جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«اختلاف حدیث» و «عوامل بوجودآورنده­ی آن»، از جمله مسائل حدیث­پژوهی است که بی‌اعتنایی به آن، منجر به عدم وثوق به حدیث و کنار گذاشتن آن می­گردد؛ براین­اساس، دانشمندان و حدیث­پژوهان به دلیل تأثیر شناخت اسباب اختلاف حدیث در چگونگی رفع تعارض آن، با بررسی این اسباب می‌کوشند راهکارهای برون رفت از تعارض را بیابند. بخشی از اختلاف حدیث، در مرحله­ی نقل و وصول به طبقات بعدی رخ داده است و در ایجاد آن ناسخان و راویان حدیث نقش داشته­اند. پژوهش حاضر، موضوع اختلاف حدیث را با رویکرد بررسی نقش راویان از عصر پیامبر$ تا پایان دوره امامان% با تأکید بر آرای آیت­الله سیستانی مورد واکاوی قرار می­دهد. ایشان پاره­ای از اختلافات غیر واقعی را از ناحیه­ی ناقلان و ناسخان و ناشی از عواملی نظیر: عمد و تساهل، یافته و فارغ از تحلیل رجالی به بررسی این عوامل پرداخته است. از مطالعه آثار ایشان برمی­آید عملکردهای ناسخان و راویان که منجر به اختلاف حدیث شده به سه گونه­: عامدانه، غیرعامدانه و مشترک بین حالت عمد و غیرعمد قابل تقسیم است.

از نظر ایزوتسو، اسلام، یکی از معتبرترین ومهمترین فرهنگهای مذهبی جهان است؛ او به قرائتی عالمانه از قرآن برای درک درست آن دعوت نموده‌ است. بسیاری از مطالعات قرآنی، روش ایزوتسو را در تعامل با مفردات قرآن پیروی کرده اند؛ با این حال روش ایزوتسو در تحلیل مفاهیم کلیدی قرآن، دارای نواقصی بوده که در برخی موارد، نتایجی ناصواب را نتیجه داده است. در این تحقیق که با رویکرد توصیفی – تحلیلی صورت گرفته این نتایج به دست آمده که 1- مفهوم اصلی و مرکزی در گفتمان قرآنی، که از نظر ایزوتسو مفهوم توحید است، برای فهم محور اصلی آیات، مکفی وقانع کننده نیست و رویکرد ایزوتسو از حیث مضمون، نکته جدیدی به مطالعات قرآنی نیفزوده است. 2- تحلیل ایزوتسو از مسأله (خلق کفر)، صرفاً ارائه خوبی از ادله فرقه‌های متخاصم است و در واقع تحلیل دقیق و متمایز استدلال های مفسران است. وی،هیچ چیز جدیدی به مفاهیم کلیدی این قضیه اضافه نکرده است و صرفاً این مفاهیم را ماهرانه وخوب استخراج کرده است. او این مسأله را با دیدگاه مستقل، نتیجه‌گیری نکرده و نظری را بر نظر دیگر ترجیح نداده است.

گاه شهرت تفسیری مانع بازخوانی آیات است. آیات 32و 33 احزاب همواره مورد اتفاق تفسیری بوده و آن­را در خطاب به امهات­المؤمنین و توصیه به حجاب، عفاف و حبس آنان در منزل تفسیر نموده­اند. به­نظر می­رسد این تفسیر در وجوهی، باشأن رسالتی پیامبر، شواهد تاریخی، سیاق و فضای سیاسی سوره در تعارض است. برون­رفت واکاوی نقادانه این آیات با بررسی واژگان کلیدی آن، نشان داد که می­توان در تفسیر آیات، احتمال داد که این آیات از محتوائی سیاسی برخوردار هستند و نمی­توان آن­را صرفاً در حد توصیه­ایی به حیا و عفت­ورزی امهات­المؤمنین تقلیل داد. بر اساس این احتمال و درنگ، فراز «فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ» درمعنای خوارننمودن، اطاعت نکردن و تأثیر نپذیرفتن از منافقان بوده و مراد از «قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ» نیز آرامش برقرار کردن و خاموش نمودن آتش فتنه در خانه است. شواهد تاریخی حکایت از ورود این تفسیر به منابع تفسیری از قرون اولیه باهدف مستور ماندن نفوذ جریان نفاق در خانه­های زنان پیامبر، و کم­رنگ نمودن خطاهای امهات­المؤمنین و در پی آن سرزنش­های متعدد قرآن دارد.

واژه­ی قرآنی «بقیت­الله» از میان سوره­های قرآن تنها در سوره هود ذکر شده است. یادکرد واژه مذکور تنها در سوره هود باعث شده است برخی مفسران آن را در قالب سیاق و محتوای آیات سوره هود تفسیر کنند و برخی دیگر واژه را فراتر از سیاق سوره تشریح کرده­اند. تحلیل تفسیرها و مصادیق ارائه شده از جانب مفسران مطلبی است که در این تحقیق به آن پرداخته شده است. که در پایان حاصل شد «بَقِیَّتُ اللَّهِ»، به معنای باقی­مانده­­ی فناناپذیر منسوب به خداوند، دارای مصادیق بی­شماری می­باشد و هر وجود مبارک و نافعی که به اراده‏ی خداوند برای بشریّت باقی می‏ماند را شامل است. لذا موارد بیان شده در تفاسیر اهل سنت و اغلب تفاسیر شیعه، تنها بیان برخی از مصادیق این واژه می­باشند.

فهم آیات به وسیله سیاق موضوعی مهم در میان مفسران ساختارنگر است. تفسیر ألأساس سعید حوی به جهت اهمیتش در میان این رویکرد باعث شده تا تعداد دفعات به کارگیری سیاق و گونه­های آن إحصا گردد و دقت مفسر در برداشت‌هایش نیز مورد سنجش قرار گیرد. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای انجام شده است. حوی از سیاق در 357 مورد و 12 کارکرد بهره برده است. رد و پذیرش آراء، کشف ارتباط قصص با غرض و مفاهیم سوره از دهم کارکردهای تفسیری در تفسیر ألأساس هستند. نقل آراء اهم مفسران ساختارنگر در کنار آراء حوی گویای این مطلب است که این مفسران در عین داشتن وحدت رویکرد دارای اختلاف رای می­باشند. از عوامل موثر در تعدد فهم­ها می‌توان به عدم توجه کافی به ساختاریابی سوره و انواع سیاق، رجحان دادن مبانی فکری و عقاید مفسر و دیگر اندیشمندان بر سیاق و توجه بسیار حوی به اثبات ارتباط میان محور منتخب هر سوره با آیات آن سوره، اشاره کرد. برخی از موارد مذکور، میان مجموعه تفاسیر ساختارنگر مشترک و برخی نیز خاص تفسیر ألأساس است.

احادیث مهدویت به دلیل ظرفیت بالای اعتبار بخشی به جریان­های سیاسی، مورد سوء‌استفاده قرار گرفته است، از این‌رو جدا‌سازی مجعولات و تبیین دلایل رویکردهای سیاسی به این اخبار کمک شایانی به پاک­سازی معارف مهدویت از مجعولات دارد، گویا رقابت­های سیاسی پررنگ‌ترین نقش در وارد کردن احادیث جعلی به حوزه مهدویت داشته است. در این میان نقش امویان به عنوان نخستین کسانی که در تاریخ اسلام خلافت را به سلطنت تبدیل کردند، پررنگ می­نماید. این مطالعه با هدف بررسی نقش امویان در جعل و تحریف احادیث مهدویت و گونه‌شناسی این احادیث شکل گرفته است. پرسش ما این است که رویکرد امویان به احادیث مهدویت چه بوده و آنان در جهت تحکیم و توسعه قدرت خود چه نقشی در جعل روایات مهدویت داشته­اند؟ نتایج این مقاله که با روش تحلیل محتوا و بر پایه منابع کتابخانه­ای به دست آمده است، نشان­ می­دهد که مهم­ترین گونه­های جعل و تحریف امویان در روایات مهدوی عبارت­اند از: «جعل و تحریف در مصداق مهدی موعود»، «فضیلت‌بخشی به اماکن تحت سلطه»، «مشرق‌ستیزی» و «جعل و تحریف در نشانه­های ظهور».

میزان پایبندی مفسر برجسته‌ای همچون فخررازی در اختیار یک قرائت و تفسیر قرآن براساس آن از نکاتی است که افق دید مخاطب را در استفاده از تفسیر فراخ‌تر می‌نماید. در این پژوهش به شیوه‌ی تحلیلی توصیفی رویکرد فخررازی در تفسیر مفاتیح‌الغیب نسبت به اختلاف قرائات واکاوی گردیده است؛ بدین‌سان وی در مواجهه با این موضوع گاه ساکت است و گاه تنها به ذکر اختلاف قرائات اکتفا نموده و در تفسیر برخی آیات با ذکر دلایل به تحلیل و ترجیح یک قرائت پرداخته است. استفاده وی از دانش قرائات جهت بسط معنایی یک آیه یا عبارت، همچنین تقویت یک معنا و ابهام‌زدایی از آیات مشکل، بهره‌هایی است که این مفسر از این دانش در تفسیر خویش از آن سود جسته است.

اندیشه‌ی تفکیک همواره با نوعی نقل‌گرایی و فلسفه ستیزی همراه بوده است. نقل‌گرایی در جریان‌های مختلف فکری مانند اخباری‌گری در شیعه و سلفی‌گری در اهل تسنن به‌چشم می‌خورد. اما نقل‌گرایی در دوره‌ی اخیر در قالب جریان تفکیک نیز قابل بررسی است. میرزامهدی اصفهانی به عنوان موسس مکتب معارف خراسان، موسوم به «مکتب تفکیک»، رویکرد متفاوتی نسبت به مخالفان خود و بسیاری از مطالب فلسفی داشته که از آن جمله می‌توان به تمییز بین برهان فلسفی با عقل مذکور در آیات و روایات اشاره کرد. وی بر این باور است که حجّت الهی بر بندگان، عقل نورانی است که بین حق و باطل تمییز داده و کاشف حسن و قبح می‌باشد؛ نه برهان ظلمانی که از تمییز دادن مواد خود نیز عاجز است. این رویکردها منشأ انتساب باور نقل‌گرایی در مفهوم عقل‌گریزی به جریان تفکیک شده است. مقاله حاضر بر آن است تا با روش توصیفی- تحلیلی، ضمن تبیین نگاه منتقدان جریان تفکیک، محل اشکال میرزای اصفهانی را تبیین نموده و اشکالات ناقدان در این خصوص را مورد نقد و تحلیل قرار دهد.

اکراه در دین می­تواند در سه موضوع دین­آوری، دین­داری و عمل به دین مورد بحث قرارگیرد. بسیاری از فقها با استناد به قرآن و احادیث اکراه مردم در عمل به احکام شرعی را جایز، و بعضی دیگر آن را غیر جایز می­دانند. آثار زیادی که هر یک از این دو نظر در جامعه دارد ضرورت بررسی آن­ها و دستیابی به یک نظر مستدل را، که هدف این مقاله است، بیشتر می­کند. با استناد به ادله متعدد قرآنی و روایی می­توان گفت: اکراه در عمل به شریعت مشروع نیست و ادله­ای که ممکن است برای آن آورده شود قابل نقد است. هیچ­کس مُجاز نیست مسلمانی را که نمی­خواهد در بعضی موارد دین­دارانه زندگی کند، به سبک زندگی دینی اکراه کند؛ حاکمیت دینی نیز نمی­تواند با تکیه به دین، در جامعه شریعت اکراهی اقامه کند، مگر در مواردی، مثل مجازات­های مصوّب که اغلبِ مردم بخواهند؛ که در این صورت در حکم اختیار جامعه و تخصصاً خارج از اکراه است.

دو واژه "توبه" و "إنابه" از واژگان کلیدی در نظام دینی و به تبع آن گفتمان معصومان' می­باشد که با توجه به نقش برجسته­ی آن در ندامت از گناه و رجوع به مسیر الهی از ارزش والایی جهت تعمق در مفهوم­شناسی و کاربست صحیح آن در نظام هستی برخوردار است. بررسی معنی­شناختی این دو واژه به ظاهر هم­معنی بنابر روابط همنشینی، به کاربست هر واژه در موقعیت خاص و ظرافت­های معنایی نهفته در هر یک اشاره دارد که نقش جایگزینی واژگانی این جفت­واژه را از بین خواهد برد. پژوهش حاضر بر آن است تا با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی پس از مفهوم­شناسی لغوی این دو واژه به ارتباط معنایی واژگان "توبه" و "إنابه" با واژگان هم­نشین در متن صحیفه سجادیه اشاره داشته و در این میان با تحلیل موردی برخی روابط همنشینی، به میدان معنایی هر واژه و ظرافت­های ممیِّزانه آن بپردازد؛ رهیافتهای حاصل آنکه واژه توبه در متن مذکور، در پی روابط همنشینی با واژگانی مانند "نَدَم"، "دعاء"، "معصیه"، "عفو" و "ضمایر عائد إلی الله"، مفاهیمی ویژه مانند "ندامت"، "فراخوانی خداوند و عبادت"، "ترک معصیت"، "حبط گناهان و فرجام خوش" و در نتیجه "سیر إلی الله" را مطرح می­سازد و واژه "إنابه" نیز در پی همنشینی با "واژگانی همچون "معصیه"، "طاعه" و ضمایر ارجاعی به "الله"، ظرافت­های معنایی خاصی همچون "تداوم ترک ارادی معصیت"، "بندگی خالصانه" و در نتیجه "سیر إلی الله" را تجلی داده است. با توجه به این خوانش، لوازم اولیه در این دو واژه از تفاوت برخوردار بوده چنانچه ندامت لازمه توبه و ترک معصیت لازمه انابه بوده و همین امر افزون بر معانی مشترک، ظرافت­های معنایی ممیزانه­ای را فراهم می­آورد؛ مهم آنکه برآورد معنا بر اساس این سازوکار زبانی، مدلی روشمند به شمار آمده که از جایگزینی غیرنظام­مند واژگان می­کاهد و از عدم ترادف کامل واژگان سخن می­گوید و فهم صحیح از واژگان و مراد اصلی خالق اثر را فراهم می­آورد.