جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نُه روایت در بحارالانوار به مجازات و سوزاندن شیخین به‌ دست قائم اشاره دارد. مساله این پژوهش تاریخ‌گذاری و ریشه‌یابی فرقه‌شناختی این روایات و نیز تطورسنجی آن‌هاست. بررسی منابع روایی فرق شیعی یعنی زیدیه، اسماعیلیه، نصیریه و دوازده ‌امامی نشان می‌دهد که ریشه این گفتمان به حلقه‌های غالیان قرن دوم به بعد می‌رسد و شرح و تفصیل آن توسط خصیبی پیشوای نصیریان صورت گرفته است. افکار غالیانه، جریان شعوبی‌گری و عرب‌ستیزی در شکل‌گیری و فربه‌شدن این گفتمان نقش بسزایی داشته و اصل تبّری از اصول کلامی امامی سبب راه یافتن این روایات به برخی منابع امامی شده است. در آثار متقدم امامیه این مجازات در قالب عباراتی موجز و مشابه فقط در انتهای دو روایت کمال‌الدین دیده می‌شود که تقطیع و تلخیصی است از آنچه پیش‌تر در میان غلات رواج داشته است. در إسناد هر دو روایاتِ صدوق نام متهمان به غلو به چشم می‌خورد. دلائل‌الامامه - کتابی غالیانه و مجهول‌المولف- نیز روایاتی در این موضوع دارد که متأثر از الهدایهالکبری است. بحارالانوار با تکرار چندباره روایات غلات و امامیه بسامد روایت را بالابرده است. تکرار این روایات در منابع اخباریان قرن یازده و بعد از آن این موضوع را در منظومه فکری امامیه برجسته کرده، حال‌آنکه ریشه این روایات به غلات و نصیری‌ها می‌رسد. این تحقیق با روش تحلیل محتوا با طی کردن گام‌هایی چون جمع‌آوری داده‌ها، مقوله‌یابی و کدگذاری روایات، مقایسه کمّی و کیفی آن‌ها و بررسی إسناد-متن روایات نتایج خود را ارائه داده است.

در سنت ترجمه قرآن کریم، هر مترجم در برگردان بسمله از یک عبارت ثابت و کلیشه‌ای استفاده کرده است. از سوی دیگر مفسران شیعه و اهل سنت در اکثر قریب به اتفاق تفاسیر، تنها در بسمله سوره حمد به شرح و تبیین این آیه مبادرت ورزیده‌، نیازی ندیده‌اند ذیل بسمله دیگر سور چیزی ذکر کنند. در این میان از بین تفاسیر سنتی، لطائف الاشارات قشیری و کشف الاسرار میبدی استثناء هستند که ذیل هر بسمله، توضیحات منحصر به فردی ذکر کرده‌اند که با دیگر سور متفاوت است. افزون بر این، در نوبت اول کشف الاسرار که به ترجمه اختصاص دارد، چهار نوع برگردان مختلف آمده که بی‌همتاست. این نوشتار که به روش توصیفی تحلیلی سامان یافته، به دنبال پاسخ به چرایی عملکرد ناهمگون رشیدالدین میبدی در ترجمه و تفسیر است؛ پس از تحلیل 113 ترجمه و 112 تفسیر آیه تسمیت در کشف الاسرار، این نتیجه به دست آمد که گرچه برخی ترجمه‌ و تفسیرها با درون‌مایه سور در ارتباط است اما در اکثر موارد، با نوعی ذوق وجدانی مبتنی بر ادراکات درونی و اشراقی مواجهیم. در هر حال رفتار رشیدالدین میبدی نشانگر آن است که او هر بسمله را مخصوص به همان سوره می‌دانسته است؛ دیدگاهی که به شیعه امامیه بسیار نزدیک است.

مقاله پیش‌رو به دنبال بررسی فطرت انسان به عنوان ویژگی بنیادین در موضوع انسان‌شناسی از منظر مکتب اسلام و اندیشمند معاصر، حکیم آیت‌الله شاه آبادی، مشهور به فیلسوف فطرت، با روشی توصیفی، نقلی و تفسیری می‌باشد. پژوهش حاضر حاکی از آنست که ریشه­ی بسیاری از بحران­های معرفتی، اخلاقی و مادی­گرایی در طول تاریخ حیات بشری، ناشی از بحران هویت است، که آن نیز بدلیل عدم شناخت انسان از خود اصیل و واقعی­اش می‌باشد. لذا یکی از اساسی‌ترین راهکارها برای رفع بحران مذکور، شناخت بنیادین و همه­جانبه انسان با ویژگی­های تکوینی خویش است. یافته­های این پژوهش نشان می­دهد، انسان پیچیده­ترین و عالی­ترین مخلوق خداوند است و دارای شخصیت مرکّب از دو ویژگی وهدف تکوینی مُلکی (حیوانی) و مَلکوتی (فراحیوانی) است. ویژگی فطرت بُعد ملکوتی ، هویت ذاتی و توحیدی انسان را تشکیل می دهد، که در آیات و روایات اسلامی از آن به عنوان دین حنیف، اسلام، معرفت خدا و توحید یاد می­کنند و به تعبیر حکیم شاه آبادی، انسان مفطور به فطرت الهیّه است که از لوازم وجود مُدرک او می­باشد و حقیقتش، علم و عشق به کمال مطلق، یعنی خداوند سبحان است. فطرت انسان بر اساس آیه فطرت و تفسیر آیت الله شاه آبادی، دارای ویژگی­هایی همچون همگانی، همه­گاهی، غیراکتسابی(جبری و ناخودآگاه)، ثابت، غیرقابل تغییر و تبدیل و معصومیت ازخطا و اشتباه است. بر این اساس فطرت، نقش و جایگاه هدف نهایی از رشد و کمال واقعی انسان را ایفا می­کند. لذا برای او دارای ارزش و مطلوبیت ذاتی و مطلق است و اگر انسان به کمک تعالیم و آموزه­های انبیاء الهی، به صورت خودآگاه و اختیاری توجه خود را به سمت و سوی آن معطوف کند و حجاب­های بُعد مادی و حیوانی­اش را کنار بزند، منِ توحیدی او شکوفا شده و از هویتی اصیل و الهی برخوردار می­گردد، که در واقع همان مقام قرب الهی، بهشت سعادت و حقیقت­الکمال او خواهد بود.

سرآمد محدثان امامیه محمد بن علی بن بابویه (م.381) معروف به شیخ صدوق؛ در دوران زندگانی خویش شرق و غرب دنیای اسلام را درنوردید تا میراث ائمه اطهار( را گردآوری کند. حاصل سفرهای حدیثی او، کثرت مشایخ و فراوانی تألیف بود. در این مسیر پرفراز و نشیبْ صدوق، قدم به شهرهای دور و نزدیک گذاشت و دربرابر اجلآی امامیه زانوی تتلمذ زد. در لابه‌لای سفرهای صدوق و نگاشته‌های وی، نام «همدان» و یاد محدثان «همدانی» دیده می­شود. از نتایج سفر شیخ صدوق به همدان، آشنایی و تحمل حدیث فراوان از محدثی جلیل القدر به نام «احمد بن زیاد بن جعفر همدانی» است. وی محدثی برخاسته از مکتب همدان، از مشایخ صدوق و از محدثان با روایات فراوان اما مجهول‌الحالی است که نام وی در اِسناد آثار پیشینیان امامیه به‌چشم می‌خورد. این نوشتار کوشش می­کند با تکیه بر داده‌های محدود از آثار صدوق، گوشه‌ای از زندگانی ناشناخته "احمد بن زیاد همدانی" را که در کتب رجالی مورد غفلت قرار گرفته؛ آشکار نماید و به ارزیابی نقش او در تکمیل میراث امامیه توجه دهد. این پژوهش با همین هدف و از رهگذر روش توصیفی-تحلیلی به بررسی نقش این شیخ بلاواسطه صدوق پرداخته است.

کتاب وسائل الشیعه اثر شیخ حر عاملی یکی از جوامع حدیثی متأخر شیعی است که با رویکرد فقهی به نگارش درآمده است. مؤلف در این کتاب که یکی از مهمترین منابع فقه شیعه را تشکیل می‌دهد و با توجه به معیارهایی به گزینش مصادر روایی معتمد و معتبر از میان منابع روایی فراوان پرداخته است. یکی از این منابع، کتاب مسائل علی‌بن‌جعفر است که از اصول روایی شیعه محسوب می‌شود. رویکرد علمای متقدم، متأخر و معاصر نسبت به این کتاب متفاوت است و در حالی‌که متقدمان با ارجاع به طرق صحیح این کتاب در تألیفات خود به آن اعتبار بخشیده‌اند، متأخران تنها به نسخه‌ای از این کتاب دست یافته‌اند که به طریقی ضعیف گزارش شده است. رویکرد معاصران به این کتاب متفاوت بوده به‌طوری که برخی از علماء آن را تلقی به قبول نموده و بسیاری هم در اعتبار و اصالت نسخه کنونی تشکیک وارد کرده‌اند. بررسی اعتبار نسخه کنونی در رویکرد علماء به این کتاب در دوره‌های مختلف حکایت از عدم انطباق این کتاب با معیارهای کتب معتمد حتی نزد شیخ حر عاملی دارد و این مسأله گویای تساهل و تسامح مؤلف وسایل الشیعه در مواجهه با گزینش این منبع حدیثی است.

رستگاری محبّان امام علی (ع) یکی از موضوعات مطرح شده در منابع روایی فریقین است. نسخه خطی «سلّم درجات الجنّه» ابن مشهدی مفسّر و محدّث بزرگ شیعه قرن دوازدهم و صاحب تفسیر مأثور «کنزالدقایق»، از جمله منابع ارزشمند در این زمینه می باشد. از مجموع چهل حدیثی که در این نسخه جمع‌آوری شده، هجده حدیث آن به مسأله رستگاری محبیان ابوالائمه(ع) پرداخته است. با توجه به شواهد و متابعات فریقین و تحلیل متنی روایات، این روایات به روش توصیفی تحلیلی احادیث اعتبار سنجی شد. پس از واکاویِ شواهد و قرائن احادیث، محرز گردید که مضمون آنها از تواتر اجمالی برخوردار بوده، و دارای وثاقت صدوری است. بدین ترتیب آنچه موجب رستگاری شیعیان و رسیدن به رضوان الهی است، اطاعت، مودت و تمسک به حضرت علی است.

از جمله حدیث‌پژوهان معاصر که با درک اهمیت پاکسازی احادیث تاریخی و سیره؛ پای به عرصه پژوهش در این زمینه نهاد، «علامه سید مرتضی عسکری » است. وی در تألیفاتی که احادیث سیره و تاریخ را مورد نقد سندی و متنی قرار داده است، علاوه بر شناسایی و اصلاح احادیث تحریف‌شده؛ علل و آثار حاصل از این آسیب را ردیابی می‌نماید. عوامل تاثیرگذاری که او برشمرده را می‌توان به دو دسته سهوی و عمدی تقسیم کرد. علل سهوی عبارتند از؛ «اشتباه نویسندگان»، «تحریف سیره نبوی در پی اجتهادات خلفا در شرعیّات» و «تحریف قهری تاریخی». علل عمدی مواردی چون «تعصبات قبیله‌ای»، «انگیزه مادی»، «میل به تفسیر به رأی روایات نبوی و آیات الهی»، «حسادت نسبت به حضرت علی% و حذف وصایت او»، «تخریب چهره اسلام»، «همگامی با فرهیختگان عصر صدور»، «همگامی با عیاشان زمانه و پسند جمهور مردم» و «اسلام‌براندازی معاویه» می‌باشند. در نگاه علامه؛ تحریف اخبار، عواقب ویرانگری چون؛ «تحریف تاریخ واقعی اسلام»، «تثبیت سنّت خلفا»، «تضعیف شخصیّت پیامبر$»، «ورود آگاهانه اخبار محرَّفه در مصادر تاریخی متقدم»، «ضعف اعتبار مصادر متقدم اسلامی»، «سوءاستفاده خاورشناسان» و «عدم شناخت صحیح اسلام» را موجب گردیده است.

یکی از انواع روایات، روایات طبی است که در منابع شیعه و سنی وارد شده است. در کنار روایات، برخی منابع علمی مسلمانان، کتاب‌هایی است که دانشمندان مسلمان در موضوع طب تدوین کرده‌اند. از آنجایی که بخش زیادی از روایات طبی از قوت سندی برخوردار نیستند؛ لذا دیدگاه‌های گوناگونی در خصوص منشاء و اعتبار این احادیث مطرح شده است. از دیگر سو به دلیل موضوع این روایات که در زمره‌ی دانش‌های بشری است، درخصوص رابطه‌ی ماهوی متون کهن طبی و احادیث طبی سه گمانه مفروض است. در یک نگاه بدبینانه، شاکله‌ی اصلی روایات طبی، متونی جعلی هستند که براساس منابع طبی ساخته و پرداخته شده و با چسبانیدن اسانیدی بدان‌ها در مجامع روایی وارد شده‌اند. نگاه مقابل آن تدوین منابع طبی براساس روایات طبی است؛ یعنی به‌طور کلی دانش طب بر پایه‌ی روایات طبی معصومان‌( و با حذف اسانید آنها شکل گرفته است. احتمال سوم هم ماهیت جداگانه‌ی این دو دسته از منابع است که از دو منشاء متفاوت شکل گرفته‌اند و در صورت اثبات آن، بطلان دو گمانه‌ی نخست آشکار خواهد شد. لازمه‌ی کشف درستی گمانه‌ی سوم نیز بررسی تطبیقی میان این دو دسته از منابع است. وجود موارد تشابه و اختلاف میان این دو دسته از منابع که حاصل یک بررسی تطبیقی است، درستی گمانه‌ی سوم را نمایان می‌سازد.

آیت‌الله بروجردی فقیهی رجالی است که نگاهی ژرف‌اندیشانه به مسأله حدیث و اسناد دارد، ایشان آثاری در علم رجال دارند. علاوه بر تقریرات فقهی ‌ایشان کـه شمه‌ای از توانایی‌های عالمانه وی را در حدیث پژوهی بازگو کرده است، کتاب ارزشمند «الموسوعه الرجالیه» برخی از دیدگاه‌های رجالی‌ ایشان را پیش روی ما قرار می‌دهد. با توجه به اینکه؛ بررسی سبک‌های مختلف رجالی‌ و تحلیل و بررسی آن‌ها به عنوان یکی از ابزار استنباط احکام شرعی می‌تواند زمینه توسعه و گسترش علم رجال و رسیدن به معرفت ژرف کاوانه را فراهم آورد، لذا در این جستار با مراجعه به آثار بر جای مانده از آیت الله بروجردی و تقریرات فقهی و اصولی ایشان؛ با روش توصیفی ـ تحلیلی و تکیه بر اسناد کتابخانه‌ای به بررسی و تحلیل رویکرد رجالی ایشان پرداخته‌ایم. اهم مبانی ایشان در شناخت راوی عبارت است از اعتقاد به ضرورت علم رجال در شناخت راویان، عدم اعتقاد به اصل انسداد در اثبات عدالت راوی، اعتقاد به اعتبار کتب رجالی متقدمان به عنوان اسناد معتبر علمی، اعتقاد به کافی نبودن کتب اربعه برای شناخت و معرفی راویان، میزان نقل روایت؛ قرینه‌ای در شناخت راوی، اعتبار اجماع متقدمین و مشایخ ثقات و... همچنین با پیجویی آثار این فقیه رجالی مشاهده می‌کنیم که روش ایشان در جرح و تعدیل روایات عبارت است از: نگاه تاریخی به اسناد، اولویت رجوع به کتب اربعه نسبت به سایر متون، جامع نگری در نقل اقوال علمای رجال، اعتماد به گزارش‌های رجالیان و اقوال و استنادات علمای اعلام و... .

در ارتباط با نزول سوره عادیات سبب نزول‌های متعددی نقل شده است که علاوه بر حوزه تفسیر در مباحث کلامی و تاریخی نیز اثر گذار است. علی‌رغم تحقیقات متعددی که در این زمینه انجام گرفته است اما استفاده بیشتر از مباحث تاریخی و قرائن مرتبط در رابطه با سبب نزول‌های این سوره همچنان مورد نیاز است. تحقیق حاضر با هدف بررسی بخشی از نقل‌های سبب نزول آیات آغازین این سوره درصدد است تا آن دسته از نقل‌هایی که با استعمال الفاظی صریح سبب نزول این آیات را مشخص می‌کند، با بهره‌گیری بیشتر از مباحث تاریخی مورد بررسی قرار دهد. مباحث تاریخی گویای آن است که برخی از نقل‌ها همچون نزول سوره عادیات برای جنگ بدر و یا برخی سریه‌های گسیل داشته شده به سوی بنی کنانه، مشتمل بر نکاتی است که با سیاق سوره سازگاری نداشته و نمی‌تواند به عنوان سبب نزول پذیرفته شود. همچنین برخی از نقل‌های ناظر به برخی شخصیت‌ها مانند نزول سوره عادیات در خصوص سریه‌ای به فرماندهی مسیب بن عمرو و منذر بن عمرو در راستای گزارش‌های تاریخی رسیده پیرامون آن اشخاص نمی‌باشد. در این بین تنها برخی از نقل‌ها مثل روایت نقل شده از امام صادق %، روایت ابوذر، گزارش شیخ مفید و گزارش ابن شهر آشوب در مورد نزول سوره عادیات در شأن علی %، به جهت سازگاری با مباحث تاریخی مورد پذیرش قرار گرفته و تحلیل تاریخی می‌تواند محدوده زمانی نزول آیات آغازین این سوره را بر اساس برخی از این نقل‌ها تا حدودی مشخص نماید.