جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رساله حاضر، به بررسی و تبیین ارتباط مبانی سه اصل اساسی در نفس‌شناسی ملاصدرا می‌پردازد؛ یعنی: حرکت جوهری نفس، کل القوی بودن نفس و رابطه اتحادی میان نفس و بدن. در اندیشه ملاصدرا بنا بر تلقی خاصی که از تعریف نفس ارائه می‌شود، بدن مرتبه نازله نفس است و چیزی جدای از آن نیست؛ بنابراین نفس از ابتدای حدوث امری جسمانی است که بر اثر حرکت جوهری و تکامل وجودی تدریجاً درجات ترقی را طی می‌کند ازاین‌رو هیچ اختلاف جوهری میان نفس و بدن وجود ندارد. نفس انسانی از طریق اشتداد جوهری به کمالات لایق خویش نائل می‌گردد و نهایتاً به تجرد کامل می‌رسد. همچنین بنا بر وحدت نفس و بدن هیچ‌یک از قوای نفس حتی قوای طبیعی بدن اموری بیرون از حقیقت نفس نیستند و چون حقیقت نفس واحد است تعدد و کثرت قوا یکپارچگی و بساطت نفس را مخدوش نمی‌سازد بلکه همگی به وجود واحد نفس بازمی‌گردند. به‌این‌ترتیب از نظر ملاصدرا هریک از قوا مرتبه‌ای از مراتب نفس و یا شأنی از شئون نفس‌اند و تمام قوا دارای هویت واحد نفسانی هستند. به‌این‌ترتیب ماحصل تحلیل و جمع‌بندی رساله در خصوص سه اصل یادشده این است که این سه اصل پیوند مبنایی با یکدیگر داشته و سه ضلع اساسی و ملازم یکدیگر در فلسفه نفس‌شناسی صدرالمتألهین شیرازی را تشکیل می‌دهند.

حرکت، یکی از مهم ترین مسایل فلسفه وفیزیک است که دارای کاربرد فراوانی است. در فلسفه ، مسائلی مانند قوه و فعل،علیت و زمان...،مبتنی به فهم حرکت است. تکامل موجودات طبیعت،به آن بستگی دارد. پیش رفت فلسفه، علوم و تکنولوژی در دنیای مدرن در سایه حرکت اتفاق می افتد.فهم حرکت، زیربنای دگرگونی در طبیعت است. بشر با تحول دردرک طبیعت، توانست بازیگر طبیعت شود. حرکت در ذات موجودات نهادینه شد، به‌طوری‌که حرکت و طبیعت را می‌توان دو مفهوم از یک مصداق دانست.حرکت محور پیش‌رفت،در موجودات است که با آن، موجودات به سوی غایت می‌روند. حرکت در صدرالمتألهین، ذاتی طبیعت محسوب می‌شود. حرکت نه‌تنها در اعراض،بلکه در جوهر نیز جریان دارد.به‌طوری‌که نمی‌توان صیرورت وطبیعت را مجزا دانست که باهم متحد شدند. در وایتهدنیز آن‌چه واقعیت دارد،پویش و روابط میان اجزا طبیعت است. طبیعت از اجزای متحرک بالذات به حرکت خود ادامه می دهدکه دارای شبکه سیستمی زنده که هریک از اجزا در رابطه با کل،حاصل شد.در این رساله در صدد تطبیق فلسفی در اندیشه صدرا با وایتهد در مساله حرکت هستیم .مراد از تطبیق یافتن قرابت و هم سویی ها این دو متفکر در این مساله است .از این رو؛ می توان گفت : هر دو فیلسوف در تقریر حرکت،آن را ذاتی طبیعت دانستند.به طوری که هیچ امر ساکنی را نمی توان در طبیعت فرض کرد .تارو پود عالم ماده در سیلان و پویش است . که در صدرالمتالهین وجود رابط با مستقل ودر وایتهد شبکه سیستمی زنده را به وجود می آورد .حرکت در اندیشه آن‌ها ،جهان‌شمول است که ادراکات را در بر می‌گیرد.در نتیجه،اتحاد علم و عالم و معلوم را به همراه دارد. ربط متغیر به ثابت و عدم تعین از این جا ناشی می شود . در عین‌حال حرکت بدون غایت ممکن نیست،پس سیر حرکت در طبیعت،به سوی کمال می‌رود. این امور دلالت دارد که فعل وانفعالاتی که در طبیعت رخ می‌دهد امری معنادار است.

ادراک در فلسفه و معماری، عجین با مفهوم حرکت است. مخاطب با حضور و حرکت در فضا، هم راستا با نظریه حرکت‌جوهری ملاصدرا، شامل مراتبی از حرکت می‌‌شود که سطح ادراک مخاطب را از سطح مادی به سطح معنوی ارتقاء می‌دهد. این سیر ادراک مبتنی ‌بر حرکت در فضاهای معماری، قابل انطباق با مراتب ادراکی ملاصدرا می‌باشد. فلذا پژوهش حاضر، بین رشته‌ای و از نوع کیفی با رویکرد تطبیقی-تحلیلی است. هدف این پژوهش، واکاوی مراتب حرکتی در فضاهای معماری، و سپس انطباق سیر ارتقاء ادراک از سطح مادی به معنوی در فضاهای معماری، با مراتب ادراکی ملاصدرا است. سئوالات کلیدی این است که: حرکت در فضاهای معماری چگونه زمینه ارتقاء ادراک از سطح مادی به معنوی را فر‌اهم می‌کند؟ و مراتب حرکتی در فضاهای معماری، چگونه با مراتب ادراکی ملاصدرا قابل انطباق است؟ نتایج نشان می‌دهد که در بازخوانش مباحث ادراکی ملاصدرا در فضاهای معماری، ایجاد درک حضوری، مستلزم اتحاد عاقل و معقول به‌واسطه حرکت ناظر در فضاست. فرد با حرکت در فضا، مراتبی حرکتی را تجربه می‌کند، که در ابتدا ادراک را مشمول لایه‌ی حسی می‌کند؛ اما با حرکت در مراتب بالاتر، ادراک به لایه‌ی معنوی تعلق می‌گیرد، که با مراتب ادراکی ملاصدرا هم خوانی دارد.

صدرالمتألهین از دو منظر هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی به تفسیر و تبیین فلسفی مفهوم قرآنی تبدل زمین و آسمان پرداخته است. در تفسیر او از آیة 48 سورة مبارکة ابراهیم (ع) به مسالة تبدل زمین و آسمان به زمین و آسمانی دیگر از زوایای گوناگونی نگریسته شده است. در برخی از عبارات او حرکت جوهری علت و منشاء تبدیل زمین و آسمان به زمین و آسمانی دیگر معرفی شده است و در برخی دیگر تبدیل زمین و آسمان به زمین و آسمانی دیگر بر مبنای رجوع و بازگشت همة موجودات به اصل خود بعد از زوال و نابودی صورت طبیعی و وجود عنصری آن‌ها تفسیر و تبیین شده است. اضافه بر این دو، در تبیین و تفسیری متفاوت، تبدیل زمین و آسمان به زمین و آسمانی دیگر به معنی تبدیل آن‌ها در چشم انسان کامل از طریق ظهور ملکوت و مثال زمین و آسمان در عالم وسیع خیال معرفی شده است.

واقع گرایی اخلاقی به عنوان مهمترین موضوع عرصۀ فلسفۀ اخلاق اولاً حقایق اخلاقی را دارای هستی مستقل ازبشر می داند ودرمرتبۀ دوم،آنها راقابل شناخت توسط ابزارهای ادارکی انسان می شمارد ونیز به این نکته می پردازدکه احکام اخلاقی،قابل صدق و کذب هستند؛ ویا برخی احکام صادق میباشند.وجودهدف مقدس دررفتارها،به طوریقین،معیارواقعی سنجش ارزش های اخلاقی راپدیدمی آورد.دردین مبین اسلام استکمال نفس ورسیدن به بالاترین هدفی است که برای سیر تکاملی انسان وضع شده است،بنابراین ارزش واقعی اخلاق ورفتارهای » قرب « مقام انسان،زمانی مشخص می شودکه نتیجه این اخلاق ورفتار،مبنای حرکت ورسیدن ویاحداقل ایجادزمینه ای برای وکسب خشنودی خداوندشود.صدرالمتألهین شیرازی)ره(دریکی ازنظریه » قرب الهی « دستیابی انسان به مقام والای هرلحظه درحال تغییراست » وجود « اینگونه بیان می کندکه » حرکت جوهری « های معروف وتحول برانگیزخود،یعنی واین حرکت،سراسروجود را به سوی کمال پیش می برد،لذا وی باواقعی دانستن وجود وعینیت آن،عینیت مفاهیم اخلاقی رافراترازعینیت معقولات ثانیه فلسفی شمرده و معتقد به واقعی بودن احکام وگزاره های اخلاقی است.وی نفس انسان راجوهری پویا و مؤثردرتمام رفتارهای آدمی می داندکه تحت تأثیرحرکت جوهری متغیر است وروز به روزنو می شود،بنابراین اخلاقیات ورفتارهای بشرهم تحت تأثیرحرکت جوهری قابل تغییربوده واگراین اخلاقیات در جهت تعالی و آرمانی قرار گیرد،یقیناًواقعی ترین نوع اخلاق در وجود انسان شکل خواهدگرفت. » جسمانيةُ الحىوث وروحانيةُ البقاء « وسیلان وحرکت آن وهمچنین برهانی شدن نظریه » اصالت وجود « نظریه بودن نفس وتغییرات پی درپی جوهرنفس واستکمال آن و نقش حرکت جوهری تأثیر به سزایی در اثبات واقع گرایی گزاره های اخلاق اسلامی خواهد داشت . اخلاق به معنای صفات و خصوصیات اخلاقی، عینیت پیدا خواهد کرد و اتصاف نفس به آن بر هستی انسان می افزاید و موجب می شود تا بر مرتبه بالاتر و بلندتری بایستد. از این نظر، اخلاق با مابعدالطبیعه بطور عام و حرکت جوهری بطور خاص رابطه می یابد. نوشتار حاضر با رویکردی مسئله محور و با روش تحلیلی - توصیفی، ضمن طرح مسئله وتبیین نظریه حرکت جوهری وادله آن، با تأکیدبرواقعی بودن اخلاق اسلامی به تحلیل داده ها در راستای بررسی نقش این نظریه بر واقع گرایی اخلاق اسلامی می پردازد. بنابرین،یافته های این پژوهش برتبیین و بررسی حرکت جوهری ملاصدرا ونقش آن در واقع گرایی اخلاق اسلامی تمرکزیافته که فهرست وارعبارتنداز:حرکت درجوهر نفس،عینیت مفاهیم اخلاقی،عدم نسبیت درگزاره های اخلاقی،سعادت نفس انسانی،فناناپذیری وجاودانگی نفس،کیفیت توجیه تجسم اعمال،عذاب وعقاب درسرای باقی.

مورد پذیرش اهل تحقیق است که ملاصدرا سه سیر فلسفی اصالت ماهیت، اصالت وجود وحدت تشکیکی و اصالت وجود وحدت شخصی را تجربه کرده است؛ روشن است که بحث حرکت نیز به عنوان بحثی مهم و اصلی در حکمت صدرا، به تبع این سه سیر دچار تحول شده باشد؛ در این موضوع، قول به «حرکت طبیعی» متناسب سیر اول، قول به «حرکت جوهری»، متناسب سیر دوم و قول به «تجدد امثال» متناسب با سیر سوم فلسفی ملاصدراست؛ که هر کدام لازمه های خود را به همراه دارند و موجب تحول مباحث تابع می شوند. ما در این مقاله ضمن پرداختن به مباحث یاد شده، به طور ضمنی بر طولی بودن رابطه حرکت طبیعی، حرکت جوهری و تجدد امثال و تبعیت آنها از سیر طولی حکمت صدرایی تاکید کرده ایم.

دانش و حکمت، خاصیتی متطوّر داشته و همواره درحال تغییر و دگرگونی است؛ از این‌رو مسلماً حکمت صدرایی نیز نیازمند بازنگری و ایجاد تحولاتی متناسب با روزگار معاصر است. استاد رضایی‌تهرانی با درک لزوم و اهمیت این مسئله، در این گفتار به بحث از امکان تأسیس نظام نوین فلسفی پرداخته است و تلاش می‌کند نشان دهد که در دوسطح می‌توان به این امر مهم دست یازید. از نظر ایشان در سطح نخست باید به نوآوری‌های درونی حکمتِ صدرایی که توسط خود ملاصدرا ایجاد شده است، تفطن پیدا کرد؛ امری که آنچنان که باید به‌عنوان پایه و اساس نظامی نوین مورد توجه قرار نگرفته است. ایشان در سطح دوم، نوآوری‌های بیرونی حکمتِ صدرایی را که توسط حکمای پس از ملاصدرا ابداع شده‌اند، به‌عنوان یکی دیگر از بنیان‌های نظام فلسفی نوین مورد تأمل قرار داده و درنهایت امکان تأسیس نظام نوین فلسفی را با توجه به این‌دو جنبه بررسی کرده است.

حرکت جوهری در فلسفه اسلامی مبحثی است که برای اولین بار توسط ملاصدرا مطرح گردید. فلاسفه پیش از او، حرکت را صرفاً در مقولات عرضی جایز می‌دانستند. حرکت جوهری به این معنا که جهان همیشه در حال نو شدن و خلع و لبس است، موجب تحولات شگرفی در فلسفه گردیده است. در این نوشتار با پیش‌فرض قبول حرکت جوهری به بررسی آثار و پیامدهای این نوع حرکت و تأثیرات آن در مباحث مهم فلسفی و کلامی چون بحث نفس، علم و ادراک، حدوث و قدم عالم، معاد و ربط متغیر به ثابت می‌پردازیم.