جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خانواده اولين و مهمترين نهاد در تاريخ و تمدن انسانی است که افراد بشری در آن با شيوه های زندگی جمعی و تفاهم و سازگاری با ديگران آشنا می گردند. خانواده مناسب ترين بستر فعليت يافتن قابليت ها و استعدادها و توانايی هاي انسانی است و بخش عظيمی از ابعاد شخصيت افراد همچون رفتارهای اجتماعی، مسووليت پذيری، تحمل و بردباری در برابر ديگران و واکنش های عاطفی در آن شکل می گيرد. هدف از نگارش اين مقاله بررسی شيوه های فرزند پروری والدين و نقش آن بر سازگاری اجتماعی فرزندان می باشد، که با روش اسنادی انجام شده است و با تکنيک فيش به جمع آوری داده ها اقدام شده است. نتايج حاصل از اين بررسی نشان داد: چهار نوع شيوه های تربيتی در خانواده ها والدين بر فرزندان اعمال می کنند که عبارتند از: 1) شيوه تربيتی استبدادی. 2) شيوه تربيتی قاطع. 3) شيوه تربيتی سهل انگار و 4) شيوه تربيتی مسامحه کار. هر کدام از شيوه های تربيتی حاکم بر خانوده ها که والدين در جهت تربيت فرزندان بکار می گيرند خود دارای تاثيراتی در جهت سازگاری اجتماعی فرزندان دارد.

تربیت عقلانی بدون شک از مهمترین اهداف نظام های تربیتی است و در تعلیم و تربیت اسلامی نیز نقش مهمی دارد و مورد تأکید آیات و متون دینی است . البته تربیت عقلانی با تربیت ارزشی ، دینی و حتی عرفانی در تضاد نیست همچنان که ادغام برهان‌، قران و عرفا‌ن را می توان در حکمت متعالیه به نظاره نشست. برنامه فلسفه برای کودکان نیز از برنامه‌های آموزشی جدید در جهت بهبود روند فلسفه‌ورزی و تفکر در کودکان است و مدعی رویکردی جدید در تربیت عقلانی با نام «حلقه کندوکاو» است .این برنامه باوجود ظرفیت‌های خوب برای ایجاد فضای تفکر دارای مبانی‌ای ناهمخوان با مبانی فلسفی تربیت اسلامی است. به این منظور ضروری است جهت استفاده از ظرفیتهای مثبت این برنامه، مبانی فلسفی آن مورد توجه قرار گیرد. البته در این مجال به علت اهمیت و ارتباط مستقیم مبانی معرفت‌شناختی با تربیت عقلانی این مبنا مورد بررسی قرار می گیرد. به این منظور بعد از بررسی وتحلیل این برنامه، مبانی معرفت شناختی آن استخراج و با مبانی مستخرج از حکمت متعالیه مقایسه می شود. نتایج حاصل نشان می‌دهد حکمت متعالیه می‌تواند با داشتن مبانی معرفت شناختی همچون امکان دسترسی به یقین ،مطلق گرایی ، تنوع ابزار و منابع معرفت و امکان معرفت دینی و فلسفه الهی فضای تربیتی متفاوتی از برنامه فلسفه برای کودکان عرضه کند که علاوه بر استفاده از ظرفیت‌های مثبت برنامه فلسفه برای کودکان، نواقص آن را در تربیت یک انسان جامع خداجوی اندیشه‌ورز برطرف سازد

در زمان معاصر، ما با نظریات بشرى زیادی در مورد تربیت عقلی ونظریاتی که محور آنها انسان می باشد مواجه هستیم در حالیکه این بحثها به سمت بحثهای فلسفی کشیده شده است. پس بر کسانیکه در حوزه مطالعات اسلامی فعالیت می کنند لازم است که نظریه قرآن را در مورد ایجاد نظام پیش رو تربیت عقلانی تبیین نمایند. لذا پژوهشگر رساله حاضر رساله خود را با عنوان نظام تربیت عقلی از نگاه تفسیری فراگیر انتخاب نموده است. هدف اصلی از این پژوهش عبارت است از استخراج این نظام از خلال تدبر در معانی آیات قرآن کریم وعرضه یافته های دانش بشری به آن به جهت زدودن خطاها واشتباهات ودر عین حال استفاده از روشها وتکنیکهای تربیتی که با نظریه قرآن مخالفتی ندارند. روش کار این پژوهش تحلیل آیات با استفاده ازهمه نظریات تفسیری مرتبط برای استخراج نظام تربیتی عقلی است که برتری قرآن کریم را بر نظریاتی که قبل وبعد از آن در این باره بیان شده است،اثبات می کند. زیرا که قرآن وحی الهی به شخصی است که از هرگونه خطا واشتباه مصون است. آنچه رساله حاضررا از پژوهشهای مشابه متمایز می کند،استخراج نظام تربیتی است که یافته های دانش بشری بدان نمی رسد ونیزاین پژوهش امکان تعامل قرآن با علوم انسانی را برای گسترش واصلاح آنها مورد تاکید قرارمی دهد. بنابراین پژوهش حاضرنظریه علوم انسانی ونظریه قرآنی را در مباحث اصلی واساسی ارائه می دهد: درابتداعقل را تعریف کرده واصطلاحات وتقسیمات وابعاد آن را در هر دو نظریه (علوم انسانی وقرآن) بیان نموده، سپس به تفضیل روش تفسیر توحیدی را توضیح می دهد زیرا که این روش شیوه مورد استفاده در این رساله است.سپس مهم ترین مبانی انسان شناسی معرفت شناسی و وجود شناسی با ذکر اهداف آن بیان گردییده است تا اهداف عالی تربیت عقلی و مهم ترین ظرایف، روشها و شیوه های آن مورد بحث قرار گیرد. بنابراین پژوهش حاضربه احصاء اسلوب های تئوری وعملی تربیت عقلی در قرآن کریم پرداخته است که شامل شناساندن اسلوب های معرفتی، تشویقی و رفتاری است که هدف آنها کامل نمودن تربیت عقلی افراد بشر است که البته هدف غایی و اساسی از آن، رسیدن جوامع بشری به حیات طیبه عقلانی است. پژوهش حاضربه اثبات وجود نظام تربیت عقلی در قرآن کریم دست یافته و وبا توجه به اینکه رفتار انسان در جمیع جوانب زندگی اعم از ارتباط با خالق یا هم نوعان یا طبیعت دارای قانون و روش تعریف شده است. اثبات نموده است که نظام تربیت عقلی قرآن دارای استحکام و قوت است وروشمندی تربیت عقلی قرآن در مواردی که التزام عقلی به آنها وجود دارد با تشویق و راهنمایی برجسته شده است. همچنین این پژوهش با مقایسه، تفاوتهای نظام آموزشی تربیت عقلی ونظام عقلانی تهذیب رفتارهای انسان را تبیین نموده و نظر قرآن رادر مورد هریک و مرتبت بودن یکی بر دیگری تشریح نموده است. تزکیه مقدم بر یادگیری و آموزش است و از طرفی، هدف آموزش تزکیه است که البته نظام تربیتی قرآن شامل هر دو است .مباحث مطرح شده در این رساله کلیاتی است که جزئیات آن را با توجه به شرایط زمان و مکان و جامعه بشری خاص می توان از آنها استخراج و استنباط نمود.

شناخت صحیح استعداد و توانایی‌های انسان به عنوان یکی از ضروریات امر آموزش و تربیت به شمار می‌آید؛ انسان موجودی متشکل از قوای روحی و جسمانی است. در بین قوای نفس انسان، قوه‌ی خیال و قوه‌ی وهم از ویژگی‌های ممتاز و منحصر به فردی برخوردارند که در حکمت اسلامی به خوبی تبیین شده است. هر جزئی از اجزای وجودی انسان چه در جسم و چه در نفس دارای کارکَردی برای خود بوده و رسالتی برعهده دارد به طوری که انسان در مسیر رشد و تعالی از ظرفیت آن بهره‌مند می-شود. این دو قوه بیشترین ظهور را در عالم کثرات و در بین مردم دارند. در ابتدا به نظر می‌رسد این دو قوه ارتباط مستقیمی با معارف و تربیت دینی انسان نداشته باشند اما با تأمل در حقیقت آن دو، ظرفیت این دو قوه در فهم و القاء معارف دینی و همچنین نقش آن دو در تربیت دینی برای انسان آشکار می‌شود. قوه‌ی خیال به عنوان شاه‌راه و نقطه‌ی کانونی مشاعر انسان، با محاکات و خلاقیت و صورتگری در مقام تبدیل محسوس به معقول و برعکس نقش مهمی در ادراک معارف دینی داشته و در تربیت دینی نیز به عنوان نقطه آغازین، مورد توجه انبیای الهی بوده است. واهمه نیز با ادراک معانی جزئیه از جمله حب و بغض، حسن و قبح، نقطه شروع مهم برای ورود به معارف دینی و تربیتی به شمار می‌آید. از سوی دیگر جریان معارض ابلیس‌خوی تلاش می‌نماید از رهگذر این دو قوه، اهداف شیطانی خود را به پیش برد؛ تاجایی که در عصر حاضر، ابزار تکنولوژیک و رسانه‌های دیجیتال را به خدمت گرفته تا سیطره‌ی خود را بر تمام ابعاد وجودی انسان مسلط گرداند. خیال و وهم، نقش مهمی در هدایت یا انحراف قوای ادراکی و تحریکی انسان دارند؛ براین اساس اگر این دو قوه تحت تدبیر و حکومت عقل و وحی فعالیت نمایند زمینه برای تربیت الهی انسان فراهم می‌گردد. در غیر این صورت تربیت انسان به انحراف و هلاکت منتهی می‌شود. این رساله با رویکرد ایجابی به این دو قوه و تبیین دقیق خصوصیات آن دو، در صدد تبیین عقلی جایگاه خیال و وهم در معارف دینی و کاربست آن در تربیت دینی انسان از منظر حکمت اسلامی است.

اسلام علم را مقدس و در جهت رشد، تعالی و سعادت بشر به خدمت می‌گیرد و جهت‌گیری الهی را در آن شرط و مطلق دانستن را علم نمی‌شمارد. آن را نوری می‌داند که خدا در قلب بندگانش قرار می‌دهد. عقل، قلب و علم، عناصر لاینفک در فرایند تربیت مطلوب قرآنی و اسلامی هستند چراکه تلفیق آن‌ها روش کاربردی تربیتی است که می‌تواند به حفظ تعادل بین همه ابعاد بینجامد. راه دســتیابی به هدف مطلوبمان از بدنه نظام آموزش‌وپرورش عبور می‌کند. هدف و غایت نظام آموزش‌وپرورش، دریافت میزانی از علم الهی اســت که بتواند سعادت بشــری را تأمین کند تا به قرب الهی و کمال برسد. این تحقیق به بررسی ارتباط عقل و قلب با یکدیگر و تأثیرات این ارتباط تعاملی بر علم و آموزش می‌پردازد. از تعامل صحیح عقل و قلب، آموزش صحیح و مطلوب، ظهور می‌یابد و از تعامل نادرست این دو، آموزش‌های نامطلوب ظهور می‌یابد. این مسئله درآیات و روایات موردتوجه قرارگرفته است. در اهمیت موضوع همین بس که حیات واقعی انسان و رسیدن به قرب الهی و کمال در اتحاد عقل، قلب و آموزش صحیح و مطلوب الهی نهفته است. یکی از سوالات مهم آن است که «عقل» و «قلب» در جهان‌بینی قرآنی، چه معنایی دارد؟حوزه معنایی عقل و قلب، در قرآن، شامل چه مؤلفه‌هایی است و چه رابطه‌ای بین عقل و قلب وجود دارد؟ اگر قلب از راه تزکیه و تهذیب نورانیت پیدا کند، عقل را هم به نور خویش منور می‌کند، و به تفکرات و تأملات مفید روی می‌آورد، و در غیر این صورت، به شیطنت و مکر و حیلت می‌پردازد .برخوردارى انسان از موهبت عقل و معرفت قلبی، انسان را از حالت تحیّر خارج می‌کند، عالی‏ترین صورت تلفیق و ترکیب روش‏های عقلانی و قلبی را در قرآن کریم مشاهده می‌کنیم که احتمالاً در انتها، به مرحله "لب" می‌رسد یعنی جایی که عقل و قلب متحد شده و عقل هر آنچه را که دریافت کرده، به قلب واگذار می‌کند. در قرآن از دو مرکز ادراکی سخن رفته است. یکی عقل و دیگری قلب. عقل مرکز تفکر، شناخت، استدلال و منطق است و قلب مرکز عواطف و احساسات و کشش‌های روحی و روانی آدمی هست به همین دلیل قرآن با دو زبان عقل (استدلال) و قلب (احساس) با ما سخن می‌گوید و ما به دنبال تأثیر این اتحاد بر آموزش هستیم. ازاین‌رو واکاوی این مسئله در قرآن ضروری و مهم است. اهداف این تحقیق در بُعد نظری، شناخت رابطه عقل و قلب از منظر آیات و روایات و در بُعد عملی، تحقق این رابطه تعاملی و شکل‌گیری آموزش مطلوب درصحنه‌ی عمل است. این تحقیق ازنظر هدف، کاربردی و ازلحاظ اجرا و روش، توصیفی، تحلیلی است و روش جمع‌آوری اطلاعات کتابخانهای است. دادههای اصلی آیات قرآن و تفاسیر معتبر و احادیث ائمه اطهار در ذیل آیات مرتبط با محوریت عقل، قلب و آموزش که با روش فیش‌برداری و استفاده از نرم‌افزارها، کتب، پایان‌نامه و مقالات مرتبط انجام‌گرفته و طبقه‌بندی خواهد شد. یافته‌های این تحقیق، حاکی از تأثیر و تأثرات اتحاد قلب و عقل بر آموزش هست. در ارتباط و اتحاد مثبت عقل و قلب با آموزش صحیح انسان رشد و تعالی می‌یابد و در انحراف و ارتباط سلبی عقل و قلب باهم، انسان مسیر سقوط را می‌پیماید.

این نوشتار، چیستی و اهداف تربیت را از دو منظر قرآن کریم و جامعه شناسان غربی به ویژه ماکس وبر و نیز مفهوم و کاربرد تربیت در قرآن کریم را به کاوش نشسته است. مبانی هستی شناختی و انسان‌شناختی تربیت که از مؤلفه‌هایی چون توحید و یگانگی مبدأ و غایت آفرینش و نیز بعثت و فرستادن مربیان آسمانی در بخش هستی شناختی تشکیل‌شده و نیز فطرت، کرامت، اراده و اختیار انسان‌ها در ساحت انسان‌شناختی، عناصر و مؤلفه‌های بنیادین تربیت اسلامی و قرآنی معرفی و شناسایی‌شده است، چنان‌که به اهداف تربیت نیز از آفاق متفاوت مادی و معنوی نگریسته شده و کمال انسانی از راه تقرب و عبودیت خداوند و به دیگر سخن خدا گونه شدن، هدف اصلی و بنیادین تربیت از منظر قرآن معرفی‌شده است. یکی از مباحث مهم در جامعه‌شناسی دین نقش باورهای دینی در تحولات اجتماعی بخصوص نقش آن در فرآیند عقلانی شدن جامعه است؛ چراکه جامعه‌شناسی دین به‌عنوان یکی از رهیافت‌های دین‌پژوهی در پی‌شناخت ماهیت پدیده‌های دینی از نگاه جامعه‌شناسانه بوده و به نقش دین در جامعه می‌پردازد. جامعه‌شناسی دین که از قرن نوزدهم به این‌سو پیشرفت قابل‌توجهی داشته است، تحت تأثیر سه نظریه‌پرداز غربی یعنی کارل مارکس، امیل دورمیم و ماکس وبر بوده است.

هدف این پژوهش صورتبندی مبانی انسان شناختی و ارزش شناختی صفایی حائری و استخراج استلزامات آن در مفهوم تربیت دینی و روش های آن است. در این تحقیق از روش های توصیف، تحلیل زبان فنی و رسمی و نیز استنتاج استفاده شده است. در بخش یافته ها، هدف کلی تربیت دینی از منظر صفایی «عبودیّت» در نظر گرفته شده است. در بخش انسان شناسی، سه مبنای نوع اوّل از جمله «اهمیّت ملاحظه اختیار در تربیت»، هشت مبنای نوع دوم از جمله «تابعیت گرایشها از شناختها» و 16 مبنای نوع سوم از جمله «مداومت بر عمل، مقوّم شناختها» بدست آمد که با استفاده از هدف کلی بیان شده، سه هدف واسطی از جمله «تربیت انسان مختار»، و هشت اصل تربیتی از جمله «ایجاد و حفظ شناختها» منجر به استنتاج 16 روش تربیتی از جمله «مداومت بر عمل» گردید. در بخش ارزش شناسی نیز سه مبنای نوع اوّل از جمله «شناخت ارزشها، زمینه ساز نیل به عبودیّت»، چهار مبنای نوع دوم از جمله «ارزشمندی رشد دهنده ها» و چهار مبنای نوع سوم از جمله «مذهب، مسیر عبودیّت» به دست آمد که با استفاده از هدف کلی بیان شده، سه هدف واسطی از جمله «شناخت ارزشها» و چهار اصل تربیتی از جمله «ملاک رشد» منجر به استنتاج چهار روش تربیتی از جمله «بررسی مصادیق بر اساس ملاک رشد» گردید.

سؤال از آموزه‌های تربیتی قرآن و گیتا در ساحت اجتماعی و عقلانی با استفاده از رهنمودهای آیات موجود در قرآن و فقره‌های موجود در گیتا و مقایسه‌ی بین آن دو، موضوعی است که تاکنون مورد مطالعه قرارنگرفته است. این پژوهش، پس از بیان آموزه‌های تربیتی قرآن ‌کریم و گیتا در ساحت اجتماعی و عقلانی با روش توصیفی- تحلیلی و مقایسه ای، آموزه‌های این دو کتاب را مورد مقایسه و تطبیق قرارداده و سپس نکات اشتراک و افتراق آنها را بیان نموده است. نتایج نشان می دهد که قرآن ‌مجید آموزه‌های بیشتر و مفصل‌تری برای رشد اجتماعی و عقلانی دارد و در این کتاب آموزه‌هایی آمده که در کتاب گیتا نیامده است مانند آموزه های راجع به فرزندان و والدین و زن و شوهر در ساحت اجتماعی و مصادیق آیات آفاقی و انفسی مثل مراحل آفرینش انسان و تفکر در آثار و سنن گذشتگان وغیره در ساحت عقلانی. وجود اشتراکات و افتراقات در این دو کتاب، یک امر طبیعی به نظر می رسد، چون بسیاری از تعالیم گیتا شبیه صحیفه آسمانی است و بسیاری از دانشمندان هندو ادعا دارند که گیتا وحی الهی است.. در ساحت اجتماعی، در باره ی بستگان، مانند برخورد محترمانه، رعایت ادب و در رابطه با معلم و مربی، رعایت ادب و فروتنی و درباره ی حاکمان رعایت عدالت و در رابطه با عموم مردم رعایت مساوات و عدم خشونت وغیره و در ساحت عقلانی عوامل تربیت عقلانی مانند آموزه ی اندیشه ورزی و آموزه ی بصیرت، موانع تربیت عقلانی مثل پیروی از هوای نفس و مجادله به باطل و روش های تربیت عقلانی مانند به کار گیری تمثیلات و گفتمان عقلی و استدلالی وغیره. در قرآن، نسبت به گیتا بسیاری از این مطالب از لحاظ کمی و کیفی امتیازاتی دارند که در لا به لای بحث به ان اشاراتی شده است. انتخاب و عمل به این آموزه‌های تربیتی می‌تواند به رشد بعد اجتماعی و عقلانی افراد منجر شود تا در پرتو این آموزه‌ها، آنان بتوانند زندگی مسالمت ‌آمیز داشته باشند.