درک آسان‌تر برای عموم بشر و داشتن قابلیتی بالا برای رساندن مخاطب به مقصود، مورد اهتمامِ بیشتر خداباوران بوده است. این نوشتار با روشی «تحلیلی» درصدد ارائۀ نگاهی جامع به برهان «نظم» بوده تا با کنار هم قرار دادن سه رویکرد عقلی، نقلی و تجربی نشان دهد که این دلیلْ جامعیت لازم برای اثبات خدای متعال و دست‌کم برخی از مهم‌ترین اوصاف کمالی وی (مانند علم، حکمت و قدرت مطلق) را دارد. حتی می‌توان گفت: استفادۀ منابع دینی از شگفتی‌های عالم، بالاتر از حد یک دلیل بوده و به‌مثابۀ یک فرایند باورساز، به «نظم و طراحیِ شگفت‌انگیز عالم» عنایت داشته است، فرایندی که وسوسه‌های ممکن دربارۀ برهان یا دلیل نظم را کنار می‌زند و تا حدی پیش می‌رود که افراد مؤمن با دیدن و شنیدن این شگفتی‌ها به‌واقع پی به خدای «لا شریک له» با تمام اوصاف کمالی می‌برند.

بررسی مفهوم «ایمان» در سیر تاریخی آرای متکلمان امامیه پرده از این حقیقت برمی‌دارد که تمایل و بینش متکلمان نسبت به دو مقولة «نص» یا «عقل»، در تعریف آنان از «ایمان» سهم بسزایی داشته است. از این ‌روی نوشتار پیش‌رو کوشیده است سیر تحول مفهوم «ایمان» را در آرای متکلمان امامیه با بهره‌گیری از منابع و مستندات کتابخانه‌ای و به شیوة «تحلیلی ـ توصیفی» بررسی کند. یافته‌ها نشان می‌دهد متکلمان نص‌گرا ماهیت «ایمان» را مرکب از اجزا و مؤلفه‌های گوناگون شناختی، عاطفی و عملکردی معرفی می‌کنند و این به ارتباط مفهومی و التزامی میان «ایمان» و «عمل» می‌انجامد. این در حالی است که متکلمان عقل‌گرای شیعه ماهیت ایمان را تک‌جزئی و تنها برخوردار از مؤلفة شناختی ـ عاطفی معرفی می‌کنند که گاه آن را در ارتباطی وجودی ـ و نه مفهومی و التزامی ـ با عمل دانسته و گاه بر نبود چنین ارتباطی اذعان داشته‌اند.

مسئله تأویل و ظاهرگرایی از چالش‌برانگیزترین مباحثی است که همواره بین اربابان مکاتب فکری در حوزه علوم اسلامی مورد تضارب آرا قرار گرفته است و صاحبان اندیشه در این حوزه را بر آن داشته است تا به مخالفان خود اشکال‌های جدی وارد کنند. همۀ این چالش چالش‌ها ریشه در این دارد که در کاربردهای واژه تأویل در قرآن و غیر قرآن از حیث ترادف، تباین، قرابت و تباعد یا همسانی در معنا، چه رابطه‌ای برقرار است؟ به‌یقین بدون پرداختن به جواب این پرسش، تحلیل درستی از وجاهت و مکانت تأویل صورت نخواهد گرفت که نتیجه آن تاکنون انشقاق و انفکاک بین مذاهب کلامی و مکاتب فکری بوده است. بنابراین در این نوشتار به روش تحلیلی - توصیفی، مؤلف بر آن است تا با جانمایی درست مسئله تأویل در بستر علوم مرتبط و تبیین شبکه معنایی واژه تأویل در برابر همسانان خود و تبیین وجه تمایز تأویل با غیر تأویل به این مهم بپردازد. درنتیجه مشخص شد تأویل، گونه‌ای از تفسیر است و مراد از آن معنای عامی است که از سیاق و فحوایِ کلام فهمیده می‌شود و فحوا نیز همان مدلولِ التزامی کلام است که لفظ به دلالت مطابقی دلالت بر آن ندارد؛ ولی چون لازم مفاد جمله است، بر آن دلالت می‌کند. با این تفسیر باید گفت به فحوای کلام نیز واژه تأویل اطلاق می‌گردد.

تکفیر مسلمانان مهم‌ترین معضل دینی و اجتماعی است که جامعه اسلامی از صدر اسلام تا کنون به آن مبتلا بوده است و بسیاری از عالمان کوشیده‌اند راهکارهایی برای خروج از این مشکل ارائه کنند. محمد غزالی عالم برجسته قرن پنجم نیز با نگارش کتاب فیصل التفرقه بین الاسلام و الزندقه در این مسیر گام گذاشته است. هدف این مقاله، تحلیل و روشن‌کردن ابعاد نظریه‌پردازی غزالی برای برون‌رفت از معضل تکفیر است. این نوشتار، به این پرسش اصلی می‌پردازد که ایده‌های غزالی برای حل مشکل تکفیر چیست؟ این مقاله با روش کتابخانه‌ای و با توصیف و تحلیل محتوای این کتاب، به دسته‌بندی و نقد ایده‌ها و راهکارهای غزالی و تأثیرگذاری آنها در بازداری از تکفیر می‌پردازد. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد غزالی در این کتاب با ارائه و تبیین قانون تأویل، به تبیین تفاوت مقام «اختلاف در دین» با «مخالفت با دین» می‌پردازد و اظهارنظرهای اجتهادی را که به تکذیب سخن پیامبر (ص) نمی‌انجامد، موجب تَعلُّق عنوان کفر نمی‌داند. بر این اساس غزالی اگرچه بعضی از مذاهب اسلامی را خطاکار یا بدعت‌گذار می‌داند، آنان را در دایره و حدود دین اسلام می‌داند و با تکفیر آنها مقابله می‌کند. البته غزالی در این کتاب بر موضع خود در برابر تکفیر فلاسفه تأکید می‌کند و سخنان آنان را تکذیب سخن پیامبر (ص) می‌داند. غزالی در ظاهر جایگاه عقل را مقدم بر نقل می‌داند و برای حفظ شأن حکم عقل، قانون تأویل را تبیین می‌کند؛ ولی او در جایگاه یک عالم منتسب به مکتب کلامی اشعری در ماده قیاس برهانی، نقل را اصالت می‌دهد و هر قیاسی را که این ماده نقلی در آن نباشد، غیربرهانی می‌داند. این موضوع مهم‌ترین عامل مواجهه تکفیری او با فلاسفه است.

یکی از مناقشات حاد در الاهیات فلسفی بحث تشخص و عدم تشخص خداوند است. بسیاری از متفکران و پژوهشگران در حوزۀ الاهیات و دین برآنند که خدای وحدت وجودی نامتشخص و خدای ادیان ابراهیمی متشخص است. مطابق این دیدگاه، عارفان ادیان ابراهیمی به اعتبار اینکه قایل به وحدت وجود هستند، به خدای نامتشخص می‌رسند و از آن نظر که ملتزم به دین و متعهد به کتاب‌های مقدس هستند، باید به خدای متشخص معتقد باشند. ازاین‌رو آنها دائم در کشاکش بین تشخص و عدم تشخص به‌سر می‌برند و از این حیث بین بیانات مختلف ایشان ناسازگاری دیده می‌شود. از سوی دیگر ادعا می‌شود که مطابق توصیفی که در کتاب‌های مقدس از خدا شده، خدای متشخص ادیان ابراهیمی دارای صفات انسانی است. و این با خدای نامتناهی وحدت وجودی و واجب‌الوجود فلسفی ناسازگار به نظر می‌رسد. این نوشتار دعاوی مزبور را تحلیل و بررسی کرده و سرانجام با تفکیک معانی گوناگون «تشخص»، «شخص‌وارگی» و «انسان‌وارگی»، تصویر و تبیینی از صفات خدا ارائه داده که مطابق آن بین عرفان اصیل، فلسفة معتبر و دین حق در توصیفی که از خدا می‌کنند، سازگاری تام و یگانگی برقرار است.

از اصلی‌ترین آموزه‌های بودا، «اَن‌آتّا» یا «نه ـ خود» است که می‌توان گفت مهم‌ترین پروتستِ وی به نظام فکری هندوست. درواقع از این منظر، هیچ «خودِ» مستقلی وجود ندارد و «خود» از «پنج توده» تشکیل شده است؛ از این‌رو ماهیت شخص، مبتنی بر این واقعیت است که آنچه به صورت یک « فرد» ظاهر می‌شود، ترکیبی همیشه متغیر یا در حال تغییر از پنج اسکانداست. بنابراین از منظر بودا آنچه باید مطالعه شود، خودِ وجود نیست، بلکه نمودها یا پدیده‌هایی است که آن را دربر گرفته‌اند. این شیوه از «خود» را «خودِ فرایندی» نیز نامیده‌اند؛ یعنی خودی که از سلسله‌ای فرایندِ مستمر و متداخل ساخته شده است که تفاوت هستی‌شناختی در برابر دیگر فرایندها که در تغییر دائمی هستند، ندارد. همچنین در تعریفی دیگر از این نظریه و با توجه به آموزه «راه میانه»، «نه ـ خود» چیزی بین کرانه‌های هستی و نیستی است که نه «هست مطلق» و نه «نیست» را می‌توان بر آن اطلاق کرد. بنابراین می‌توان این‌طور بیان کرد که بودا نه به سلب حقیقی خود، بلکه به نوعی دیگر از «وجود»، یعنی به وجودِ «نه - خود» قائل بوده است. در این تحقیق کوشیده شده است به روش توصیفی - تحلیلی و با رجوع به سخنان منسوب به خود بودا در سه سبد و نه تحلیل‌های مکاتیب بعدیِ بودایی، مفهوم «نه - خود» تبیین و تحلیل گردد.

شیعیان عمان کلیتی واحد نیستند؛ برخی بلوچ، برخی خوجه، برخی بحرینی و شماری نیز عرب عمانی هستند. در هر کدام از این گروه‌ها شخصیت، هویت و تفکر جمعی خاصی ‌مشاهده می‌شود که همین امر سطوح متفاوتی از ادغام در جامعه میزبان را برای آنها رقم زده است؛ به این معنا که هرگونه تلاشی برای تقریب و نزدیک‌کردن مناسبات شیعیان عمان با دیگر مذاهب در گام اول مستلزم بر تمرکز خود شیعیان برای حذف مانع و چالش‌های موجود بین آنهاست. محدودیت‌های قانونی و ساختاری و استفاده حکومت از آنها برای مقابله با تحرکات و فعالیت‌های جدید، چالشی دیگر در این‌باره است. افزون بر آن هرگونه تلاش برای ساماندهی شیعیان عمان، ممکن است حساسیت حکومت عمان را برانگیزد که روابط حسنه‌ای با جمهوری اسلامی دارد. این پژوهش با استفاده از دو روش مطالعۀ کتابخانه‌ای و مصاحبه با یکی از کارشناسان ارشد مسائل عمان، به بررسی بیشتر جوانب حضور شیعیان در جامعه عمان می‌پردازد و رابطه آنها را با اباضیه بررسی می‌کند که بیشتر جامعه عمان را تشکیل می‌دهند، نظام حکومتی عمان را در اختیار دارند و اشتراک‌های بسیاری نیز با شیعیان دارند. این نوشتار اباضیه عمان را گزینه مناسب تقریب و دارای قابلیت‌های لازم برای دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی در نظر می‌گیرد.

شناسایی برخی کنش‌ها در جایگاه مناسک در یک بافت، از مهم‌ترین مسائل در دین‌پژوهی به‌مثابه حوزه‌ای میان‌رشته‌ای است؛ از این‌رو هدف نوشتار حاضر، بررسی چگونگی تمایز مناسک از کنش عادی با استفاده از رویکردی بدیع و برگرفته از چند رشته است. رویکرد موردنظر تلفیقی از مفاهیم مناسک، بدن‌مندی، فضامندی، حافظه و نیّت‌مندی است که آنها را ذیل روند مناسکی‌شدن به‌مثابه امری برای تمایز مناسک از غیرمناسک قرار می‌دهیم. در جستار حاضر با تحلیل مفاهیم و نظریه‌ها به ‌صورت ‌مرحله‌ای، فاتحیتِ برخی کنش‌ها در شناساندنِ خود در جایگاه مناسک را بررسی می‌کنیم. بررسی‌ها نشان می‌دهد از خلال مناسکی‌شدن تلفیقی، فضایی مناسکی تولید شده است که در آن برخی کنش‌ها توسط بدنِ مناسک‌گزاران معنادار می‌شود و از عملی عادی به کنشی مناسکی تبدیل می‌شوند. در پایان نیز نتیجه می‌گیریم یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌های تمایز مناسک از غیرمناسک و شکل‌گیری مناسک فاتح، تربیت بدنی مناسک‌گزاران از طریق موقعیت‌های مقطعی مناسکی برای حجیت‌بخشی به مناسک ابداعی است.

آیین شیواپرستی یکی از شاخه‌های دین هندوست که پیشینۀ آن در این سرزمین به دوران کهن بازمی‌گردد. این آیین در سده‌های میانه توسط شوریدگان و مجذوبانی معروف به «ناینمار»، در مناطق جنوبی هند به رشد و توسعۀ قابل توجهی دست یافت؛ از این‌رو این دوره نقطۀ عطفی برای آیین شیواپرستی به شمار می‌آید. ریشۀ بسیاری از مفاهیم اساسی الهیاتی و فلسفی تفکر شیوایی را می‌توان در سروده‌های فراوان برجای‌مانده از «ناینمار»ها یافت؛ از جمله این مباحث، الوهیّت و رویکرد آنان به خداوند است. مفهوم الوهیّت و بسیاری از مسائل ذیل آن در دین هندو (با وجود پژوهش‌هایی که در این حوزه انجام شده است) هنوز چندان شناخته‌شده نیست. بنابراین جستجو در سروده‌های این قدّیسان و دیدگاه‌های آنان به مسائلی چون مفهوم خدا، وجوه تشبیهی و تنزیهی خداوند، توحید، قدیم‌بودن خداوند، فیض و عنایت پروردگار، موضوعی قابل توجه و درخور بررسی است و هدف اصلی این نوشتار نیز می‌باشد. در این رهگذر با تحلیل سروده‌های این قدّیسان، به مباحث مطرح‌شدۀ فوق پرداخته خواهد شد.