جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫لقد قسمت بحثی إلی فصلین و فی کل فصل عدد من المباحث حیث تناولت فی الفصل الأول عصر ابن عجیبة وحیاته، و کان الغرض من ذلک إبراز الأجواء التی نشأ فیها ابن عجیبة، و کیف أثرت فیه سلباً و إیجاباً فی تکوین شخصیه العلمیة، فقد تحدثت فی المبحث الأول عن الأوضاع السیاسیة والاجتماعیة فی عصره وأخلصنا القول أن الاضطراب خیّم علی الصورة السیاسیة والاجتماعیة و هذا انعکس بشکل سلبی علی الحرکة العلمیة والدینیة حیث کان الصراع بین تیار الفقهاء و تیار الصوفیة علی أشده، و هذا ما تناولناه فی المبحث الثانی والمتعلق بالحیاة الفکریة فی عصر ابن عجیبة حیث تطرقنا فیه إلی سیادة الجمود الفکری والاستغراق فی شرح الحواشی و تکرار ما ألف وإعادة شرحه. و فی المبحث الثالث تعرضت إلی حیاة ابن عجیبة من الولادة والنشأة حتی الوفاة، فهو نسباً ینتمی إلی أهل البیت(ع) و لقد ذکرت کیف دافع عن هذا الانتساب، کما تطرقت فی هذا المبحث إلی طفولته و کیف قضاها فی تعلم القرآن و حفظه حیث کان مولهاً بتعلم الدین والالتزام به، و ذکرت کیف ساهمت عوامل التربیة التی تلقاها فی بناء شخصیته، و توجیهها فی مرحلة شبابه إلی السفر فی طلب العلم و تعمیق معارفه، إلی أن أتقن علوم عصره الدینیة، حیث ذکرت أنه کان به الحظ الوافر فی الاغتراف منها حیث اصبح أستاذاً و مدرساً لمختلف العلوم سواء الفقه أو النحو والحدیث والتفسیر، إلا أن هذا کله لم یکن هو مطمح الشیخ ابن عجیبة إذ سرعانما سیدخل فی منعطف آخر واتجاه مغایر الذی سیأخذ کل اهتمامه و وجدانه بل أنه سخر کل ما بقی من حیاته لخدمته، و هذا الاتجاه هو اتجاه التصوف حیث اعتنق الطریقة الدرقاویة التی کانت إرهاصات ظهورها فی عصره و لقد ذکرت کیف ساهم الشیخ ابن عجیبة فی انتشار هذه الطریقة و کیف استفادمنه شیخه العربی الدرقاوی و شیخه محمد البوزیدی فی التنظیر الصوفی الدرقاوی و نتیجة لاعتناقه هذا المسلک فقد تعرض لمحن عدیدة سواء فیما یتعلق بخرق عوائد نفسه أو المشاکل التی واجهته من قبل السلطة والفقهاء حیث لم تکن طریقته مورداً لقبول والاستحسان و ذکرت أنه کیف خاض صراعاً مریراً من أجل الدعوة إلی التصوف الدرقاوی، و فی المبحث الرابع تعرضت لمؤلفات الشیخ ابن عجیبة حیث أن أغلبها لازال وخطوطاً و ذکرت أن کتبه تنقسم إلی قسمین: کتب ما قبل التصوف و کتب ما بعد التصوف إذ أن جلی مؤلفاته ما بعد التصوف کانت حول موضوع التصوف وما یتعلق به حتی التفسیر الذی کتبه والذی یعد عصارة أفکاره کان فی هذاالمشرب أیضاً. و لقد أفرد مبحثاً خاصاً فی هذا الفصل للکلام عن مذهب ابن عجیبة سواء فی العقائد والفقه و ذکرت أن مذهبه هو مذهب السلف من الاعتقاد حیث کان ینزع إلی الاعتقاد الأشعری و إن کان یخالقه فی بهض الإحیان کما هوم الأمر فی الصفات الخبریة، و أما مذهبه فی الفقه فقد اعترف أنه لا یقبل بالتقلید و إنما یتمسک بالکتاب والسنة. أما فی الفصل الثانی فقد تعرضت إلی دراسة مبنی و منهج ابن عجیبة فی التفسیر، فقبل الدخول فی مطالب هذا البحث عقدت مقدمة لبیان قیمة تفسیر «البحر المدید» واقوال العلماء فیه، وذلک لتوضیح مرتبته و میزته بین باقی التفاسیر. و لقد أفردت المبحث الأول لدراسة المنهج العام لتفسیر ابن عجیبة حیث خلصنا إلی أن المؤلف قد تناول مجال التفسیر بمنهج علمی دقیق و متکامل یقوم علی نظریة علمیة قوامها المزاوجة بین التفسیر بالظاهر والتفسیر بالإشارة، و فی إطار التفسیر بالظاهر عمل علی الجمع بین المأثور والرأی، و لقد التزم ابن عجیبة فی التفسیر بالإشارة بشروط التفسیر الإشاری. و فی المبحث الثانی تناولت منهج الصوفیة فی التعامل مع القرآن الکریم و بینت أنه لهم تفسیر خاص للقرآن و هو ما یسمی بالأشارة و أوضحت أن هذا لا یعد تفسیر للقرآن عنده و إنما فهم یفهمونه عن القرآن بحیث أن النصوص لا تنتهی بانتهاء مواردها بل هی تتمثل دائماً فی حیاة العارف والصوفی فی بناء منظومته الأخلاقیة والسلوکیة. و فی المبحث الثالث تطرقت إلی علم التفسیر، و شروط المفسر عند ابن عجیبة حیث أفرد ابن عجیبة فی مقدمة تفسیره باباً خاصاً تکلم فیه عن علم التفسیر و شروط المفسر و آدابه والعلوم التی یحتاجها فی عدته التفسیریة. کما تعرضت فی المبحث الرابع إلی خصائص التفسیر الإشاری عند ابن عجیبة حیث تناولت حدود التفسیر الإشاری عنده و ضوابط هذا التفسیر، فابن عجیبة یری أن الصوفیة لا یکتفون بالظاهر بل یتجاوزونه إلی معرفة إعمق دون إهمال الظاهر، فالظاهر عنده بلا باطن غیر کاف والباطن بلا ظاهر لیس بباطن. أما المبحث السادس فقد بینت منهج ابن عجیبة فی التفسیر و طریقة تفسیره من تفسیر القرآن بالقرآن و تفسیر القرآن بالروایات ثم تعرضت إلی طریقته فی عرضه للقراءات القرآنیة و کیفیة الاستفادة منها، ثم بینت منهجه فی عرض الأحکام حیث أنه یمتلک شخصیة مستقلة غیرمتعصبة فی التعامل مع الأحکام الفقهیة، ثم تطرقت إلی الجوانب اللغویة والنحویة والبلاغیة فی تفسیره. و فی المبحث السادس تعرضت إلی منهج ابن عجیبة فی نقله عن المصادر و أوضحت مصادره التی ینقل علیها سواء من المصادر اللغویة أو المصادر التفسیریة الصوفیة منها و غیرها بالإضافة إلی المصادر الحدیثیة و کتب الفقه والتصوف. و فی المبحث السابع ذکرت وجهة نظره فی آیات العقائد حیث تطرقت إلی موقفه من الصفات الذاتیة حیث یعتبر ابن عجیبة أن الصفات هی عین الذات، کما یعتقد بوحدة الوجود أیضاً و لقد أوضحت موقفه هذا و هو خلاف ما فهمه بعضهم من کلامه ثم تطرقت إلی موقفه من آیات الصفات الخبریة فذکرت إلی أنه ینجر إلی تأویلها وعدم الوقوف ابن عجیبة منها، ثم مسألة والنبوة والرسالة والولایة ثم ذکرت موقف ابن عجیبة من أهل البیت(ع) من خلال تفسیره. و فی المبحث الثامن تعرضت إلی آراء ابن عجیبة من قضایا التصوف فذکرت موقفه من العقل والقلب و ما هو الأکثر اعتباراً بالنسبة له ثم ذکرت موقفه من النفس مع عرض لمراتبها ثم تطرقت إلی قضیة شائکة فی التصوف و هی مسألة إبلیس فتعرضت إلی موقف ابن عجیبة منه فذکر أنه عدوالله و أنه تحت تدبیر خالقه و فی ختام هذا المبحث تعرضت إلی مسألة المحبة والعشق الإلهی التی تعد غایة کل سالک فأوضحت مراتب هذه المحبة علی وفق معارج السالک.

با توجه به جایگاه و اهمیت هزار و یک شب در معرفی و شناخت شرق و فرهنگ اساطیری آن، تحلیل این اثر از منظر یکی از برجسته ترین عناصر اسطوره ای با نام پیکرگردانی و با هدف شناخت هرچه بیشتر عوامل موثر در جذابیت اثر مورد پژوهش قرار گرفت. در بررسی هزار و یکشب پس از بکار گیری همزمان 3دیدگاه روان شناختی، اسطوره ای و دینی، از آغازین حکایت آشکار گردید که پیکرگردانی به عنوان یکی از عناصر خلّاق و فراگیتیگ، تأثیر بسیار زیادی در اصلاح ذهنیت منفی شهریار نسبت به زنان داشته است. همچنین، حضور پیکرگردانی تا پایان هزار و یکمین شب به عنوان یکی از موثرترین عوامل جذابیت و خیال انگیزی حکایات شناخته شد. جامعه ی آماری در این رساله،?53 حکایت از حکایات هزار و یکشب(با احتساب حکایات فرعی) از قصه ی آغازین مجموعه- قصه ی " شهریار و برادرش شاه زمان"- تا حکایت پایانی آن- "حکایت کنیز بی نظیر"- است.نتایج پژوهش حاکی از آن است که منشأ بسیاری از تغییر شکل ها و پیکرگردانی های هزار و یکشب را علاوه بر عامل جادو، باید در اعمال شیطانی همچون شرارت و حقه بازی جستجو کرد. از این منظر، پیکرگردانی های داستان های هزار و یکشب که با هدف ایجاد رعب و وحشت و ترس از نیروهای خارق العاده ی زنان و فریبکاری و اغواء صورت می گیرد، بیش از آنکه امری اهورایی باشد، وابسته به رفتارهای اهریمنی است؛ و آن دسته از پیکرگردانی ها که موجب جذّابیت داستانی می شوند، اکثراً نتایج نادلخواهی را برای فرد تغییر شکل دهنده به بار می آورند.