جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیات قرآنی که به بدر منسوب ساخته‌اند، در حال ساخت تصور عذاب شدید، روز قیامت، روز فرقان، روز انتقام، وعده‌ی حق خدا، وعده‌ی باطل شیطان، روز پیروزی حق بر باطل است که باید به سبب ارتباط با چیزی برجسته شوند که آن واقعه بدر است. اینکه چنین مفاهیم انتزاعی و مجردی با چه ساز و کاری با بدر مفهوم­ سازی می‌شود و گفتمانی ملموس و قابل درک پدید می‌آورد، مسئله‌ای است که این پژوهش میان رشته ­ای، با تمرکز بر تفاسیر نخستین و با توجه به استعاره­ ی مفهومی که یکی از نظریه‌های معناشناختی و مبتنی بر رابطه­ ی میان زبان و ذهن است، پی می‌گیرد. بر این اساس زبان­شناسان شناخت‌گرای معاصر، با طرح این نظریه که تفکر انسان ماهیتی استعاری دارد و تمام مفاهیم انتزاعی به واسطه ­ی فرآیند تجسم ­سازی از یک امر شناخته شده و عینی مفهومی می‌شوند، آن را از دید کلاسیکش که تنها جنبه ­ی زیبایی ­شناختی دارد جدا می‌کنند. این پژوهش در چهارچوب مدل لیکاف و جانسون به بررسی استعاره‌‌های مفهومی «کلمات الهیاتی» در برخی از تفاسیر نخستین می‌پردازد تا نشان دهد که این کلمات در نگاه و جهان‌بینی مفسران نخستین چگونه تعریف می‌‌شود. نتیجه­ ی بررسی نشان می‌دهد استعاره در سرتاسر گفتمان مفسران نخستین در مورد چنین کلمات انتزاعی وجود دارد و ابزاری است که با کمک ترسیم نگاره‌های ملموس در بستر واقعه ­ی بدر و یا به عبارتی ذکر روایاتی از آن، ذهن خواننده را به سوی وضعیت تاریخی بکشانند تا قابل درک و در نتیجه، سبب باورپذیری و انتقال هر چه بهتر چنین آموزه‌های انتزاعی باشد.

«وحدت شخصیه وجود» یا «وحدت وجود و موجود» اشاره به نظریه مهم و جنجال برانگیز عرفا و صوفیه در مسئله توحید و خداشناسی دارد. مشهور است که مبدع این نظریه در عالم اسلام، محیی الدین ابن عربی اندلسی می باشد با این حال، شارحین مکتب ابن عربی بودند که در بسط و تشریح ابعاد مختلف این دیدگاه نقش اساسی و اصلی را ایفا کردند. ابن عربی و شارحین مکتب او اگرچه در آثار مختلف خود تاکید کردند که با امداد غیبی و قوه اشراق به درک نظریه وحدت شخصیه وجود راه یافته اند و دیگران هم تنها از رهگذر کشف و شهود به درک آن نائل خواهند آمد، اما همچنان برای اقناع عامه مسلمانان و مخاطبین غیر صوفی، به پاره ای از متون قرآنی و حدیثی استناد و تمسک ورزیده اند. با توجه به گستره این متون، در این جستار صرفا پنج مورد از مهم ترین و شاخص ترین متون حدیثی مورد استناد آنها را گزینش کرده و بعد از تقریر استدلال و تبیین محل استناد عرفا و صوفیه، از منظر عقلی و حدیثی به تبیین نقد ها و ابهامات موجود در آن پرداخته و نشان می دهد که تلاش برای اثبات «وحدت مطلقه عرفانی» از متون حدیثی صعب بلکه ناممکن است.

کنکاش در آیات قرآن کریم بر فضایل و برگزیدگی خاندان پیامبر (ص) دلالت دارد. از جمله ­ی این آیات، آیه­ ی خمس (41 سوره­­ ی انفال) است. با توجه به اهمیت مفاد این آیه از دیدگاه مسلمانان، امام رضا (ع) نیز یکی از ادله­ ی برتری عترت بر امت را همین آیه قرار داده است. بر اساس مناظره­ ی امام (ع) در این آیه، خداوند سهم خویشاوندان پیامبر (ص) را به سهم خود و سهم رسول‌الله قرین ساخته است. امام رضا (ع) مصداق کلمه­ ی «لذی القربی» را خاص اهل بیت پیامبر (ص)، یعنی امام معصوم (ع) معرفی نموده و تعلق گرفتن خمس به عترت را وجه تمایز و برتری آن­ها بر امت می ­داند. در این میان اهل سنت برای کلمه ­­ی «لذی القربی» چهار وجه (1- همه­ ی قریش 2- بنی­ هاشم و بنی­ مطلب 3- فقط بنی ­هاشم 4- آل محمد (ص)) بیان کرده ­اند. علماء امامیه نیز وجوهی هم­چون امام معصوم (ع)، خاندان پیامبر (ص) و ... برای واژه ­ی مورد نظر بیان کرده ­اند. نتیجه‌­ی مباحث مطروحه در این مجال نشان دهنده‌­ی این است که مراد از واژه‌­ی «ذی القربی» امام (ع) است. همچنین مصداق واژه‌­های یتامی، مسکین و ابن‌­السبیل آل پیامبر (ص) هستند. در این زمینه اقوال متفاوتی وجود دارد. تا حد امکان بر آن شده‌­ایم که به تحلیل و بررسی آن­ها با توجه به اقوال فریقین و روایات بپردازیم.

در دورۀ میانه، بعد از توحید الهی، یکی از مهم‌ترین موضوعات مورد اختلاف فرق اسلامی بحث درباب ماهیت کلام‌الهی بود که هردوی معتزله و اهل‌حدیث آن را صوت و لفظ می‌دانستند با این تفاوت که کلام‌الهی نزد معتزله حادث و مخلوق خدا بود و نزد اهل‌حدیث، قدیم و غیرمخلوق. پایان این منازعه نه با منطق عقل و استدلال بلکه با قدرت و زور به محنت قرآن انجامید. فرجام ایدئولوژیک این ماجرا، مسائل بسیاری را بدون پاسخ باقی گذاشت که پرداختن به آن راه‌گشای بسیاری از مسائل دیگر خواهد بود. نظریۀ کلام‌الهی نزد معتزله مبتنی بر متافیزیک خاصی است که از رهگذر تبیین نوع رویکرد متافیزیکی به آن، می‌توان به فهمی بهتر از کلام‌الهی نائل شد این پژوهش به‌روش توصیفی- تحلیلی می‌کوشد رویکرد متافیزیکی معتزله به کلام‌الهی را درقالب چند مسئله به‌ترتیب منطقی بیان کند که ماهیت کلام‌الهی چیست؟ آیا امری هستی‌شناختی است یا معرفت‌شناختی و معناشناختی؟ دارای معانی واقعی است؟ امری انسانی است یا الهی؟ کلام‌الهی چه نسبتی با تاریخمندی دارد؟ رابطۀ ادیان با یکدیگر چگونه است؟ به‌طور خلاصه، کلام الهی، فعل گفتاری خداوند است که به‌لحاظ فاعلی، دو-عاملیتی و به لحاظ فعل بودن، چند-عملی است که از جهت منشأ صدور قصد، الهی و از جهت منشأ صدور لفظ، انسانیْ است و از سه جهت زبانی، فلسفی و کلامی، حادث و تاریخمند است و بر مبنای آن، رابطه ادیان ابراهیمی، به‌لحاظ ماهوی، استقلالی است.

یکی از محوری‏ترین موضوعات فلسفه، حرکت می‏باشد که تأثیرات شگرفی در دیگر علوم داشته است. در کنار تبیین حرکت از سوی فلاسفه، نیاز آن به محرک، مهم‏ترین بخش این موضوع است. فیلسوفان همواره دو نگاه به این امر داشته‏اند. برخی حرکت را در جهان هستی رد می‏کنند و به ثبات و سکون معتقدند و برخی دیگر، جهان هستی و پدیده‏های آن را پیوسته در حال حرکت می‏دانند. ارسطو و ابن‏سینا با روش برهانی و عقلانی، به تبیین حرکت در جهان هستی و پدیده‏های آن پرداخته و محرک حرکت را عاملی بیرونی در نظر می‏گیرند که خود دچار دگرگونی نیست و علت حرکت دیگر پدیده‏هاست و آن را محرک نخستین می‏نامند. در دیدگاه هر دو، شوق و اشتیاق پیوند میان متحرک و محرک می‏باشد که ارسطو بر پایه‏ی آن تنها به محرک نخستین باور دارد و برای اثبات آن، برهان حرکت را می‏آورد؛ ولی ابن‏سینا افزون بر اینکه به محرک نخستین باور دارد و عامل حرکت بودن برای دیگر پدیده‏ها را برای آن تبیین می‏نماید، از محرک نخستین به عنوان خالق و علت موجِده یاد می‏کند و در این زمینه از ارسطو فاصله می‏گیرد. هر دو فیلسوف، محرک نخستین را سرمدی و جاودانه، واحد، بسیط، ضروری الوجود، زنده، سرچشمه‏ی خیر، نیکی، لذت و ابتهاج می‏دانند و این ویژگی‏ها را با دلیل و برهان برای آن اثبات می‏نمایند.

وضعیت مسیحیان شمال آفریقا از جهات دینی، اجتماعی و اقتصادی با سایر نواحی روم باستان تفاوت داشت. مسیحیان آفریقا از نظر دینی خودشان را خالص‌تر و مومن‌تر از دیگران می‌دانستند و از جهت اقتصادی نسبت به رومیان فقیرتر بودند. از سده دوم میلادی که مسیحیت وارد شمال آفریقا شد، شهرهای کارتاژ و نومدیا به‌طور عمده به شهرهای مهم مسیحی‌نشین تبدیل شدند. تا سده چهارم میلادی مسیحیان در آن نواحی در کنار هم تقریباً زندگی مسالمت‌آمیزی داشتند تا اینکه در آن سده شکنجه بزرگ شروع شد. در طول شکنجه برخی از مسیحیان دچار لغزش شدند و به منظور رهایی از خطر اعدام، متون مقدس را تحویل مقامات دادند اما برخی دیگر مقاومت کرده و در این راه شهید شدند. سرانجام در زمان کنستانتین شکنجه پایان یافت و مسیحیان در سرتاسر قلمرو روم از آزادی دینی برخوردار شدند. در این میان، گروهی از مسیحیان شمال آفریقا که بعداً به دوناتیست‌ها معروف شدند اعلام کردند کسانی که در طول شکنجه دچار لغزش شده‌اند، تعمیدشان باطل است و اکنون باید دوباره تعمید یابند. همین دیدگاه باعث بروز اختلاف عمیقی بین دوناتیست‌ها و کاتولیک‌ها شد و به تدریج اختلاف دینی به خصومت و خشونت‌های فراوانی دامن زد، طوری که آفریقا به عرصه کشمکش بین دوناتیست‌ها و کاتولیک‌ها تبدیل شد. ما در ادامه سعی خواهیم کرد با نگاه تاریخی-الهیاتی فرایند ظهور و افول این فرقه را در جهان مسیحیت بیان کنیم.

از دیر باز زیتون در بین ادیان و فرهنگ های گوناگون مورد توجه بوده است که به صورت آیات زیتون در کتب مقدس به کار رفته است. اما مسئله این است که تا کنون در باره ی اهمیت زیتون، بخصوص در بین ادیان و اعتقادات گوناگون، پژوهشی انجام نشده، مگر تحقیقاتی ناکافی و بسیار سطحی که موضوع زیتون در حاشیه ی آن قرار دارد. در این مقاله سعی بر آن بوده تا ادای دینی باشد به جایگاه تاریخی زیتون. در این پژوهش در مورد مفهوم زیتون در متون مقدس قرآن کریم و عهد قدیم مورد بررسی و تحلیل و مقایسه قرار گرفته شده است. هدف از این تحقیق بیان جایگاه زیتون در ادیان مختلف بخصوص یهودیت، و اسلام بوده و از اهداف دیگر این مقاله این بوده است که اهمیت جایگاه زیتون را از دل تاریخ بیرون کشیده و آن را دوباره احیاء کند. این مقاله به روش تحلیلی و توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه ای به بررسی تطبیقی مفهوم زیتون در قرآن کریم و عهد قدیم می پردازد؛ بدین صورت که آیات قرآن کریم و عهد قدیم حول مفهوم زیتون استخراج و دسته بندی می شود. برای این منظور، ابتدا مفهوم زیتون در عهد قدیم را بررسی و تحلیل میکنیم. سپس راجع به مفهوم زیتون در قرآن کریم بحث می کنیم. پس از آن مفهوم زیتون در عهد قدیم و قرآن کریم را مقایسه می کنیم. یافته ها نشان داد که که زیتون در عهد قدیم و قرآن کریم که در این مقاله آمده دارای مفاهیم مشترک که برگرفته از اعتقادات مذهبی آن ها بوده، می باشد؛ مفاهیمی مانند نعمت، برکت و صلح. و اینکه می توان ریشه ی تقدس زیتون را به تاریخی ترین تمدن ها و فرهنگ ها گره زد.

کتاب رسالۀ ‌قشیریه اثر عبدالکریم‌ هوازن قشیری و کتاب احیاء علوم ‌الدین امام‌ محمد غزالی دو اثر شناخته‌ شده در علم عرفان و اخلاق هستند. رسالۀ قشیریه یکی از امهات کتب عرفان‌ و احیاء علوم الدین یکی از نخستین آثار در زمینۀ اخلاق است. صاحبان این آثار با توجه به رویکردی که در عرفان و اخلاق دارند به‌تبیین و تشریح مسائل اخلاقی-عرفانی پرداخته‌اند. این موضوع را با مقایسۀ متن این دو کتاب و تعاریفی که از فضایل و رذایل ‌اخلاقی ارائه می‌دهند به‌ وضوح می‌توان دریافت. دراین پژوهش می‌کوشیم تا با روش مطالعۀ کتابخانه‌ای و به ‌صورت تطبیقی-توصیفی، وصف و شرح این دو نویسنده از مباحثی چون نفس آدمی، حُسن خلق، حسد، توبه و رضا، صبر را مقایسه و بررسی کرده و وجوه تشابه و تمایز نگرش آن دو را که برخاسته از تعلق آنان به دو رویکرد عرفان و اخلاق است نشان دهیم. نتایج حاصل از پژوهش بیانگر آن است که اگرچه اخلاق و عرفان هر دو در پی تربیت نفوس انسانی و دوری از رذایل و کسب فضایل اخلاقی هستند، اما در مواردی چون هدف غایی و نهایی، شیوۀ تحلیل مسائل، ارکان سازندۀ این علوم، دیدگاه و رویکرد کلی حاکم بر آن‌ها، شیوۀ تحلیل مسائل، و مباحثی چون نفس آدمی و اقتدا به پیشوا و راهنما از یکدیگر متمایزند.

همزیستی پیروان ادیان، قدمتی به بلندای قرن ها دارد و این مراودت ها به تکامل دوستی ها، نزدیکی سنت ها و یافتن نقاط مشترک انجامیده است. در عصر کنونی نیز گفتگو بین ادیان بزرگ جهان امری ضروری است. افزایش ارتباط مستقیم مردمی که دارای جهان بینی ها، عقاید، فرهنگ ها و آداب و رسوم متفاوتی هستند یکی از عواملی است که ضرورت گفتگوهای بین ادیانی و میان فرهنگی را ایجاب می کند که در اثر آن مردم علاوه بر اینکه پیروان دارای عقاید و جهان بینی های مختلف را درک می کنند، موضع خود نسبت به آنها را نیز مشخص می کنند. این مقاله به بررسی امکان و راهکار تحقق گفتگوی ادیان پرداخته و مقوله حکمت را مهمترین و جامع‎ترین مولفه در گفتگوی ادیان می داند. بررسی ریشهشناختی حکمت در سنت‎های دینی مختلف و جایگاه و اهمیت آن در ادیان و نیز کنکاش در کارکردهای آن، نشان می دهد که حکمت از یک سو بر ضرورت گفتگو تاکید دارد و از سوی دیگر می‎تواند بهترین مبنای گفتگو باشد. جامعیت حکمت در زمینه گفتگوی ادیان به حدی است که نه تنها می‎تواند مبنای گفتگو باشد بلکه در روش و نحوه گفتگو نیز بسیار کارآمد و کارساز است. پس از تحلیلِ ضرورت گفتگو و امکان تحقق گفتگوی ادیان بر مبنای حکمت، به این نتیجه می رسیم که این گفتمان الهیاتی حکمی به بینش اخلاقی منجر خواهد شد که والاترین ثمرة آن عدالت است که رعایت آن می تواند به داوری منصفانه در باره دیگری بینجامد.

میرزا جواد ملکی تبریزی از عارفان نامی معاصر شیعی میباشد. علما و دانشمندان شهیر پس از ایشان نظیر علامه طباطبایی، علامه حسینی طهرانی و امام خمینی (ره) از ایشان به بزرگی یاد کرده‌اند و برای نظریات ایشان جایگاه والایی قائل بوده‌اند. مطالعۀ «مبانی» و «دستورات» سلوکی ایشان که مبتنی بر اصول «هستی‌شناختی» و «انسان‌شناختی» عرفانی و عقلی وی می‌باشد، نمایانگر یک «نظام وارۀ سلوکی» است. نظامی که عمل به دستورات آن انسان را به «توحید» و «لقاء الهی» برساند. مهمترین راهبردها و مؤلفه‌های این نظام سلوکی عبارتند از: «تفکر»، «علیت»، «وضع الفاظ برای ارواح معانی»، «جامعیت انسان نسبت به عوالم»، «فقر ذاتی سالک»، «محبت»، «اختلاف احوال سالکین»، «مراقبه»، «پایبندی به شریعت»، «توبه»، «توجه به اوقات و ایام خاص»، «مرگ آگاهی»، «قاعدۀ رفق و مدارا»، «نفی دعوی کاذب»، «توسل به انسان کامل» و «توحید»؛ در این تحقیق کوشش شده است که با روش توصیفی تحلیلی ضمن بر شمردن و توضیح هریک از این راهبردها و مؤلفه‌ها به تحلیل عرفانی – عقلانی آنها نیز پرداخته شود تا وجه انسجام و روشمندی نظام سلوکی میرزا بیش از پیش نمایان گردد. شایان ذکر است در تحلیل راهبردها و مؤلفه‌های نظام سلوکی میرزا سعی شده است تا حد امکان این تحلیل‌ها از درون نظام سلوکی ایشان ارائه گردد تا وجه اصالت و استحکام این نظام سلوکی آشکار گردد. بر این اساس اهداف این تحقیق به ترتیب عبارتند از: «استخراج و معرفی راهبردها و مؤلفه‌های نظام سلوکی میرزا جواد ملکی تبریزی»؛ «توضیح و تبیین راهبردها و مؤلفه‌های نظام سلوکی میرزا مطابق با آراء و نظریات ایشان» و در نهایت «ارائۀ تبیینی منسجم و روشمند بر اساس آموزه‌های عرفانی – عقلی از راهبردها و مؤلفه‌های نظام سلوکی میرزا در جهت تبیین انسجام و روشمندی این نظام سلوکی».