جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پند پیران از متون عرفانی به‌جامانده از قرن پنجم هجری است که نویسندۀ آن ناشناخته است. این کتاب مجموعه‌ای از حکایات را با موضوعات مختلف در خود جای داده است. یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که در حکایات این کتاب جلوه‌گری می‌کند، تصوف و عرفان است. منبع حکایات این کتاب که دربارۀ صوفیان مشهور قرن سوم هجری و شیوۀ زندگی و کرامات ایشان است، ناشناخته مانده و بدان اشاره‌ای نشده است؛ بنابراین، در این گفتار برآنیم با کنکاش در منابع عربی و ایرانی سرچشمه‌های این حکایات را پیدا کنیم. براساس یافته‌های پژوهش، حکایات این کتاب در منابع عربی و برخی منابع ایرانی کهن که پیش از پند پیران یا هم‌عصر آن بوده‌، نقل شده‌اند. این مسأله نشان می‌دهد که نویسندۀ پند پیران همۀ حکایات را با ذوق و قریحۀ خویش به‌نگارش در نیاورده، بلکه از منابع پیشین نیز استفاده کرده است. همچنین این حکایات در منابع پس از پند پیران با تغییر و تفاوت نقل شده‌اند که نشان می‌دهد این روندی عمومی است که در گذشتۀ دور در ادبیات وجود داشته و مختص به دورۀ خاصی نیست. همچنین ردپای حکایات پند پیران به‌عنوان یکی از متون کهن را می‌توان در منابع بعدی ایرانی نیز یافت.

سفر به زمان و ورود به عوالم موازی جهان ماده يكی از مسائل كلان فيزيی مدرن است كه تحقق آن به دنبال تئوری «نسبيت انيشتين» و در سايه عبور از درگاه هايی چون سياه چاله ها و كرمچاله ها رنگ امكان به خود گرفته است، اما قوانين حاكم بر ماده امكان سفر به زمان را تا حد امتناع تنزل می دهند؛ زيرا مولفه مشتری روش های مذكور، رسيدن سرعت جسم به حد سرعت نور است و رسيدن به اين سرعت بر طبق قانون نسبيت مستلزم ميل كردن جرم جسم به بی نهايت و به تبع آن امتناع فيزيكی برای جابه جايی چنين جرمی است. از اين رو سفر به زمان تاكنون در حد يك معمای علمی ذهن نواز باقی مانده است. عبور از زمان از نگاه مولانا فرآيندی است كه در دامنه «معراج» قابل تحقق است و در دو حالت دفعی و تدريجی به وقوع می پيوندد. نكته در خور توجه آن است كه مولانا مانند فيزيک دانان امروز عبور دفعی از حصار زمان را از طريق سياه چاله های آسمانی ممكن می داند اما توجه وی به انضباط ذهنی- روانی مسافر زمان و اينكه عبور از زمان مستلزم داشتن هويت غيرزمانی و حواسی گسترده است، ديدگاه او را از فيزيک دانان متمايز می كند. ابتنا و گره زدن ديدگاه مولانا بر اَبَرنظريه نسبيت در فيزيک می تواند به رخنه پوشی ديدگاه های فلسفی- عرفانی ما و به تبع آن به يك جهش كلامی بينجامد.

موسوعة مصطلحات التصوف الإسلامي، تأليف رفيق العجم، يكى از مجموعه فرهنگ‌هاى عربى است كه با استناد به متون عرفانى به شرح و بررسى اصطلاحات عرفان و تصوف پرداخته است. اثر حاضر، افزون بر اينكه اصطلاحات را شرح مى‌دهد، در اطلاع‌رسانى منابع عرفانى بر اساس اصطلاحات آن نيز سودمند است. كتاب، مشتمل بر مقدمه‌اى مفيد درباره تصوف و معرفى كتاب حاضر است. پس از آن اصطلاحات بر اساس لفظ آن‌ها (نه بر پايه ريشه كلمات) به ترتيب حروف الفبا مرتب شده است. درباره هر اصطلاح در انتهاى عبارت نقل‌شده از هر كتاب، به نام رمزى آن كتاب و شماره صفحه و سطر آن اشاره شده است. شماره سطر، مطابق با محل اصطلاح در تعريف است. اگر كتاب داراى چند جزء باشد، همراه با رمز كتاب به جزء آن هم اشاره شده است. اين اثر حاوى مجموعه‌اى از اصطلاحات عرفانى و بيان تعريف، اقسام و احكام هريك از اصطلاحات، با استفاده از متون عرفانى مى‌باشد. اين كار از سويى شرح و توضيح اصطلاحات عرفانى و از سوى ديگر، مجموعه‌اى از اطلاعات عرفانى است كه بر اساس اصطلاحات طبقه‌بندى شده است. درباره هر اصطلاح، فروعاتى كه متصوفه به كار مى‌برده‌اند گردآورى شده است. ابتدا اصطلاح اصلى و سپس فروعات آن ذكر شده است؛ مثلاً ابتدا اخلاص و سپس اخلاص در دعا، اخلاص در عمل، اخلاص مريدين و... آمده است. در مورد «علامه» و فروعش بالغ بر سى اصطلاح و در مورد «علم» و فروعش بالغ بر پنجاه لفظ ذكر شده است. نویسنده موسوعه، گستره خاصى را براى منابع مورد استفاده مشخص نكرده است. منابع اين كتاب با آثار رابعه عدويه (متوفاى 185ق) آغاز مى‌شود و با آثار فاطمه يشرطيه (متوفاى 1373ق) پايان مى‌پذيرد؛ يعنى همه منابع عرفانى از قرن دوم تا قرن چهاردهم هجرى. اما نكته قابل توجه اين است كه در اين ميان، بعضى از عارفانى كه در تاريخ عرفان اسلامى جايگاه ويژه‌اى دارند، كنار گذاشته شده‌اند و هيچ اثرى از آنها نيامده است؛ عارفانى همچون جنيد بغدادى و ذوالنون مصرى در قرن سوم، «شبلى» در قرن چهارم، ابوالحسن خرقانى، ابوسعيد ابوالخير و خواجه عبدالله انصارى در قرن پنجم، عين‌القضاة همدانى و روزبهان بقلى در قرن ششم، نجم‌الدين كبرى، فريدالدين عطار، ابن فارض مصرى و صدرالدين قونوى در قرن هفتم، شيخ محمود شبسترى و سيد حيدر آملى در قرن هشتم، صائن‌الدين على تركه، محمد بن حمزه فنارى و عبدالرحمان جامى در قرن نهم هجرى و همچنين عرفاى متأخر، همچون قاضى سعيد قمى، آقا محمدرضا قمشه‌اى و.. نكته ديگر اينكه، آثار عارفانى هم كه به‌عنوان منبع ذكر شده، كامل نيستند. كتاب «فصوص الحكم» شيخ اكبر، يكى از مشهورترين و مهم‌ترين كتاب‌هاى عرفانى بشمار مى‌آيد كه ده‌ها شرح از سوى شاگردان او و عارفان متأخر بر آن نوشته شده است. در اين موسوعه، از متن كتاب و شروح مهم آن استفاده نشده است. همچنين، كتاب نامشهور «بيان الفرق بين الصدر و القلب و الفؤاد و اللب» از حكيم ترمذى جزو منابع اين موسوعه است، ولى به كتاب «ختم الأولياء» مشهورترين و مهم‌ترين كتاب او توجه نشده است. اصطلاحاتى كه در اين موسوعه ارائه شده، ايرادهاى فراوانى دارد كه به‌اختصار به بخشى از آنها اشاره مى‌كنيم: استفاده از غير اصطلاحات به‌جاى اصطلاحات: نویسنده در موارد عديده، از نمايه به‌جاى اصطلاح استفاده كرده است؛ مثلاً «علامات الحب»، «علامة الألفة»، «علامة الأنس» و همچنين ساير «علامة...» كه در همه اين موارد، اصطلاح تنها «الحب»، «الألفة»، «الأنس» و... است. نویسنده گاه الفاظ يك كتاب را كه در تعليقه يا پاورقى آن شرح داده شده، به‌عنوان اصطلاح ذكر كرده است؛ براى نمونه، تعليقاتى را كه محقق دوانى بر «هياكل النور» شيخ اشراق نوشته، به‌عنوان اصطلاح و شرح آنها را به‌عنوان تعريف اصطلاحات ذكر كرده است؛ مثلاً محقق دوانى، «الديدان» را به حيوانات ترجمه مى‌كند و در اين موسوعه «ديدان» به عنوان اصطلاح عرفانى ذكر شده است. استفاده از اصطلاحات مترادف: يكى از بخش‌هاى اصطلاح‌نامه‌نويسى، ارجاع اصطلاحات مترادف به اصطلاح مرجع است. بخشى از اصطلاحات به‌كاررفته در اين كتاب، الفاظى هستند كه مى‌توان آنها را به اصطلاح شايع ارجاع داد، بلكه براى كار تخصصى، اين امر ضرورت دارد. تمييز ندادن بين الفاظ مشترك: بعضى از اصطلاحات با هم اشتراك لفظى و گاه شباهت ظاهرى دارند كه در اين موارد، تهيه‌كننده موسوعه، بايد مشتركات را با عبارتى مثلاً داخل پرانتز و اصطلاحاتى كه شباهت‌هاى ظاهرى دارند را با اعراب از هم جدا كند؛ ولى در اين موسوعه، در موارد متعددى ديده مى‌شود كه مطالب مربوط به دو اصطلاح كاملاً مختلف، ذيل يك اصطلاح نوشته شده است؛ براى نمونه، دو اصطلاح «شهادة» به معناى عالم شهادت و «شهادة» به معناى شهادت دادن، از هم جدا نشده‌اند و متن مربوط به آن دو، در صفحه 507 ذيل «شهادة» آورده شده است. افزون بر ايرادهايى كه در مورد انتخاب و ثبت اصطلاحات گفته شد، اشكال‌هايى در متن‌هاى ارائه‌شده، ذيل هر اصطلاح وجود دارد كه برخى از آنها عبارتند از: تكرار بى‌رويّه متون، نبودن نظام ارجاعات، انتخاب ناصحيح متن، استفاده از متون دست دوم، طبقه‌بندى نشدن مطالب متعدد ذيل يك اصطلاح، استفاده از متون تفسيرى به‌جاى شرح اصطلاحات. نویسنده در انتهاى كتاب، اصطلاحات را به ترتيب كتاب نوشته و در مقابل آنها، ريشه‌هاى اصطلاحات را آورده است؛ ولى به‌جاى اينكه فهرست بر اساس ريشه‌ها تنظيم شود و كاربر با مراجعه به «وجد» مثلاً، بداند كه در اين موسوعه از اصطلاحات «وجود»، «موجود»، «أصالة الوجود»، «ايجاد»، «متواجدون» و... بحث شده است، همچون كتاب لغت، تنها به ريشه هر اصطلاح رهنمون مى‌شود. اينكه مؤلف از استخراج چنين فهرستى چه مقصودى داشته، واقعاً نامعلوم و تعجب‌آور است. ايشان ضرورت وجود چنين فهرستى را درك كرده، ولى در مورد چگونگى ثبت آن نينديشيده است. فهرست اجمالى مطالب در ابتداى كتاب و سند مصطلحات تصوف عربى - فرانسوى - انگليسى در انتهاى كتاب آمده است.

اشعار خواجه حافظ شيرازی پس از او، همواره مورد استناد و استشهاد مولفان عرفان، چه نظری و چه عملی، قرار می گرفته است از جمله در آثار عرفانی امام خمينی. در اين مقاله دو بيت حافظ در آثار امام و چگونگی استناد و استشهاد امام بدان ها، پس از بيان معنای كلی آن ها، بررسی شده است. يكی بيت: «عنقا شكار كس نشود... ديگری: پير ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت...،.بيت نخست از ابيات معروف در مبحث ناممكن بودن اكتناه ذات اقدس در باب معرفت به حق تعالی است كه امام به تناسب آن را در لابه لاي مباحث خويش جای داده است. بيت دوم كه از ابيات بحث برانگيز در مبحث كلامی دخول شر در آفرينش است و به جهت ايهام موجود در آن به گونه های مختلف تفسير شده است، توسط امام با استفاده از توحيد افعالی به گونه ای مورد استناد قرار گرفته است كه ايهام آن گشوده بلكه ايهامی در آن ديده نمی شود.

پیامبر اکرم(ص) می فرمایند: " انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق". همچنین آن حضرت حسن خلق را کلید بهشت معرفی می کنند. در دین مبین اسلام حسنه و مدارا و صلح جویی همواره تاکید و از کینه ورزی، عدوات به عنوان زذایل اخلاقی نهی شده است. عارفان مسلمان با نگاهی ظریف و هنرمندانه به دین و مباحث اخلاقی، متون خود را با گوهر تعلیم آراستند و به ویژه سدۀ هفتم تعالیم عرفان اسلامی در بطن زندگی مردم جاری و پیام انسانی و اخلاقی دین اسلام با نگاهی عرفانی و هنری مردم را به سجایای اخلاقی، مثل اخوت، نوع دوستی، دوری از خصومت و کینه توزی، تحمل و صبر برای رسیدن به صلح و وحدت و یکپارچگی دعوت کردند. بزرگ پهنه ادب فارسی، سعدی، مولوی و حافظ پیام صلح، دوستی و اخوت آنان برجسته تر و نمایان تر به خوانندگان منتقل شود.

تعامل ميان خدا و انسان، همواره يكی از مسايل مهم در حوزه دين و معرفت خداوند بوده است. انسان در سايه سار فرهنگ ويژه ای كه در آن باليده، ارتباطی ويژه با خدا برقرار می كند و تلقی های منحصر به فردی از خدا بر جان خويش نقش می زند. مصيبت نامه عطار نيشابوری با هدف اتصال به ذات حق و شناخت خداوند، عرصه پرتلاطمی از طرز تفكر و تلقی طبقات بشری از خداوند است. مهم ترين شخصيت های اين اثر عرفانی، يعنی عارفان و ديوانگان در كنار شخصيت هايی چون پيران و مخلوقات غيرانسانی، حامل تازه ترين و متفاوت ترين انواع ارتباط با خداوند هستند. در اين مقاله كوشيده شد تعامل خداوند و مخلوقات انسانی و غيرانسانی، با توجه به دو صفت ويژه قهر و لطف الهی در ارتباط با انسان و جهان، انواع ارتباط عاشقانه و گستاخانه با خداوند در تلقی قشرهای مختلف اجتماعی تبيين شود و با توجه به حركت كل هستی تحت اراده و عنايت الهی به سوی خداوند، تلقی عطار از ارتباط بی واسطه هر انسان با خداوند و تكثر راه های ارتباط با او نموده گردد.

با رشد و تقویت نظریۀ ولایت در تصوف و عرفان اسلامی، پیرامون زندگی اولیاءالله، به ویژه دربارۀ نحوۀ زندگی قطب، سایه روشن هایی فراوان و حواشیی گوناگون نیز شکل گرفت. هرکدام از این سایه روشن ها، بخشی از کنجکاوی مردم برای آشنایی هرچه بیشتر با اولیاءالله و چگونگی زندگی ایشان را بیان می کنند. این حواشی، اموری متعدد نظیر نحوۀ زندگی اولیا، مسکن و مدفن اقطاب، مرگ قطب و چگونگی انتخاب جانشین، میزان قدرت اولیا در تصرف احوال و امور خارجی، سیر و سیاحت ایشان و مسائلی نظیر آن را شامل می شوند. در این مقاله سعی برآن خواهد بود تا ضمن تبیین مهمترین نمونه های این سایه روشن ها، معروفترین مسائل مرتبط با این مفاهیم، مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرند

این پژوهش با روش اسنادی درصدد بررسی دیدگاه مولانا در زمینۀ شهادت است. بررسی ها نشان داده است که مولانا شهادت را مرگ آگاهانه و اختیاری انسان برای نیل به سرچشمۀ نور و هستی می داند. او شهید را عاشق والامقامی می داند که با حرکتی ارادی به خاطر هدفی مقدس جان را نثار معشوق می کند. معرفت و ایمان، در انسان عشق پدید می آورد؛ و عشق باعث شجاعت و درنهایت منجر به جانبازی عاشق برای رسیدن به معشوق می گردد. معشوق حقیقی خود خریدار جان جانبازانی است که در راه وصالش تمام بالها و مشقات را به جان خریده اند. به عقیدۀ وی ارزش جانبازی و فداکردن جان بستگی به ارزش کسی دارد که برایش جان می بازد. وی میزان قدر و منزلت هر فرد به ویژه عاشق را هم سنگ محبوب و معشوق او معرفی می کند. به همین سبب معتقد است که چون معشوق شهید، ارزشمندترین موجود یعنی خداوند است؛ شهید جایگاه بلند و شریفی دارد. از نظر پیر بلخ کشنده نفس چه در جهاد اصغر باشد یا جهاد اکبر، شهید محسوب می شود، چرا که در هر دو عاشق به مشاهدۀ معشوق رسیده پس از فنا به مقام بقا نائل گشته و ضمن رهایی از رنج، نزد حق رزق و روزگاری شیرین دارد.

واقعه عاشورا و شهادت حسین (ع) و یاران عاشق و بلاجو و فداکارش چنان باعظمت و باارزش بود که نمی توانست از دید صاحبان فکر و ذوق پوشیده ماند، مولوی نیز که در موضوعات و وقایع گوناگون به انگیزه های مختلف اخلاقی و عرفانی تأمل می کرده و درس و معرفت می اندوخته و درنهایت آن تجارب و درس ها را به طالبان و مشتاقان عرضه می داشته است، به رغم اختلاف در مذهب، از تأمل و معرفت آموزی در این واقعه غافل نمانده و بارها از امام حسین( ع) و واقعه جانگداز عاشورا یاد کرده است. در این نوشته پس از بیان عوامل و انگیزه های مختلف مولوی در پرداختن به این واقعه یگانه، دو مورد مشخص و مفصل از نگاه خاص و عرفانی مولوی به واقعه مذکور که در مثنوی و دیوان بازتاب یافته، بررسی می گردد و برداشت و تحلیل تازه ای از آنها ارائه می شود، و درنهایت تبیین می شود که نگاه خاص و معرفت مدار مولوی، درعین غرابت و تازگی نسبی خود، از برخی برداشتهای درون مذهبی ( شیعی)که صبغه عرفانی و اصلاحی دارد، چندان بیگانه ویا بی نصیب نیست.